1. HMS, jako niezbędny składnik wykształcenia socjologicznego

Po co nam HMS?

• Posiadanie wspólnej historii decyduje o tożsamości dyscypliny, którą jest socjologia

• Historia socjologii ułatwia komunikowanie się między socjologami, wyposażając ich w zdolność rozumienia niuansów językowych, które zakorzenione są w tradycji

• Pozwala też wyrażać się w treściwy i skondensowany sposób, prze odwołanie się do pewnego kanonu wiedzy

• Historia socjologii pozwala poznawać pewne modele społeczeństwa, do których dawni teoretycy odnosili swe teorie. Modele te mogą służyć w budowie wielu innych teorii

• Historia socjologii może być treningiem dla badacza w poznawaniu innych punktów widzenia niż jego i w ten sposób zwalcza konserwatyzm

• Ma na celu badanie rozwoju nauk społecznych

1. Kryteria przynależności danego autora lub dzieła do socjologii

Dany autor może być zaliczony do socjologii, jeżeli:

• Identyfikował się z socjologią

• Poruszał problemy badawcze typowe dla socjologii

• Posługiwał się metodą badawczą typową dla socjologii

• Dodatkowe kryterium: organizował naukę

3. Przejście od wiedzy praktycznej do wiedzy teoretycznej

Teoria – zespół twierdzeń określających:

• Całość (system)

• Element

• Charakterystykę powiązań

• Przyczynowe wyjaśnienie powiązań

Nazwa – odniesienie do konkretnego egzemplarza np. mruczek

Pojęcie – cechy wspólne pewnej grupy podobnych elementów, np. kot. Cechy, przy pomocy, których odróżniamy dane rzeczy od innych, pojęcie nie ma przedmiotu realnie istniejącego

Definicje(sposoby na tworzenie pojęć) pojęć tworzy się przez:

• Genus proximus – rodzaj najbliższy

• Differentia specifica – specyficzna różnica

Filozofia – próba odpowiedzi na pytanie o istotę wszechświata

Socjologia – próba odpowiedzi na pytanie o istotę społeczeństwa

Filozofia, jako metoda tworzenia wiedzy teoretycznej:

• Tales z Miletu (pierwsza teoria)

• Demokryt – wszystko składa się z niepodzielnych cząsteczek - atomów

• Narodziła się w starożytnej Grecji

• Nauka jest zbiorem teorii.

• Usystematyzowana refleksja na temat społeczeństwa

1. Przejście od naiwnego monizmu do krytycznego dualizmu. Wyróżnienie w ludzkim otoczeniu dwóch czynników: naturalnego i społecznego, prawa naturalnego i praw stanowionych, natury i konsekwencji

2. Odkrycie autonomii jednostki ludzkiej, kwestia jej przynależności do społeczeństwa oraz pozycja w nim. Refleksja wzmocniona przez kryzys, przez przejście od społeczeństwa plemiennego do niewolniczego, od społeczeństwa zamkniętego do otwartego. W starożytnej Grecji zmieniły się nie tylko składniki ale i koncepcja życia społecznego.

• Mit i teologia są początkiem myślenia

• Szaman – pierwotny myśliciel

• Cnota – wynika z urodzenia

• Zasada – 1 słuszna decyzja

Trzy nurty filozoficzne (typy idealne):

• Szkoła eleacka i jońska

• Idealizm, wariabilizm i realizm

Definicja filozofii:

• Etymologiczna (bezinteresowne umiłowanie mądrości)

• Przedmiotowa (istota)

• Filozofia jako warsztat budowania teorii

Subdyscypliny filozoficzne:

• Ontologia – teoria bytu

• Aksjologia – teoria wartości

• Epistemologia, gnozeologia (teoria poznania)

Filozofia starożytna rozwija się w 3 etapach:

• kosmocentryzm – określenie kierunku filozofii

• okres budowania systemów – człowiek, w tle kosmos

• skoncentrowanie na Bogu

Najważniejsze pojęcia filozoficzne:

• Arche – zasada (od filozofów przyrody do Demokryta)

• Archont – ten, który rządzi

• Principium – to, co było na początku i nadal trwa

• Istota i istnienie

• Struktura

• Ordo – ład (całość, porządek rzeczy)

• Idea

• Relacja

• Liczba jako kres (relacji)

• Substancja

Fazy „rewolucji naukowej”:

• Wyodrębnienie porządku ludzkiego z doświadczalnego pierwotnie jako całość porządku przyrody – starożytność

• Odróżnienie społeczeństwa od państwa – XVII i XVIIIw.

• Uczynienie społeczeństwa przedmiotem systematycznej refleksji – XIXw.

• Unaukowienie owej refleksji - współcześnie

Filozofem może być tylko ten człowiek, który posiada zdolność do dziwienia się.

4. Platońska teoria życia społecznego

• 427 – 347 p.n.e

• Dzisiaj w państwach demokratycznych istnieje koncepcja Platona - istnieje jeden słuszny ustrój.

• Platon był pierwszym twórcą założeń państwa komunistycznego i totalitarnego.

• Stosował swą idealistyczną metodę do analizy życia społecznego, praw jego rozwoju oraz praw i warunków jego stabilności

• Zajmował się wspólnotą, nie jednostką (jak sofiści)

• Państwo to trwała organizacja mająca jako całość określone potrzeby i budowę wewnętrzną – doskonałe państwo to te, które jest najpodobniejsze do jednego człowieka (jedna z pierwszych metafor społeczeństwa jako organizmu) i jest to utopia, którą „przykładał” do polis

• Majątkowe zróżnicowanie społeczeństwa – w nierównościach widział jedno ze źródeł rozkładu państwa (porównywał państwo do szachownicy – wiele jest państw w państwie), był zwolennikiem pewnego „komunizmu” zakładającego w pewnych granicach likwidację własności prywatnej i rodziny

• Ujednostkowienie społeczeństwa – indywidualizm jest zagrożeniem ładu, przewidywał liczne środki uniformizacji obywateli (zachowań, myśli, uczuć), drobiazgową kontrolę wszystkich sfer życia jednostek, pozbawiając ich prawa do jakiejkolwiek ekstrawagancji

• Podział pracy – wyodrębniał pewne stany, czy kasty (przynależność do nich nie miała być dziedziczna): mędrców i wojowników i ludu, przeciwstawienie się demokracji, nikt nie jest bowiem samowystarczalny w związku z czym współżycie zakłada specjalizację i wymianę usług

• Rozmiar państwa – nie może być ani za małe, ani za duże, optymalna liczba ludności to 5040, niebezpieczny szczególnie jest nadmierny rozrost państwa

• Geograficzne położenie państwa - wywiera silny wpływ na jego stan i moralność (np. morze deprawuje)

• Społeczeństwo jako system – całość

• Państwo najpodobniejsze do jednego człowieka to utopia – aby wykazać oddalenie państwa istniejącego od ideału

Teoria społeczeństwa wg Platona:

Moralność jako uporządkowanie (idea > ład, jedność):

Części duszy Cnoty kardynalne System społ.-polit.

Rozumna Mądrość Mędrcy

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

Impulsywna Męstwo Wojownicy

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

Zmysłowa Panowanie Rzemieślnicy

Pożądliwa nad sobą

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Sprawiedliwość

suum cuique

Faza struktury bytu Faza moralna (ładu) Faza wdrażania

2 koncepcje państwa wg Platona:

• Państwo idealne – byt samowystarczalny, w którym obywatele w pełni utożsamiają się ze sprawiedliwym państwem(jego prawami), które podzielone jest na wzór duszy i na wzór duszy dąży do dobra

• Państwo realne – pozostające w kontaktach z innymi państwami (konieczna służba wojskowa), obywatele niekoniecznie zadowoleni z panujących sprawiedliwych porządków określanych przez prawa (konieczny nadzór nad obywatelami, sądy, wychowanie obywateli), którego budowa i cele przypominać ma duszę(stratyfikacja).

