SOCJOLOGIA
dr. Robert Majkut
Temat 1. Czym jest socjologia.
Od zarania dziejów ludzi interesowały inne osoby, tak te im znane jak także ci tajemniczy mieszkańcy odległych krain. Interesowało ich życie innych, ich codzienne troski, zmartwienia czy radości. Podglądali ludzi w ich powszedniej krzątaninie, w domu czy w sytuacjach zdobywania środków egzystencjalnych. Nie obce było porównywanie się z innymi, naśladowanie stylów życia czy też o czym zazwyczaj uczymy się na zajęciach z historii wchodzenie w relacje konfliktowe. Ta chęć poznania drugiego człowieka, własnej i innych grup czy zbiorowości stanowi naturalną potrzebę każdej osoby. Potrzeba ta wpłynęła wpierw na rozwój myślenia potocznego o mechanizmach życia społecznego a następnie przekształciła się w systemy naukowe, których celem było systematycznie badanie zbiorowości ludzkich oraz wskazywanie prawidłowości ich funkcjonowania w postaci koncepcji czy teorii naukowych.
Socjologia jako nauka wywodzi się z takiej właśnie potrzeby poznania drugiego człowieka. Wywodzi się, zresztą jak większość nauk, z refleksji o charakterze filozoficznym. Wielcy myśliciele starożytnej Grecji Platon, Arystoteles, Sokrates w swoich traktatach filozoficznych poświęcali dużo miejsca na rozważania działania mechanizmów społecznych. Do dnia dzisiejszego aktualne jest stwierdzenie Arystotelesa, że „człowiek jest zwierzęciem stadnym” czyli jak to wygładził Aronson „człowiek jest istotą społeczną”. Dąży do współistnienia z innymi ludźmi, jakkolwiek często pragnie samotności to w dłuższej perspektywie czasowej dąży do zawiązania więzi społecznych, emocjonalnych, intymnych z innym człowiekiem czy ludźmi. Wszak w ten sposób może zaspokajać potrzeby społeczne, nazwane przez A.Maslowa wtórnymi czy tez wyższego rzędu.
Mówiąc o genezie socjologii jako nauki warto także wspomnieć o wpływie na jej kształt myślicieli epoki średniowiecza, renesansu a przede wszystkim oświecenia. Jednak jako odrębna dyscyplina naukowa socjologia pojawiła się dopiero w XIX w. Trudno zakładać, że jakaś nauka jest dziełem pojedynczego człowieka. Podobnie jest z socjologią, która jak wskazano powyżej ma wielu prekursorów. Jednak szczególne miejsce w rozwoju ten dyscypliny zajmuje August Comte (1798 — 1857). Przeszedł on do historii jako inicjator pozytywizmu we Francji oraz jako twórca naukowej socjologii. W swoich głównych dziełach: „Kurs filozofii pozytywnej” (1830-42) oraz „System polityki pozytywnej” (1851-54) opisał podstawy swego systemu, którego aspiracją było dokonanie uniwersalnej reformy wszystkich sfer ludzkiego życia. Według Comte'a ludzkość w swym rozwoju przeszła przez trzy fazy: teologiczną (iluzoryczną), metafizyczną (abstrakcyjną) i pozytywną (naukową). W fazie teologicznej wszystkie fenomeny były przypisywane bezpośredniemu i ciągłemu działaniu licznych sił ponadnaturalnych. W fazie metafizycznej wszystkie zjawiska były tłumaczone w oparciu o istnienie substancji, idei lub sił abstrakcyjnych. Natomiast w fazie pozytywnej ludzki umysł uznał niezdolność człowieka do zdobycia wiedzy absolutnej. W konsekwencji w tej fazie rozwoju człowiek zrezygnował z pytania o genezę i sens świata, a także o to, jakie są niewidzialne przyczyny zjawisk. Odtąd skupił się na poznawaniu - za pomocą myślenia i obserwacji - niezmiennych relacji, opartych na zasadzie następstwa i na zasadzie podobieństwa. Socjologia naukowa to według Comte'a rodzaj fizyki społecznej. Comte podzielił socjologię na statykę i dynamikę socjologiczną. Statyka socjologiczna opisywała genezę i uwarunkowania społeczne, wspólne we wszystkich epokach, a zatem społeczny charakter człowieka, istnienie rodziny, podział pracy, strukturę władzy. Natomiast dynamika socjologiczna badała prawa rozwoju społecznego. Rozwój ten przebiega według trzech uniwersalnych faz, wcześniej już wymienionych. Faza teologiczna w rozwoju społecznym to dominacja sił militarnych (feudalizm). Faza metafizyczna to rewolucje (począwszy od protestantyzmu a skończywszy na Rewolucji Francuskiej). Faza pozytywna to współczesna Comte'owi epoka industrialna. A. Comte był przekonany, że polityka społeczna „pozytywna” nie powinna opierać się na jakichś wizjach politycznych lecz wyłącznie na naukowej wiedzy, dotyczącej relacji społecznych. Tylko naukowa socjologia umożliwia prowadzenie polityki racjonalnej.
Społeczeństwo należy badać podobnymi metodami, jakie stosujemy w naukach naturalnych, a zatem metodą obserwacji, eksperymentu i porównywania (metoda historyczna). A. Comte wylicza następujące nauki pozytywne: astronomię, fizykę, chemię, biologię i socjologię. Na czele hierarchii nauk stawia socjologię jako tę naukę, która ma najmniejszy zakres ogólności, a za to największy stopień złożoności. Z największą krytyką spotkał się postulat A. Comte'a, dotyczący potrzeby pozytywnej religii, która byłaby zeświecczoną odmianą chrześcijaństwa. Tym, co okazało się najtrwalsze w systemie Comte'a to wiara w naukę jako podstawowy dogmat pozytywizmu, którego był prekursorem. Warto jeszcze pamiętać, że A.Comte jest twórcą nazwy „socjologia”. Z genezą tego terminu wiąże się interesująca historia. Otóż została ona okrzyknięta „barbarzyńskim neologizmem” a to z powodu połączenia dwóch wyrazów reprezentujących inne języki, czyli „socjetus” termin łac. i „logos” termin grecki. Do dnia dzisiejszego aktualne jest pytanie dlaczego A.Comte wprowadził ten termin. Wiadomo, że przypisywał socjologii wyjątkowe miejsce wśród nauk, z tego względu zyskał miano imperialisty socjologicznego. Być może ta wyjątkowość socjologii miała także być podkreślona przez sama wyjątkową nazwę tej dyscypliny naukowej.
Drugim obok A.Comta twórcą socjologii jako nauki, był francuski myśliciel Emile Durkheim (1858 - 1917). Jego prace miały wielki wpływ na rozwój nowoczesnej socjologii.
Durkheim był najwybitniejszym przedstawiciel socjologizmu, czyli kierunku socjologicznego uznającego zjawiska społeczne za pierwotne, życie zaś psychiczne i kulturowe jednostki za pochodne. Wg socjologizmu warunki społeczne określają kulturę, wiedzę, moralność, sztukę i in. zjawiska nieprzyrodnicze. Do badania wszelkich przejawów życia psychicznego należy, zdaniem E.Durkheima, stosować metody socjologiczne. Większość badaczy uważa ją za podstawową pracę francuskiego socjologa. Durkheim przedstawił bardzo ważne aspekty teorii i metodologii, które do dzisiaj nie przestały być przedmiotem ożywionych dyskusji (zwłaszcza teoria więzi społecznej i drogi jej przeobrażeń, teoria prawa i jego ewolucja, związek przemian społecznych ze zmianami ekonomicznymi, teoria moralności). Zasady metody socjologicznej są uzasadnieniem tezy o możliwości naukowej socjologii. Zapoczątkowały systematyczne dociekania nad metodą badań socjologicznych, nad teoretycznymi podstawami nauk społecznych. E.Durkheim postulował, by socjolog podchodził do przedmiotu swych badań bez emocji, by wyzbył się wyobrażeń, jakie przejął z myślenia potocznego, z panujących ideologii i dogmatycznych systemów filozoficznych. Zasady metody socjologicznej nie są oczywiście traktatem o metodologii nauk społecznych w dzisiejszym rozumieniu słowa "metodologia", są jednak dokumentem historycznym o pierwszorzędnym znaczeniu, są także ciągle rejestrem żywych problemów naukowych, do których socjologia współczesna powraca i będzie powracać.