• cel człowieka to osiągnięcie szczęścia poprzez kontemplację idei dobra, którą można osiągnąć po śmierci dzięki sprawiedliwemu życiu

5. Atrybuty państwa i społeczeństwa wg Arystotelesa

• 384-322 p.n.e

• w centrum uwagi umieszcza społeczną całość

• podobnie jak Platon szukał sposobu zapewnienia polis równowagi, równie jasno dostrzegając procesy społecznej dezintegracji

• człowiek jest zwierzęciem politycznym (Politikon dzoon – arystotelesowska definicja człowieka

• człowiek dąży do ustanowienia państwa i jego udoskonalenia, nie jest bowiem w stanie żyć w pojedynkę, najpierw powstaje rodzina, z Kilku rodzin powstaje gmina( dziś społeczność lokalna), z kilku gmin państwo

Arystoteles skupił uwagę na następujących aspektach państwa (społeczeństwa):

• samowystarczalność – ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia ludzkich możliwości

• wspólnota moralna – „wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, lecz piękne uczynki”, to co zespala zbiorowość to wspólne dążenie do celu

• różnorodność i komplementarność części – jedność nie może być zbyt daleko posunięta. Arystoteles traktował państwo jako swojego rodzaju organizm. Uwydatnił jednak raczej współpracę różnorodnych części, które działając, każda zgodnie ze swoją naturą, wytwarzają tym samym harmonię całości; nie tylko nie tracą one swej względnej niezależności, ale właśnie dzięki niej należycie wypełniają swoją funkcję

Wielowymiarowy aspekt struktury społecznej:

• konglomerat rodzin – (dziś społeczności lokalnych)

• układ grup statusowych – podział społeczeństwa ze względu na funkcje wykonywane przez różne grupy obywateli: rolnicy, rękodzielnicy, kupcy, wyrobnicy, system żołnierski, stan kapłański, zamożni(majątkiem służą państwu przy dźwiganiu ciężarów), wysocy urzędnicy państwowi i ludzie, którzy bezinteresownie poświęcają się władaniu państwem, członkowie rady i sędziowie

• system klas ekonomicznych – układ sił pomiędzy bogatymi a biednymi, ma największy wpływ na stabilność państwa i jego ustrój polityczny. Arystoteles wyróżnił też „stan średni”, w którym widział ostoję ładu i społeczną bazę dobrego ustroju, zdolnego uniknąć skrajności zarówno oligarchii jak i demokracji.

Klasyfikacja ustrojów:

Właściwe Zwyrodnienia

Monarchia tyrania

Arystokracja oligarchia

Politea demokracja

• stosunki społeczne muszą być uregulowane ale i podporządkowane wspólnemu celowi, jakim jest dobro

AUREA MEDIOCRITAS – reguła złotego środka

Dobro

Zło: Skrajność Skrajność

Np.

Dobro: Oszczędność

Zło: Skąpstwo Rozrzutność

6. Cechy charakterystyczne państwa - miasta polis

• Polis – zorganizowane politycznie społeczeństwo. Polis jest suwerenną wspólnotą obywateli, którzy sami sobą rządzą, nie tworząc struktur państwowych odrębnych od obywatelskiego grona i pretendujących do reprezentowania jego interesów.

• Obywatele znali się przynajmniej z widzenia, polis tworzył nie ogół społeczeństwa, ale ta część, która pochodziła z rodzin obywatelskich, wyłączeni z nich niewolnicy, metojkowie (ludzie przybyli spoza polis)

• Była to także wspólnota moralna i religijna

7. Prawo naturalne i prawo państwowe wg stoicyzmu

• Stoa- brama, portyk-malowana. Stąd bierze się nazwa stoicyzm. Mówca stawał w bramie i przemawiał.

• Zenon z Kition – na Cyprze (335-263 p.n.e) – starożytny, grecki filozof, założyciel szkoły stoików.

• Stoicy wierzyli w celowość zorganizowania świata oraz istnienie przeznaczenia

• Cnotę rozumieli jako poddanie się biegowi nieuniknionych wydarzeń

• Etyka stoicka opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnienie tych obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy, oraz odcięcia swoich emocji od zdarzeń zewnętrznych, czyli utrzymywania stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków

• Stoicyzm powstał w Grecji po czym przenoszony zostaje do Rzymu i tam staję się głównym nurtem filozoficznym elity przez ponad IX wieków. Najsłynniejszymi stoikami są właśnie Rzymianie np. Marek Aureliusz, Cyceron, Epiklet itp.

• Stoicyzm rozwija się w wyniku narodzenia się kultury Hellenistycznyj, czyli opanowania Grecji przez A. Wielkiego i ujednolicenia całej kultury poprzez podbicie Persji, Indii, itd.

• Bóg- dusza świata, jest w każdym przedmiocie, jednakże jej najdoskonalsza forma znajduje się w rozumie człowieka. Wszyscy ludzie są tej samej natury, ponieważ w każdym z nas przejawia się ten sam pierwiastek duszy świata.

Prawo naturalne Prawo stanowione

Powszechne niepowszechne (lokalne)

Jednoczące konfliktujące, dzielące ludzi na grupy

Budujące, pozytywne raczej negatywne

Racjonalne a-racjonalne

Moralne a-moralne

Stałe zmienne

Istotne nieistotne

• Prawo naturalne jest prawem wiecznego Rozumu, które człowiek odkrywa w swej duszy wbrew zastanym konwencjom, obyczajom i ustawom, jakim podlega na mocy swej przynależności do określonej zbiorowości

• Jednostka ludzka jest fragmentem dwóch różnych porządków: moralnego oraz politycznego

• Pojawiło się pojęcie „społeczności powszechnej” (kosmopolis), w której uczestniczą wszyscy ludzie, niezależnie od pochodzenia, aktualnej pozycji w strukturach władzy i bogactwa, nie ma panów i niewolników

• Państwo to my =obywatel

Filozofia stoicka:

• Jako pierwsi wprowadzili wyraźne rozgraniczenie trzech podstawowych działów filozofii:

1. Teoria poznania, którą nazywali logiką

2. Teoria bytu, którą nazywali fizyką

3. Teoria moralności i życia, którą nazywali etyką

Teoria bytu – materia, pneuma i toniczność

• Wszystko co istnieje jest materią. Materia ta, ma charakter ciągły i składa się z mieszaniny żywiołów

• Od Arystotelesa stoicy zapożyczyli koncepcję materii czynnej i biernej. Materią czynną nie była jednak u nich abstrakcyjna idea-forma, lecz pneuma . Pneuma to żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch i nadaje kształt. Ma ona charakter racjonalny – jest jak mówili stoicy, tożsama z logosem, czyli świadomością, ale jest też jednocześnie materialna.

• pneuma „wie” dokąd świat dąży i kieruje wszystkim tak, aby ten cel osiągnąć

• dusza ludzka ma również charakter „pneumatyczny”. Pojedyncza dusza jest „napięciem” i ruchem człowieka, zarówno w sensie fizycznym jak i psychicznym. Dusza nie jest jednak wieczna. Na skutek śmierci, pneuma zawarta w ciele człowieka „rozprasza się”, a jej fragmenty przenikają do innych fragmentów materii biernej

Teoria poznania czyli „logika” stoicka

• jako pierwsi zaczęli badać język naturalny tworząc podstawy tego, co współcześnie nazywamy gramatyką, etymologią i semantyką.

• Idee były dla nich wtórnymi ruchami pneumy , odbywającymi się w ludzkiej duszy, a nie bytami rzeczywistymi

• W umyśle nie ma idei wrodzonych

Etyka stoicka – cnota, natura i obowiązek

• Wywodzi się z teorii bytu. Skoro światem rządzi pneuma, która jest wszechmocna i nieubłaganie dąży do swojego celu, nie ma sensu się jej przeciwstawiać. Przeciwstawianie się prawom natury jest możliwe na krótką metę, lecz nie jest w stanie zmienić na dłuższą metę ogólnego biegu wydarzeń. Dlatego jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest zaakceptowanie praw natury i przystosowanie się do nich

• Przystosowanie wymaga jednak osiągnięcia stanu cnoty.

• Cnotę rozumieli totalnie. Było to dla nich pełne zrozumienie praw natury, nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede wszystkim emocjonalnym.

• Cnotę można tylko posiąść całą, albo w ogóle jej nie mieć

• Kto raz już osiągnął cnotę był już „bezpieczny” w tym sensie, że nie groziła mu nigdy jej utrata

• Cnota jest równoważna dobru i szczęściu

• Kto jest cnotliwy staje się automatycznie dobry, a jego szczęście nie zależy od czynników zewnętrznych

• Nie ma złych i dobrych zdarzeń, wszystkie są zdarzeniami naturalnymi i nie ma sensu przypisywać im znaczenia moralnego

• Cnota była naturalnym stanem człowieka, jednak w jej osiągnięciu przeszkadzały większości ludzi „złe popędy”

• Popęd jest też naturalnym zjawiskiem duszy, ale staje się zły, kiedy wymyka się spod kontroli rozumu i zmusza do czynów sprzecznych z naturą

• Zadanie cnoty jest więc trzymanie na wodzy popędów i wygaszenie ich

• Prawdziwie cnotliwy człowiek to ten, który osiągnął stan pełnej obojętności do świata – niczego nie pragnie i niczego się nie lęka. Stoicy nazywali ten stan apatią.

Marek Tulliusz Cyceron

• 106-43 p.n.e

• Idea prawa naturalnego – niezmiennego i powszechnego

• Państwo (res publica) jest tworem prawa, aby powstało niezbędne jest prawo i władza, państwo jest rzeczą ludu uznającego prawa

Seneka

• Ok. 4p.n.e – 65 n.e.

• Państwo to co najwyżej zło konieczne, wspólnota ludzka to raczej więzy moralne i religijne

• Prawo naturalne to raczej tylko pouczenia

• Naturalną koniecznością jest współdziałanie ludzi, a nie państwo

8. Św. Augustyna koncepcja „państwa ziemskiego” i „państwa niebieskiego”

• 476 – koniec starożytności (kosmos, człowiek, Bóg)

• Filozofia Chrześcijańska trwa do końca średniowiecza:

1. Etap I - patrystyka (I – VI w.)

2. Etap II – scholastyka (VIII-XV w.)

• Paster – ojciec ojcowie kościoła:

1. I-III w.– ojcowie apostolscy Ci co znali Chrystusa, lub Ci co znali ich uczniów, pisarze chrześcijańscy

2. III-VI w. – ojcowie kościoła: wschodni (język grecki, stolica Konstantynopol) i zachodni (język łaciński, stolica Rzym) Ci co zakładali Kościół, byli teologami i filozofami zarazem, pisarze zajmujący się w sposób systematyczny i całościowy nauczaniem Kościoła. Podobieństwa: platonizm (wyższość świata duchowego nad materialnym, arystoteleizm: Bóg jako praprzyczyna i cel świata, stoicyzm: świat materialny przesycony duchem, cynicka filozofia: obojętność dla rzeczy doczesnych).

• myśl wczesnochrześcijańska nawiązywała do stoicyzmu i innych, zwłaszcza żydowskich źródeł. Była ideologią szybko rozwijającego się ruchu masowego.

• Chrześcijanie – społeczność koncentrująca się wyłącznie na podstawie wspólnoty wyznawanych wartości. Fakt przynależności jednostki do społeczności wynikał e świadomego wyboru celu i sposobu życia. Ta wspólnota wartości jawiła się jako doskonałe zjednoczenie, wobec którego inne związki tracą znaczenie, ponieważ są skupione na rzeczach doczesnych, podczas gdy jedność w Chrystusie otwiera drogę do wiecznego zbawienia. Ten ideał jedności zakładał nawet niekiedy wyrzeczenie się przez chrześcijan różnicujących ich wspólnotę dóbr materialnych.

• Św. Augustyn (354-430) stworzył wielki system filozofii społecznej. Fundamentem jego filozofii jest przekonanie, że wspólnotą wartości jest w istocie każde społeczeństwo. Miłość do jednego przedmiotu rodzi spontaniczne społeczeństwo, składające się z tych, którzy darzą miłością ten sam przedmiot. Był to punkt wyjścia do koncepcji 2 państw:

1. Miłość własna powołała do życia państwo ziemskie

2. Miłość Boga powołała do życia państwo niebieskie

• Chrześcijanie należeli do obydwu tych państw

• Myślenie św. Augustyna było teocentryczne, dlatego wyróżnił tylko 2 państwa. Ważny był dla niego tylko podział ludzkości ze względu na stosunek do Boga. Rozdział między tymi dwoma państwami ma charakter wyłącznie moralny, nie zaś fizyczny (ich obywatele żyją będą żyć pomieszani ze sobą, aż do dnia Sądu Ostatecznego, kiedy to zostaną rozdzieleni również fizycznie).

• Służy on do ukazania dwóch przeciwstawnych systemów wartości i dwóch różnych rodzajów ładu społecznego. W jednym wypadku chodzi o wyobrażenie społeczności zorganizowanej wokół wartości świeckich, w drugim-wokół wartości świętych.

• Wewnętrzny ład każdej z tych społeczności jest inny-społeczeństwo ziemskie jest niedoskonałe (konflikty), w przeciwieństwie do państwa Bożego (konsens)

• Państwo ziemskie jest niezbędne, aż do końca życia człowieka. Nie wolno jednak wyrzec się wartości wyższych i perspektywy wiecznego zbawienia.

• Św. Augustyn konflikt 2 państw umieścił w perspektywie czasu, który ma swój początek koniec (kontrast do antycznego wyobrażenia zmiany cyklicznej)

9. Społeczna charakterystyka średniowiecza

• Istotą średniowiecznego ładu była hierarchia – każdy człowiek dawał i otrzymywał to, czego wymagało od niego funkcjonalne miejsce w społeczeństwie

• Wspólnotowość, przynależność – całość porządku społecznego była pojmowana jako comunitas comunitatum (wspólnota wspólnot). Obowiązkiem jednostki należącej do danej wspólnoty było jej służyć.

• Społeczeństwo jako wielki łańcuch istnień, zaczynający się na dole od najprostszego organizmu, a kończący się na Bogu, na samym szczycie. Jest to organicystyczne wyobrażenie społeczeństwa

• Hierarchii stworzeń Bożych i aniołów odpowiadał ziemski system feudalny

• Brak wyraźnej różnicy między prawem idealnym (wyobrażonym) a pozytywnym (działającym)

10. Trzy rodzaje prawa wg św. Tomasza z Akwinu

• Scholastyka - drugi po patrystyce okres w rozwoju filozofii chrześcijańskiej, który rozpoczął się około IX w., również metoda polegająca na rozwiązywaniu problemów poprzez racjonalne badanie argumentów za i przeciw oraz nazwa ortodoksyjnej filozofii katolickiej czasów średniowiecza.

• Tomizm: Św. Tomasz z Akwinu, doctor angelicus (anielski) (zob. Tomizm), stworzył tomizm, który oparł o założenia Arystotelesa („ochrzcił Arystotelesa)- odrzucił teologie, oparł się na racjonalistycznym podejściu, odrzucając argumenty biblijne.

• Św. Tomasz z Akwinu – 1225-1274

• Wg tomistycznej doktryny trzech rodzajów prawa wszelkie prawa są przejawem jednego prawa Bożego i są nieuchronnie z nim zgodne (gdyby były z nim zgodne, nie byłyby prawami)

• Ideami jednolitego systemu prawa rządzących światem-hierarchicznie zbudowany system:

1. Prawo wieczyste

2. Prawo naturalne – odzwierciedlenie prawa wieczystego w świecie i rozumie ludzkim

3. Prawo ludzkie (pozytywne) – konkretyzacja prawa naturalnego, obowiązuje tylko wtedy, gdy jest zgodne z prawem naturalnym

• Porządek świata jest wywiedziony z jednej praprzyczyny i jest nastawiony na jeden cel, jakim jest Bóg. To on jest źródłem i celem wszelkiego bytu. Prawo jest nieustającym rozkazem Boga, któremu podlega wszystko.

• Hierarchiczna struktura świata – różne rodzaje stworzeń są mniej lub bardziej oddalone od Boga (w zależności od stopnia podobieństwa do Boga). Stąd hierarchiczna struktura społeczeństwa średniowiecznego.

• Społeczeństwo to organizm – składa się z jednostek, które nie są równe, ale są od siebie wzajemnie zależne – jedność społeczeństwa. Ludzie są przypisani do różnych grup społecznych, mających do wypełnienia określone zadania. Społeczeństwo składa się z tych, co się modlą, co wojują i co pracują. Na zbawienie zapracowuje się w tym miejscu, w którym człowiek się znalazł. Człowiek jest istotą społeczną, z natury samowystarczalną.