Szczególne miejsce w rozważaniach społecznych Durkheima zajmuje analiza dotycząca samobójstw. Według Durkheima samobójstwo jest aktem społecznym wynikającym ze stanu grupy społecznej, w której jednostka uczestniczy. Podstawowy mechanizm rodzący samobójstwo w jego społecznym wymiarze związany jest z wewnętrzną integracją, spoistością grupy. Wyróżnione zostały cztery typy samobójstw: samobójstwo altruistyczne - wynikające z ogromnej więzi ze społeczeństwem (np. piloci kamikaze), samobójstwo egoistyczne - będące skutkiem całkowitego rozerwania związków z ludźmi z najbliższego kręgu (głównie z rodziną), samobójstwo fatalistyczne - wynikające z przekonania danej jednostki o przeznaczonej jej śmierci (zwłaszcza na podłożu religijnym i filozoficznym), samobójstwo anomijne - występujące w sytuacji braku jakichkolwiek regulacji, kiedy zostają zniesione wszelkie ograniczenia (np. podczas zmiany systemu politycznego). Anomia społeczna w koncepcji E.Durkheima oznacza zatem sytuację braku spójności społeczeństwa, czego przyczyną jest zanik efektywności norm jako instrumentów osiągania wartości. W takiej sytuacji jednostka postrzega rzeczywistość w kategoriach chaosu, zaś swoją sytuację ocenia jako osamotnienie, alienację brak możliwości otrzymania wsparcia instytucjonalnego.
Socjologia w ujęciu Durkheima to najważniejsza i najbardziej podstawowa spośród nauk społecznych. Rzeczywistość społeczna jest niepowtarzalna, unikatowa, zewnętrzna w stosunku do jednostki. Społeczeństwa nie należy traktować jako sumy jednostek (realizm socjologiczny). Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne. Przykładem faktu społecznego może być religia, prawo, moralność, obyczaje.
W ujęciu durkheimowskim fakty społeczne mają trzy podstawowe cechy: powszechność - przekonania i reguły są podzielane przez członków pewnej zbiorowości, zewnętrzność - wobec każdego członka tej zbiorowości fakty te są zewnętrzne, nie są wymyślone przez niego, lecz istniały już wcześniej i zostały mu przekazane w procesie socjalizacji, przymusowość - każdy członek danej zbiorowości musi zachowywać się zgodnie z jej zasadami, każde przeciwstawienie się tym zasadom spotyka się z uruchomieniem wobec jednostki pewnych sankcji społecznych. Durkheim uznał fakt społeczny za podstawowy przedmiot badań socjologicznych. Powinno się badać je "jak rzeczy", tzn. badać je w sposób obiektywny, unikając wszelkich uprzedzeń wynikających z wiedzy potocznej. Socjolog powinien odrzucić wszelkie uprzedzenia, stereotypy o społeczeństwie i powinien stanąć "w dystansie", na zewnątrz faktu. Człowiek jest istotą Homo Duplex - z jednej strony kierują nim instynkty, a z drugiej świadomość. To jednoczesne uleganie wpływom natury i kultury powoduje zachwianie w postrzeganiu faktów. Durkheim wyróżnił dwa typy więzi / solidarności: solidarność mechaniczną - oparta jest ona na prawie karnym i niskim podziale pracy, jest wymuszana na ludziach, solidarność organiczną - oparta jest na prawie współpracy i wysokim podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy. Wzorcową instytucją dla Durkheima była religia. Pozwala ona człowiekowi wykroczyć poza naturę zwierzęcą. Aby zrozumieć religię, trzeba zrozumieć rytuały religijne. Służą one inicjacji jednostki do życia zbiorowego, zespalaniu zbiorowości, kultywowaniu tradycji grupowych oraz podtrzymywaniu jednostki w ciężkich chwilach.
Charakteryzując prekursorów socjologii nie można wspomnieć o Maxie Weberze. Z punktu widzenia rozwoju socjologii jako nauki jego osoba jest istotna ponieważ zapoczątkował on nowe myślenie w tej dziedzinie. Otóż A.Comte, E.Durkheim oraz pozostali ojcowie socjologii z XIX w. Proponowali ujęcie tak zwane pozytywistyczne socjologii. Socjologia pozytywistyczna (scjentystyczna) traktuje świat społeczny jako obiektywną, zewnętrzną wobec człowieka rzeczywistość, którą należy badać metodami stosowanymi w naukach przyrodniczych. Światem społecznym rządzą uniwersalne, niezmienne w czasie prawidłowości, a zadaniem socjologa jest ich odkrycie. Badacz zajmuje neutralną pozycję obserwatora, który na bazie pracowicie gromadzonych danych formułuje hipotezy, by je następnie starannie weryfikować i ewentualnie modyfikować. Max Weber natomiast zapoczątkował rozwój socjologii humanistycznej. Główne przesłanie tego sposobu uprawiania socjologii dotyczy założenia, że w świecie ludzkim występują rzeczy niespotykane w przyrodzie, a mianowicie znaczenia, sensy, symbole, normy, wartości, czyli kultura. Społeczeństwo jest fundamentalnie odmienne od przyrody. Zgodnie z takim stanowiskiem badacz nie może ograniczać się do powierzchownych faktów, obserwowalnych zmysłowo, lecz musi sięgać głębiej, do ukrytych właśnie, nieobserwowalnych znaczeń czy wartości wiązanych z faktami przez ludzi, a te ujawnić może dopiero rozumowa interpretacja. Max Weber jest wybitnym przedstawicielem niemieckiej szkoły historycznej. Główne dociekania tej szkoły skupiały się w szerokiej problematyce wzajemnych oddziaływań zależności gospodarczych, społecznych, kulturowych czy politycznych. Twórcy szkoły historycznej uważali, że zależności rządzące społeczeństwem z rozwiniętą gospodarką wolnorynkową są odrębnym typem wszelkich zależności społecznych, które wykształciły się w procesie historycznego rozwoju. Obok wielu interesujących ustaleń Maxa Webera dotyczących różnych aspektów życia społecznego. M.Weber stworzył konstrukcję idealnego typu społecznego, który może w różny sposób ujawniać się w procesie rozwoju społecznego. Weberowski typ idealny może powstać wyłącznie w oparciu o interdyscyplinarne badania omawiające rozwój zależności pomiędzy systemem gospodarczym, kulturowych, branym w powiązaniu z dominującą ideologią danej epoki. Właśnie owa ideologia ma, zdaniem przedstawicieli szkoły historycznej, dominujące znaczenie w rozwoju społecznym. W świetle tego powstanie kapitalizmu Max Weber wiązał ze zbiorem czynników społecznych oraz postaw psychologicznych, zwanych „duchem kapitalizmu”, na czoło których wysuwa się religia. Zdaniem M.Webera rozwój nowej etyki i moralności jaki przyniosła ze sobą reformacja wpłynęła na eskalacje zachowań przedsiębiorczych społeczeństwa, będących źródłem rozwoju kapitalizmu. Średniowieczny, rzymskokatolicki pogląd na świat i cele ludzkiego życia nie mógł stać się podstawą kapitalizmu. Aby mógł on powstać przekształceniu musiały ulec przede wszystkim normy moralne, a to zadanie spełnili reformatorzy kościoła. W związku z tym, M.Weber upatrywał głównych czynników rozwoju kapitalizmu w religii. W dorobku M.Webera istotna pozycje zajmuje także koncepcja racjonalności.