• Następuje złagodzenie opozycji między państwem boskim a ludzkim – społeczeństwo okazuje się bytem fizycznym: teologia zaczyna się mieszać z polityką

• człowiek to nie sama dusza, nie dualizm, ale hilemorfizm (jedność duszy i ciała)

• Twierdzenie, że człowiek jest istotą społeczną (animal sociale).

• Chrześcijański arystoteleizm> tomizm. Racjonalizm. Wsparcie na empiryźmie, na doświadczeniu. Argumentacja także utylitarna.

11. Społeczna charakterystyka Odrodzenia

• renesans przedstawia rozkład średniowiecznego porządku, kryzys społeczny przejawia się w powszechnym poczuciu braku stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich, zmienności wszystkiego prócz ludzkiej namiętności

• w gospodarce nastąpił zwrot w skutek odkryć geograficznych, jest to okres rozkwitu produkcji towarowej i handlu, jak również szybkiego bogacenia się poszczególnych jednostek, które później zaczęły wywierać wpływ na życie społeczne

• w organizacji życia społecznego kryzys polegał na odchodzeniu od sztywnego ładu społecznego, gdzie każdy od urodzenia miał przypisany status i nie liczyły się jego zasługi czy zdolności

• hierarchia społeczna istnieje, ale bardziej realny staje się ruch w górę i w dół tej drabiny. Awansują ci, którzy cechują się indywidualizmem, są energiczni i pozbawieni skrupułów.

• Społeczeństwo staje się areną do współzawodnictwa, gdzie bardziej niż zasady moralne liczy się skuteczność

• Życie polityczne powoli oddziela się od życia religijnego, stając się narzędziem obrony świecki interesów grupowych.

• W psychologii można zauważyć indywidualizm, pozycja jednostki zależy od niej samej, a nie od grupy, do której należy.

• Ludzie odrodzenia z jednej strony uznawali tezę o absolutnej niezależności, z drugiej ciągle wierzą w potęgę losu, wobec której jako jednostki są bezsilni.

• Odrywali się od monolitycznego świata, nie przygotowani na wejście w świat pluralistyczny.

• Powszechnie istniała opinia, że za ładem społecznym nie kryje się boska tajemnica, gdyż jest on po prostu dziełem sztuki.

• humanizm zastępuje teocentryzm

• indywidualizm, rozpad wspólnoty, współzawodnictwo

12. Machiavellego i Jean’a Bodin’a sposoby rozumienia władzy

N. Machiavelli:

• „makiawelizm” – określa postawy ludzi bezwzględnych i przewrotnych, którzy kierują się w życiu zasadą „cel uświęca środki”

• Był zdania, że zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeżeli tylko rozporządzamy odpowiednią wiedzą, za którą Machiavelli widzi historię jako wielkie laboratorium, w którym widać wszelkie ludzkie działania, można wykryć rządzące nim prawidłowości

• Jego wizja społeczeństw, to zbiorowość ludzi ujednostkowiona do tego stopnia, że jedyną więzią między ludźmi okazuje się podleganie jednej władzy państwowej.

• Jego zainteresowanie skupia się jedynie na władcy

• Państwo jest dla niego kreacją władcy, który okazał się na tyle silny i rozumny, by narzucić innym swoją wolę. Dlatego uznaję się go za wynalazcę socjologii absolutystycznej.

• Uznaje on państwo bez Władce za ciało bez głowy. Lud jest tworem, który nie miałby szans funkcjonować, gdyby władza rządowa nie czuwała, by zapobiec podziałowi

• Tłum – zgromadzenie ludzi interesowało go tylko o tyle, o ile był pomocą lub przeszkodą dla działań Władce

• Był zafascynowany władzą bezwzględną i skuteczną

• Księstwa:

1. Dziedziczone

2. Nowe (zupełnie nowe, albo włączone do państwa po zdobyciu-mieszane, częste przewroty)

• Dochodzenie do władzy:

1. Jest droga zbrodnicza

2. Oraz przez popracie obywateli

• Książe (władca):

1. Powinien mieszkać w państwie

2. Powinien pragnąć, by uważano go za litościwego (lecz lepiej czasem ukarać kogoś by dać przestrogę innym), lepiej budzić strach niż miłość

3. Książe zawsze powinien mieć sposób, by obywatele-niezależnie od sytuacji-czuli potrzebę jego rządu i byli mu wierni

4. Celem jest utrzymanie władzy (wykazanie się skutecznością)

5. Zdolny do samodzielnego działania książe może w każdej chwili wystawić wojsko i stoczyć walkę

6. Przemoc wykorzystywana jest do utrzymania władzy i zachowania stabilizacji w państwie

• Są dwa sposoby prowadzenia walki: prawem(sposób ludzki) i siłą (zwierzęcy). Należy być lisem i wilkiem, korzystać z obu sposobów.

• Oderwanie racji politycznych od moralnych

• Władca ma dwie twarze: lwa (symbol siły) lub lisa (symbol manipulacji)

• Często pytał co robić by osiągnąć cel, nie co jest dobre

• Zakłada że natura ludzka jest złaczłowiek kieruje się niskimi pobudkami i egoizmem

• Dobre posłużenie się okrucieństwem to takie, które popełnia się za jednym zamachem, dla ubezpieczenia swojej pozycji, złe, to takie które z początku nieliczne, mnożą się.

• Są dwa odmienne rodzaje rządzenia:

1. Francja – rządzona przez wielu książąt i baronów

2. Turcja – rządzona przez jednego księcia

J. Bodin

• Podobnie jak Machiavelli odwoływał się do historii

• Wprowadził pojęcie suwerenności, włączył je także do definicji państwa

• Uważał, że państwo istnieje tylko wtedy, gdy istnieje nieustająca, absolutna władza zwierzchnia, mogąca ustanawiać prawa i karać każdego, kto obowiązujące prawo łamie

• Miał pluralistyczne spojrzenie na społeczeństwo, na które patrzył nie tylko przez pryzmat stosunków między władcą a poddanymi i przez pryzmat problemów społecznych jako takich

• Opierał się na schemacie państwa Arystotelesa: rodzinagminapaństwo

• Był zdania, że ludzkie cechy są zróżnicowane i zależne od środowiska

• Trzy koncepcje suwerenności:

1. Jeżeli państwo traci suwerenność to jest to nieodwołalne

2. Naród nie traci suwerenności – jedynie państwo może ją stracić

3. Unia Europejska – wspólna realizacja suwerennych państw

Erazm z Rotterdamu:

• Krytyka Kościoła

• Zadanie księcia: utrzymać pokój=rozwój

• Celem księcia jest dobro wspólne i dobro obywateli

• Oprócz skuteczności ważna dla księcia jest również moralność, powinien być przykładem dla poddanych

Andrzej Frycz Modrzewski

W dziedzinie polityki:

• Postulował silną władzę centralną z elementami demokracji

• Postulował zrównanie wszystkich grup społecznych (szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa) w prawach

• Opowiadał się za protekcjonizmem w gospodarce, opieką państwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem

• Domagał się ostrzejszych kar za zabójstwa oraz karanie śmiercią nawet za kradzież. Sprzeciwiał się wojnom zaborczym

• Wiele jego idei było bardzo postępowych, wiele również miało charakter utopijny

13. Renesansowe utopie

• Utopia – nie-miejsce, czyli „miejsce, którego nie ma”. Jest to synonim idealistycznych poszukiwań doskonałego ustroju, które cechuje kompletne oderwanie od rzeczywistości, to także wizja idealnego porządku społecznego

• Utopie powstawały w okresach kryzysu, były dowodem bezradności wobec nędzy, biedy. Autorom utopii znacznie łatwiej było propagować ideę budowy nowego, doskonałego ustroju – społeczeństwa, niż reformować istniejący system tak jak chciał to uczynić Machiavelli. Utopiści szukają drogi do reformy nowego ładu społecznego a Machiavelli i Bodin w rekonstrukcji władzy państwowej.