Podstawą tej koncepcji jest typizacja sposobów świadomego zachowania się jednostek, wpływających swym postępowaniem na zachowanie się innych jednostek. M.Weber oparł swą koncepcję na pojęciu tzw. typów idealnych, które mają jego zdaniem spełniać funkcje ułatwienia poznania rzeczywistości. Podzielił on działania społeczne na cztery typy: tradycjonalne, emocjonalne, wartościowo-racjonalne i celowo-racjonalne. Wszystkie cztery typy działań są według niego podejmowane przy udziale świadomości człowieka, lecz stopień jej zaangażowania pozostaje różny, najmniejszy w przypadku działań tradycjonalnych, a największy przy celowo-racjonalnych.
W periodyzacji dziejów ludzkości znane są różne formy rynkowe i nierynkowe społeczeństw. W systemach nierynkowych: niewolnictwie, feudalizmie czy w formach pośrednich, charakteryzujących kraje Europy Wschodniej, racjonalność oparta była na tradycji i zwyczaju.
Racjonalność zwyczajowo - tradycyjna np. w sferze gospodarczej, ale nie tylko, bywa oceniana różnie. Są autorzy, którzy zwyczajowi i tradycji przypisują rolę zasadniczego czynnika cywilizacyjno - twórczego, zwłaszcza w odniesieniu do okresu tworzenia przez ludzkość podstaw cywilizacji. Inni nie odmawiają wprawdzie racjonalności gospodarowaniu tradycyjno - zwyczajowemu, lecz nie może on funkcjonować jako typ idealny, wzorzec najwyższej racjonalności. Są także autorzy, którzy uważali gospodarowanie oparte na tradycji i zwyczaju jako nieracjonalne. Jednak zgodzić można się ze stwierdzeniem, że to czy w gospodarce konkretnego systemu społeczno-gospodarczego dominuje tradycja czy zwyczaj, czy też jej przeciwieństwo, tzw. innowacyjność, stanowi przejaw przede wszystkim historycznej odmienności systemów oraz odpowiadającej im racjonalności. Stosowane w gospodarce rozwiązania tradycyjne i określone przez zwyczaj nie są wystarczającym powodem, aby gospodarowanie mogło zostać ocenione jako nieracjonalne lub tylko częściowo racjonalne. Tradycja i zwyczaj należą do elementów życia społeczno -gospodarczego występujących w każdej epoce historycznej i oznaczają korzystanie z dorobku poprzednich okresów. Na ogół są to te praktyki, które są ważne i korzystne w oparciu o pewne, przyjęte kryteria. Właśnie te kryteria racjonalności stanowią o doborze takich lub innych celów, środków i metod gospodarowania.
Zatem socjologię jako naukę zazwyczaj dzieli się na: pozytywistyczną i humanistyczną. Do przełomu antypozytywistycznego i antynaturalistycznego w socjologii przyczynili się także polscy socjologowie. Ojciec akademickiej socjologii w Polsce F. Znaniecki był, wspólnie z amerykańskim psychologiem W. Thomasem, twórcą głośnej koncepcji „współczynnika humanistycznego” w świetle którego wszelkie fakty społeczne, w odróżnieniu od przyrodniczych, są zawsze związane z działalnością jakichś ludzi, są faktami "czyimiś, a nie niczyimi", mieszczą się w obrębie życiowych doświadczeń jakichś jednostek lub zbiorowości, które się z nimi stykają, postrzegają, doznają, przeżywają, interpretują, oceniają. Mają więc z natury zawarty w sobie ów "współczynnik humanistyczny". Dlatego badać je można tylko z perspektywy tych ludzi, w których doświadczeniu występują, stawiając się w ich położeniu, patrząc na świat ich oczami, rozszyfrowując ich hierarchie wartości, systemy reguł jakimi się kierują, a nie w drodze jakiejś oderwanej, zewnętrznej obserwacji. Inaczej-trzeba zawsze badać społeczeństwo z uwzględnieniem tego „współczynnika”. Konkretnym wyrazem takiego stanowiska metodologicznego było oparcie się przez W. Thomasa i F. Znanieckiego w ich monumentalnym dziele o emigrantach polskich p.: „Chłop polski w Europie i Ameryce", na szczególnym typie źródeł. Sięgnęli mianowicie do listów i pamiętników, czyli, jak to nazwali, „dokumentów osobistych". W ten sposób mogli dotrzeć do autentycznego punktu widzenia emigrantów rzuconych w nowe i obce środowisko społeczne i kulturowe, zrozumieć "od środka" ich problemy i dramaty.