• Utopie renesansowe są protestem przeciwko kształtującemu się absolutyzmowi monarszemu, dlatego obok równości propagują szerszy zakres wolności

• Najważniejsze utopie renesansowe:

1. Utopia Tomasza Morusa, gdzie skrytykował stosunki społeczne Anglii i Francji, wynikające z kształtującego się kapitalizmu (bieda chłopów). Ta utopia to: zniesienie własności prywatnej; mała, ale zarazem wystarczająca ilość praw; krytyka obecnego stanu rzeczy; umiar, oszczędność’ bogactwo demoralizuje; obowiązek pracy, ale w skromnym wymiarze; utopianie mają dużo czasu na kształcenie intelektualne; produkty potrzebne do życia są rozdzielane centralnie i konsumowane wspólnie; opieka zdrowotna ma charakter publiczny, organizuje ją państwo – to projekt państwa socjalistycznego, komunistycznego

2. „Państwo Słońca” Tomaso Campanelli – (nawiązanie do Platona), obraz miasta rządzącego się regułami nauki i wiedzy. Np. Ministerstwo Miłości czuwa nad prawidłowością zw. Płciowych

3. „Nowa Atlantyda” Francisa Bacona – państwo chrześcijańskie, patriarchalne, z własnością prywatną o ustroju monarchicznym czyli nie są to typowe cechy utopii. Ważną rolę odgrywają wiedza i nauka, obywateli jednoczy Dom Salomona – towarzystwo naukowe, akademia nauk

• Za ojca utopii uważa się Platona, jednak termin utopia wymyślił Tomasz Morus w XVI w.

14. Montaigne jako analityk pluralizmu

• 1553-1570

• Francuski pisarz i filozof

• Nawiązuje do filozofii starożytnej

• Stworzył formę renesansowego sceptyzmu, mającego pomóc człowiekowi w życiu rozumnym i szczęśliwym

• Propagował tolerancję religijną, swobodny rozwój jednostki, racjonalizm i relatywizm etyczny

• Uważał, że żaden styl życia nie może być postrzegany za bezwzględnie dobry (wzorcowy) – z tego wynika opinia o nim, jako o sceptyku, ojcu nowoczesnego relatywizmu

• Był obserwatorem – nie chciał bezpośrednio wpływać na cokolwiek – w swoich pismach nie poucza

• Uważał, że nie można osiągnąć pewności (prawdy) w żadnej sprawie, co mnoży pytania i odpowiedzi

Montaigne a pluralizm:

• Pluralizm – w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).

• Wyciągnął wnioski z faktu kulturowego zróżnicowania ludzkości, że w sprawach ludzkich wszystko jest możliwe, a to co dobre dla nas nie zawsze musi być dobre dla innych

• Wg niego ludzie nie dysponują odpowiednimi środkami, by dla ogólnego zróżnicowania stworzyć uniwersalną hierarchię

• Świat wg Montaigne nie jest dobrze urządzony

• Uwagę poświęca instytucjom, które wg niego istnieją dlatego, że ludzie są do nich przyzwyczajeni i nie wyobrażają sobie życia bez nich.

• Pierwsza w hist. Refutacja eurocentryzmu inni są dla nas barbarzyńcami po prostu dlatego, że są inni.

• Rozum jest wielki ale bezsilny

• Umowa społeczna = przejście od stanu natury do społecznego

• Społeczeństwo = stowarzyszenie tworzone przez jednostki, w celu zaspokojenia określonych potrzeb i osiągnięcia celów

15. Podstawy związku między reformacją i rewolucją francuską 1789

• Europejski indywidualizm – społeczeństwo jak i wspólnota religijna - widziane były jako wspólnota jednostek wolnych i równych, kierujących się własnym sumieniem (zmniejsza się wartość autorytetów)

Wpływ reformacji na rozpatrywanie wielu spraw świeckich:

• Krytyka średniowiecznej zasady hierarchii, jako synonimu ładu społecznego

• Rozdzielenie teologii od polityki

• Kalwin Jan: jego tezy (wg Webera) stały się potężnym czynnikiem krzewienia kapitalizmu; kalwinizm (predestynacja) sprzyjał takiej ascezie, która kazała pracować, oszczędzać, dorabianie się, to znak łaski

Marcin Luter:

• 1483-1546

• Twierdzenie, iż społeczeństwo nie wymaga władzy aby zachować swą tożsamość, czy doskonałość

• Społeczeństwo mogło rozkwitać i wyrażać swoją tożsamość nie opierając się na zasadach hierarchii

Jakie czynniki składają się na to podobieństwo?

• Oddzielenie teologii od polityki

• Krytyka średniowiecznej hierarchii

• Niezadowolenie z ówczesnej sytuacji społecznej i politycznej

• Narzucenie nowego porządku

• Osłabienie władzy i zanik autorytetu króla

16. XVII – wieczna koncepcja prawa naturalnego

• Czołowi myśliciele: Hugon Grotius, Thomas Hobbes, John Locke

• Oddziaływanie do XIX w.

• Teorie społeczeństwa – organizacja życia społecznego (zapewnienie ludziom bezpieczeństwa i swobody mając na uwadze trwałe cechy natury ludzkiej). Ład społeczny wynika z prawa naturalnego, a nie z władzy czy woli. Istnieje prawo, które jest pierwotne w stosunku do władzy i niezależne od niej.

I Nowożytna doktryna prawo naturalna wobec tradycji

• Zróżnicowanie wewnętrzne (koncepcje, pojęcia, zjawiska, zalecenia praktyczne)

• W polityce należy się kierować rozumowo ustalonymi zasadami, pomogą one odkryć istniejący niezależnie od ludzi porządek świata, a to przyczyni się do usprawnienia stosunków międzyludzkich

• Nacechowana była radykalizmem – w oderwaniu od hist. Nastawiona była na przedstawienie i usprawiedliwienie nowej przyszłości

• Wszystkich ludzie bezwzględnie obowiązują pewne zasady postępowanie, które zostały im dane wraz z ich ludzką naturą

Zmiany prawa naturalnego:

1. Sekularyzacja – odłączenie od prawa boskiego i teologii

2. Zasady prawa naturalnego odnoszono do jednostek (charakter indywidualistyczny lub nominalistyczny)

• Koncepcja stanu naturalnego – wyeksponowano własności jednostek, przytłumione przez życie społeczne

• Nominalizm objawia się również w koncepcjach umowy społecznej (jak z niezależnych jednostek powstaje ciało społeczne – persona moralis composita, jak z jednostek z natury równych wyłaniają się rządzący i rządzeni)

1. Nowa koncepcja człowieka –

• Znikają pojęcia grzechu pierworodnego i nadprzyrodzonego powołania człowieka

• Zastosowaniu w badaniu natury ludzkiej metod przyrodoznawstwa

• Przesunięcie zainteresowań z obowiązków (tego co człowiek jest winien Bogu) na uprawnienia (to co potrzebuje, co mu się należy)

1. Skłonność do przyswajania wzorów nauki, rozwój statystyki

2. Charakter klasowy przejawiający się w usprawiedliwianiu aspiracji rozwijającego się mieszczaństwa

• Posiadanie staje się jednym z najważniejszych uprawnień jednostki

Zróżnicowanie doktryny prawo naturalnej

• Hobbes – najpełniejsza destrukcja doktryny prawa naturalnego

• Niezależność od prawa boskiego nie jest tak jawna

• Zasady prawa naturalnego nie wynikały bezpośrednio z ludzkich instynktów

Dwie socjologie w doktrynie prawo naturalnej

• Konieczność tworzenia wspólnoty ludzkiej od początku – społeczeństwo i państwo powstają jednocześnie

• Istniejącą wspólnotę należy ochronić i utrwalić przez stworzenie społeczeństwa obywatelskiego/ państwa – najpierw społeczeństwo, potem państwo

Koncepcje stanu naturalnego Hobbesa a Locke’a

• Rozważania dotyczące stanu naturalnego miały na celu stwierdzenie czym jest państwo i ukazanie natury ludzkiej w warunkach politycznej próżni.

Klasyczne rozumienie prawa natury:

• Prawo natury to wartości i zasady moralne, wynikające z niezmiennej natury człowieka, odkrywanie jako nakaz „prawego rozumu”, odróżniającego dobro i zło na tej właśnie podstawie. W opinii myślicieli wierzących prawo natury ma swoje przedłużenie i źródło w woli Boga. Myśliciele niewierzący zatrzymują się na samej naturze i utrzymują, że określone zasady prawa naturalnego są „wrodzone”, przez nikogo nie nadane i dlatego przez nikogo nie mogą być odebrane. Dlatego wartości prawa naturalnego, podobnie jak sama natura, są samoistne, autonomiczne, uniwersalne i ponadczasowe.

Historia prawa naturalnego w naukach humanistycznych i społecznych:

• Sofiści odróżnili prawo natury od prawa stanowionego. Zasada uniwersalna: równość

• Arystoteles: natura jako podstawa ładu powszechnego i harmonii świata

• Stoicy: prawo natury jest przeciwieństwem prawa stanowionego. Jest wieczne i jednakowe dla wszystkich. Zenon z Kition i Cyceron

• Prawo natury obejmuje porządek „tego, co powinno być”. Filozofia chrześcijańska (św. Augustyn i św. Tomasz):zasady moralne, uniwersalne, obowiązujące wszystkich ludzi ze względu na naturę ludzką, odkryte mocą rozumu. Św. Tomasz: geneza praw (od Boskiego przez naturalne do stanowionego) i zgodność między nimi. Prawo stanowione, jeśli jest sprzeczne z prawem natury, nie obowiązuje

• XVII w. prawo naturalne pojmowane na wzór praw naukowych, a więc prawa natury, to porządek „tego, co jest”. Prawa te wynikają z „istoty”, z „natury” człowieka, powinny więc być podstawą kodeksów prawnych i polityki państwa. Jest to jeden z nurtów XVII w. (szczególnie Tomasz Hobbes)

• W XVIII w.: próby wyprowadzenia moralności z natury człowieka (z rozumu, uczucia) dla uniezależnienia etyki od religii, ale związania z prawem i państwem

• W XIX w. spór zwolenników prawa natury z przedstawicielami pozytywizmu prawniczego, który powszechnie wygrywa. To czas tzw. Rewolucji darwinowskiej w biologii, panowania naturalizmu w naukach społecznych. Człowiekiem, jego życiem biologicznym, psychicznym i społecznym rządzą prawa biologiczne, instynkty i potrzeby. Do darwinizmu społecznego i takiego rozumienia prawa natury jako praw biologicznych, rządzących człowiekiem odwoływał się nazizm mu hitlerowskiego

17. Definicja deizmu

• Deizm – zespół poglądów filozoficzno-teologicznych, a także stanowisko światopoglądowe, wg którego Bóg stworzywszy wszechświat i obdarzywszy materię zdolnością do samodzielnego rozwoju, nie ingeruje odtąd w losy świata, pozostawiając przyrodę jej własnemu biegowi

• Deizm odwołując się do sądu rozumu, odrzucał wiarę w opatrzność boską, cuda i objawienia. Negował potrzebę istnienia Kościoła, jako pośrednika między Bogiem i ludźmi.

• Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płucnych z religii. Deistami byli: Diderot, Wolter, Rousseau

Przejawy deizmu w Oświeceniu:

• Treści prawa naturalnego stają się niezależne od boskiej woli

• Prawo naturalne może być wywiedzione z własności ludzkiej natury i tylko z niej, nie zaś przez dedukcję z prawa boskiego

18. Rozumienie umowy społecznej w kategoriach prawno – naturalnych

• Grocjusz stworzył własną koncepcję umowy społecznej. Wg niego ludzie mając przyrodzone skłonności towarzyskie, dla zaspokojenia ich i zabezpieczenia swych interesów tworzą na drodze umowy związek państwowy, który jako odpowiadający naturze ludzkiej jest przedmiotem prawa natury. Dla Grocjusza wola jest determinantą obowiązywania prawa, co pojawia się w innej formie także w późniejszych koncepcjach prawa natury o zmiennej treści.

• Oświeceniowa doktryna prawno-naturalna była indywidualistyczna, bowiem odnosiła wszelkie zasady do jednostek a nie do społeczeństwa jako całości. Doktryna ta znalazła wyraz w koncepcji umowy społecznej. Umowa miała wyjaśnić, w jaki sposób z niezależnych z natury, choć często posiadających wrodzony popęd społeczny jednostek powstaje jedno ciało społeczne i w jaki sposób wyodrębniają się rządzący i rządzeni.

• Umowa społeczna pozwoliła przejść od stanu naturalnego do stanu społecznego, w którym jednostki mogą żyć i egzystować w pewnej zgodzie. Jednostki, które są wolne i równe muszą dojść między sobą do porozumienia, aby ustalić charakterystyczne dla stanu społecznego ograniczenia i zależności. Porozumienie to jest możliwe dzięki uświadomieniu sobie zależności; jednoczący się z czegoś rezygnują, ale w zamian też coś otrzymują:

1. Bezpieczeństwo

2. Możliwość z korzystania z naturalnych uprawnień

• Społeczeństwo to, więc stowarzyszenie, tworzone świadomie przez jednostki w celu zaspokojenia określonych potrzeb i osiągnięcia celów.

Umowa społeczna wg Hobbesa:

• Stan natury był stanem bez jakichkolwiek więzi międzyludzkich

• Człowiek był istotą aspołeczną ze swej natury i interesy jednostek były ze sobą sprzeczne, dochodziło do walki i rywalizacji

• Stan natury to stan wojny wszystkich ze wszystkimi – ta sytuacja może być pokonana przez silną władzę zwierzchnią (strach)dzięki której utrzymuj się posłuch

• Gwarancją przestrzegania prawa są pewne sankcje i kontrole. Jedną z nich może być powrót do „stanu natury”

• Strach powoduje państwo, które może zagwarantować obywatelom bezpieczeństwo życia i własności

• Silna władza powoduje istnienie społeczeństwa i stosunków społecznych jako zbiorowej osoby

• Umowa społeczna = akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane jednostki

• Przy braku zewnętrznych autorytetów, w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni, ludzie zaczynają ze sobą walczyć, co powoduje, że zamiast korzystać z wolności, każdy musi cały czas koncentrować się na przetrwaniu. Między wolnością a przetrwaniem istnieje zatem stały, nierozwiązywalny konflikt.

• W doktrynie Hobbesa wolność określana jest jako brak zewn. Przeszkód w osiąganiu celu

• Skoro biologia nie czyni jednostki zdolną do społecznego współżycia, naturalny dla niej może być tylko brak społecznych więzi

• Człowiek wg Hobbesa postawiony zostaje przed dramatycznym wyborem. Musi opowiedzieć się albo za bezpieczeństwem i jednocześnie za absolutną podległością, albo za nieograniczoną wolnością i anarchią, oraz związanym z nimi ciągłym zagrożeniem dla jego życia.

Stan naturalny: brak jakichkolwiek więzi między ludźmi: człowiek z natury aspołeczny, interesy ludzi wzajemnie sprzeczne (odwrotnie niż u Arystotelesa). Ludzie: egoiści, równi i wolni. Równość jednostek prowadzi do rywalizacji i walki, ograniczanej wyłącznie przez groźbę gwałtownej śmierci. Skutek: walka wszystkich ze wszystkimi. Jedyny hamulec: obawa przed śmiercią z rąk silniejszego. Siła, silna władza (Lewiatan) gwarancją zachowania prawa naturalnego i stosunków społecznych. Uprawomocnienie absolutyzmu

„Lewiatan”, propozycja teorii poznania, prawa, polityki i teologii. Uważa, iż jedynym sposobem uniknięcia zła (które spotka ludzi żyjących w stanie natury) i powstrzymania rządzy władzy jest zawarcie umowy przekazującej nieograniczoną, absolutną władzę w ręce suwerena, wiążąc ją z formą rządów, którą nazywa absolutyzmem.

John Lock:

• Założenie, że w stanie natury istniały dość dobrze rozwinięte stosunki międzyludzkie

• Człowiek w stanie natury interesuje się drugą jednostką, bowiem wie, że może przez to nawiązać korzystny dla obu stron układ

• Człowiek walczy z przyrodą, nie z drugim człowiekiem, którą stara się podporządkować sobie dzięki pracy

• Stan natury był stanem społecznym, mniej doskonałą formą społeczeństwa obywatelskiego

• Koncepcja ta zmienia się z chwilą pojawienia się pieniądza umożliwiającego gromadzenie bogactwa. Pojawia się agresja, stosunki odchodzące od wzajemności i równość

• Układ wzajemnych stosunków sprawia, ze stworzone zostaje społeczeństwo obywatelskie, które posiada pewne specyficzne instytucje dbające o obronę praw jednostki

• Zło wynika nie z natury ludzi, ale z wytworzonego przez ludzi układu stosunków wzajemnych. Nierówność (posiadania) zagroziła wolności.

• Umowa społeczna jasno zawarta w konstytucji. Podstawy te można zawrzeć w formalnej umowie, zwanej konstytucją

• Rządy prawa a nie siły

• Wolność wypowiedzi, zrzeszania się i prowadzenia działalności gosp.

Idea umowy społecznej:

• Umożliwia przejście od stanu naturalnego do stanu społecznego

• Porozumienie między jednostkami wchodzącymi w skład społeczeństwa niesie ze sobą bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania z naturalnych uprawnień

• Społeczeństwo jest tu tworzone świadomie przez jednostki w celu zaspokojenia określonych potrzeb i osiągnięcia określonych potrzeb

19. Człowiek jako istota społeczna i historyczna wg G. Vico

• Twierdził że człowiek jest istotą społeczną i hist., a jego natura nie jest stałą, niezmienną substancją.

• Daje człowiekowi samowiedzę, a nie tylko możliwość narodów, stworzonych przez ludzi

• W koncepcji Vica człowiek jest nieodróżnialny od rzeczywistego swego rozwoju:

1. Fizycznego

2. Moralnego

3. Intelektualnego

4. Duchowego

5. Społecznego

6. Politycznego

7. Artystycznego

Dlatego natura ludzka może być w pełni zrozumiała wyłącznie w kategoriach stosunku ludzi ze światem zewn. I innymi ludźmi. Wtedy to dochodzi do przemiany natury ludzkiej od stanu częściowo zwierzęcego do w pełni ludzkiego.

• Antyracjonalizm

• Koncentruje się na hist. Jako źródle poznania

20. Typowe, wspólne cechy koncepcji oświeceniowych

• I. Kant: Oświecenie wyjście człowieka z niepełnoletności = niezdolności człowieka do posługiwania się w pełni własnym rozumem

• Krytycyzm kościoła i form życia religijnego. Atakowano religijną nietolerancję zamykającą drogę do samodzielnego poszukiwania Boga

• Krytyka autorytetów ograniczających prawo do samodzielnego sprawdzania wszelkich poglądów. W życiu społ. = odrzucenie autorytetu tradycji

• Krytyka filozof. Spekulacji

• Krytyka instytucji społ. I Polit., zwłaszcza despotyzmu i samowoli panów

• Pojęcie ładu = jednolity porządek fizyczno-moralny, który miał tłumaczyć prawidłowości procesów i zjawisk, bez odwoływania się do czegokolwiek, co wymykało się spod kontroli rozumu

• Natura – pojęcie to sprowadzało się do przekonaniu o istnieniu stałych, niezmiennych , niejako „naturalnych” cech człowieka i świata

• Założenie sensualistyczne, wg którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. Przekonanie o istnieniu jednej natury ludzkiej, nakazujące szukać obserwowanych różnic między ludźmi i poza nimi samymi

• Pojęcie postępu – człowiek czyniąc właściwy użytek ze swoich władz poznawczych jest w stanie wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej

• Utopizm oparty na tendencji do budowania wizji świata alternatywnego, nierealnego

• Idea postępu, krytyka przeszłości, radykalna zmiana teraźniejszości (rewolucja)

• Racjonalizm – kult rozumu jako czynnika zbawczego

• Absolutyzm oświecony – spełnienie marzenia Platona, że filozofowie będą rządzić. Raczej nowa grupa społeczna tzw. Intelektualistów

Oświecenie francuskie

• Najważniejszy jest rozum, logika, racjonalizm myślenia

• Voltaire – zwolennik absolutyzmu oświeconego, głosił wolność z zamku króla pruskiego. Postulat przejścia od historiografii do cywilizacji. Człowiek żyje w społeczeństwie, brak stanu naturalnego

21. Typologia ustrojów i społeczeństwa wg Monteskiusza

• 1689-1755

• Prekursor liberalizmu

• Dla Monteskiusza być wolnym tzn. czynić to, na co pozwala prawo, a zarazem nie być zmuszonym do robienia tego, czego prawo zakazuje

• Wg niego nie ma jednego uniwersalnego modelu prawa, bo zależy ona od przyrodniczych i hist. Cech społeczeństwa

• Wolność – może ją zapewnić jedynie państwo praworządne, przeniknięte „duchem umiarkowania”, w którym istnieje podział władz (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza) dając im równorzędność, niezależność i współdziałanie

Trójpodział władz:

• Władza ustawodawcza - należy do 2-izbowego parlamentu, w którym członków izby niższej wybiera część społeczeństwa. Izba wyższa ma się rekrutować z przedstawicieli arystokracji, ale funkcje zasiadających nie są dziedziczne

• Władza wykonawcza – w rękach monarchy

• Władza sądownicza – powinna być wybieralna, nie związana ani ze stanem, ani z zawodem

Monteskiusz wyróżnił 3 rodzaje ustrojów politycznych:

• Monarchiczny. Naturą monarchii są rządy jednostki zgodnie z prawami

• Despotyczny. Naturą despocji są rządy jednostki wedle woli i zachcianek władzy

• Republikański (forma demokracji i arystokracji). Naturą republiki jest suwerenność ludu (w demokracji) i jego części (w arystokracji)

• Ustroje polityczne powinny tworzyć harmonijną całość z naturą rządu i jego zasadą

• Najlepszym ustrojem jest monarchia, gdzie zgodne z prawami rządy gwarantują wolność jednostce

Społeczeństwo = system, gdzie decydującą rolę odgrywa „ogólny duch” czyli prawodawstwo, które ukształtowało się na kartach hist. Konsekwencjami tego są:

• Rezygnacja z poszukiwania uniwersalnego ideału społecznego

• „społeczeństwo nie jest tworzone przez ludzi, a poprawiane po skrupulatnym zbadaniu konkretnych warunków”

• Prekursor socjologii

22. Natura i cywilizacja wg Rousseau

Opozycja:

„człowiek natury”	„człowiek człowieka”
Wolny, dobry, niezależny	Zdeformowany, zdeprawowany
Równy wszystkim ludziom	Sztuczny, fantastyczny
Szczęśliwy	Utracił stan natury, ma tylko pozory

• Narzucona człowiekowi kultura i społeczeństwo ograniczają jego autonomię. Nasza egzystencja jest względna i kolektywna.

• „kolektywne istnienie” – sztuczny świat, w nim żyjemy

• Trzeba oddzielić w człowieku kulturę i naturę, to czym się ona staje na skutek swego „kolektywnego istnienia” – to model teoretyczny, idealny

• Proces denaturalizacji – jak możliwe jest społeczeństwo w dzisiejszej postaci tak dalekie od natury? Denaturalizacja gatunku ludzkiego obejmuje: język, myślenie, rodzinę, środki wytwarzania, własności, władzę. Kształtowanie się potrzeb: potrzeba życia społecznego. Są to sztuczne potrzeby, wytwarzane, rosnące potrzeby materialne i psychologiczne

• Utrata moralnej niezależności = niewola. Człowiek przestaje być sobą, zatraca swoje „ja”, staje się całkowicie zależny od swojej pozycji społ.

• Stan natury – nie jest to stan ludzki, ale animalny, stan poza dobrem i złem, bez moralności. Jakkolwiek krytykował cywilizację uważał za niemożliwy powrót do natury

• Jedną z zasad, jaką należałoby w przyszłości zastosować jest umowa społeczna. Tylko pod tym względem odtwarza ona system stanu natury, ludzie przestaje zależeć od siebie, ale wszyscy podlegają bezosobowemu prawu. Wszyscy mają mu jednakowo podlegać, ma być pochodnie nie od woli jednostek, ale od woli powszechnej. Zastępuje ono naturalne instynkty. W następstwie umowy powstaje społeczeństwo – organizm, demokratyczny Lewiatan, w którym części są nieodłączne od całości, a wole jednostek są wolą powszechną

• Ojciec totalitaryzmu

• Kult ludzkości (depersonalizacja)

• Umowa społeczna = bezosobowe prawo, wytwór woli powszechnej, powstanie demokratycznego państwa

• Wg niego literatura, nauka, sztuka nie prowadzą człowieka ku dobru – odrzucał teorię postępu – gdyż rozwój umysłowy prowadzi do degradacji moralnej przez stłumienie naturalnych instynktów, które czyniły człowieka dobrym

• Powołanie przez rozum własności prywatnej będącej źródłem zazdrości, walk i wszystkich przestępstw jest największym złem społecznym

• Konsekwencją racjonalizacji własności jest instytucja monarchii, która zniewoliła ludy dla obrony własności garstki bogaczy

• Umowa społeczna to klasyczna utopia polityczna, w której została opisana demokracja idealna = demokracja totalitarna

• Jest ona jednym prawowitym ustrojem i nawet jednomyślna zgoda ludu nie legitymizuje innego ustroju

• Istnienie instytucji zwierzchnika – władca absolutny, kierujący się zawsze słuszną rolą powszechną. Ma względzie dobro wspólne, a jego władza jest jednolita i niepodzielna

• Lud ma prawo do rewolucyjnych zmian, przebudowy społecznej w każdej dziedzinie, może zmienić prawa natury

23. Przesłanki materialistycznej koncepcji społeczeństwa wg Helwecjusza i d’Holbacha

• materaliści

• „społeczeństwo jest całością utworzoną przez połączenie większej liczby rodzin i jednostek, zjednoczonych w celu łatwiejszego zaspokajania potrzeb”

• Człowiek jest biologicznym organizmem wyposażonym w stałe potrzeby, w stosunku do których społeczeństwo ma znaczenie tylko instrumentalne

• Wg Holbacha człowiek jest mechanizmem, którego zasady działania są w pełni poznawalne, można naukowo wyjaśnić ich przyczyny i skutki

• Człowiek to tabula rasa, warunki życia mogą na niej zapisać wszystko. Przyroda jedynie tworzy ludzi, ani dobrymi, ani złymi.

• Jedynym motywem działania są namiętności czy interesy.

• Krytyka instytucji społecznych

• Helwecjusz: materializm, potrzeby ludzkie są uniwersalne, moralność prywatna i polityczna

24. Idea postępu wg Turgot i Condorceta

Teorie postępu:

• Manifestacja oświeceniowego optymizmu

• Niezachwiana wiara w potęgę wiedzy

• Przekonanie, że rodzaj ludzki odnajdzie niedługo sposób życia zgodny ze swą naturą

• Nowatorstwo ich teorii polegało na podjęciu trudu, aby wyjaśniać kierunek, prawidłowość i mechanizmy postępu

• Postęp przypisywany był wszystkim dziedzinom życia

• Condorcet nie dopuszczał, by jakaś dziedzina nie mogła zmieniać się na lepsze lub ulegać regresowi

• Stopień mobilności Turgot’a społeczeństwa jest jedną z jego najważniejszych cech

• Źródłem postępu jest natura ludzka, człowiek obdarzony jest zdolnością poznawania świata, gromadzenia wiedzy – dzięki rozumowi

• Condorcet: idea postępu we wszystkich dziedzinach życia, postęp wynika z natury ludzkiej, rozwój społ. Wynika z rozwoju indywidualnego

25. Sposób pojmowania człowieka i społeczeństwa wg oświecenie szkockiego

• Przedstawiciele: Franciszek Hutcheson, David Hume, Adam Smith, Adam Ferguson

Twórcy tzw. „filozofii moralnej” – podejmowała całość problematyki humanistycznej

• Rozwinięcie koncepcji człowieka jako istoty społecznej

• Prawo niezamierzonych rezultatów – cokolwiek zdarza się w świecie społecznym jest wynikiem działania ludzkiego, ale nie wykonaniem żadnego ludzkiego planu

• Przejście filozofów szkockich od rozważań o dobrach moralnych do analizy aktów moralnych, czyli zdecydowanie empiryczna orientacja

• Wzywali do stosowania a badaniach natury ludzkiej „metody eksperymentalnej” (pocz. Psychologii)

• Przesunięcie uwagi z racjonalnych aspektów natury ludzkiej na jej aspekty emocjonalne – rola rozumu polega na wspomaganiu już podjętych decyzji, nie na decydowaniu

• Zakwestionowanie teorii społecznej

• Pierwszą i pierwotną zasadą ludzkiej społeczności okazuje się popęd seksualny

• Dużą rolę Hume przypisywał przyzwyczajeniom i nawykom

• Człowiek = uczucie + rozum

• Moralność = nie poucza, lecz opisuje nasz świat

Adam Smith:

• Teoria oddźwięku uczuciowego (sympatii) – rozwój moralności jest możliwy, ponieważ ludzie są dla siebie „zwierciadłami”, dzięki czemu zachowania nieegoistyczne są stale pozytywnie wzmacniane

• Koncepcja bezstronnego obserwatora

• Moralna zasada wzajemności przybiera postać ekonomicznej zasady wymiany; jednostka potrzebuje innych ludzi nie tylko by odróżnić dobro od zła, ale i po to by wiedzieć, co ma robić w celu zaspokojenia swych potrzeb materialnych

• Ład społeczny wytwarza się samorzutnie w następstwie zabiegów jednostek, których postępowaniem kierują emocje i egoistyczne interesy

Adam Ferguson:

• Prekursor socjologii, idea społeczeństwa obywatelskiego

• Wyróżnił okresy dzikości (polowanie i zbieractwo), barbarzyństwa (pasterstwo i rolnictwo) i cywilizacji (handel)

• W podziale pracy wdział czynnik głębokiego zróżnicowania społeczeństwa (podział społeczeństwa na klasy)

Bernard Mandeville:

• Prywatne występki mogą się okazywać publicznymi cnotami. I na odwrót.

• Rozwój zainteresowania życiem społecznym zwierząt oraz społeczeństwami pierwotnymi

• Najbardziej popularną teorią rozwoju społecznego była teoria wyznaczająca główną rolę przemianom sposobów zdobywania środków utrzymania

Jeremy Bentham:

• Twórca utylitaryzmu – pogląd uzależniający ocenę moralną nie od intencji jednostek (egoistycznych) lecz od faktycznych następstw ich czynów

• Rozwój oświaty doprowadzi do swego rodzaju rewolucji w moralności

26. Kantowski przewrót kopernikański

Oświecenie niemieckie inne bo:

• Opóźnienie społ – gosp. Niemiec

• Niemcy – niejednorodny organizm państwowy

• Społ. Obywatelskie to abstrakcyjny postulat

• Słaby rozwój myśli politycznej

• Kultura jako realna więź społ. Niemieckiego

Immanuel Kant:

• Humanizacja nauki: podmiot gra w procesie poznania aktywną rolę, rozum dzięki apriorycznym( niezależny od doświadczenia) kategoriom wprowadza ład do chaosu wrażeń zmysłowych

• Humanizacja etyki – odzyskanie wolności jako zasadniczego atrybutu człowieczeństwa: człowiek jest częścią przyrody, jest też wolny i ponosi odpowiedzialność moralną za swoje czyny

• człowiek zostaje rozszczepiony na homo phaenomenon (część przyrody poddana prawu przyczynowości) i homo noumenon (jest jakby ponad przyrodą) – w zalążku myśl o odróżnieniu nauk przyrodniczych od humanistycznych;

• etyka woluntarystycznego działania – aby postępować moralnie jednostka nie potrzebuje społecznego zaplecza, rozum potrafi odróżnić dobro od zła;

• polityka ma urzeczywistniać ideał okiełznania władzy zmysłów nad postępowaniem ludzkim i stworzenie warunków (społeczeństwo obywatelskie), w których wolność jednostki będzie zagwarantowana, jeżeli tylko nie zagraża wolności innych jednostek;

• każdy człowiek ma skłonność „aspołecznej towarzyskości”, czyli zdobycia pozycji wśród bliźnich, której nie możemy znieść, ale bez której nie możemy się obyć.

• Rozróżnienie: człowiek to homo phaenomenon (jako część przyrody) i homo noumenon (sytuuje się ponad przyrodą). Zalążek myśli o odróżnieniu nauk przyrodniczych od humanistycznych