Czym zatem jest socjologia? Z lektury dzieł klasyków tej nauki jawi się obraz tej dziedziny jako racjonalnej refleksji o społeczeństwie, grupach czy zbiorowościach. Socjologia nie zajmuje się jednostką ludzką jako indywiduum, lecz zwraca uwagę na jej uwikłanie w sieć relacji międzyludzkich, W celu prowadzenia badań socjologicznych, godnie z propozycja wybitnego współczesnego socjologa, A.Giddensa, socjologia wymaga ćwiczenia wyobraźni, która umożliwia dostrzeżenie iż jednostkowe działania wynikają z oddziaływana społecznego, a jednocześnie kształtują taki a nie inny system społeczny.
Mechanizmy życia społecznego zrozumieć odwołując się do takich pojęć jak kultura i stratyfikacja społeczna, które określają ramy funkcjonowania ludzi w społeczeństwie. Co więcej, można stwierdzić, socjologia jest nauka o problemach społecznych. Jest powołana do tego, aby te problemy dostrzegać, wyjaśnić i wskazać możliwości ich rozwiązania czy ich zmniejszenia.
Ponadto spełnia ona funkcje 1) eksploracyjną - odkrywa problemy społeczne, zjawiska, które należy zbadać ponieważ odgrywają istotną rolę w jako determinanty życia społecznego oraz 2) eksplanacyjną, wyjaśnia dlaczego i jak dane zjawisko społeczne przebiega. Obie te funkcje związane są z empiryzmem socjologii. Nauka ta posługuje się szerokim spektrum metod i technik badawczych umożliwiających realizację powyższych funkcji. Same badania socjologiczne mogą zaś mieć charakter ilościowy, odnoszący się do statystycznej charakterystyki badanych problemów oraz jakościowy - skupiający się na ludzkich motywach, indywidualnych uwarunkowaniach postaw. Podstawową jednostka analizy socjologicznej jest grupa społeczna. Jest nią pewna liczba osób, przynajmniej trzy powiązanych systemem relacji określonych przez instytucje (czyli normy) posiadające pewne wspólne wartości i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności. Jest to zbiór ludzi powiązanych system więzi społecznych lub stosunków społecznych. Więź społeczna występuje między ludźmi na płaszczyźnie psychicznej, zaś stosunki społeczne powstają na podłożu obiektywnym spraw, interesów, zobowiązań.
Żeby o zbiorze ludzi mówić, że jest to grupa w sensie socjologicznym muszą być spełnione 4 warunki: 1. Członkowie; grupa musi być zbiorem rzeczywistym (wzór fizyczny, moralny, miejsce w grupie). 2. Zadania grupy (to cel istnienia). 3. Ośrodki skupienia grupy (rzeczywiste materialne (dom) i duchowe (idee). 4. Wewnętrzna struktura grupy (określa miejsce członków). Rodzaje grup społecznych:
Podział ze względu na możliwości wejścia:
- ekskluzywne (ciężko się dostać),
- inekskluzywne (każdy może się dostać),
- ograniczone (dla jednych otwarte dla drugich nie).
Podział ze względu na charakter stosunków społecznych:
- małe (osobiste),
- średnie (brak osobistych kontaktów),
- wielkie (mają instytucje pośrednie i przedstawicielstwa).
Podział ze względu na rodzaje i charakter tworzenia grupy:
- pierwotne (powstaje spontanicznie),
- wtórne (powoływane dla spełnienia zadania),
- formalne (mają statut i listę członków),
- nieformalne (bliskie grupie spontanicznej, tworzone w formalnych),
- odniesienia (rodzina).
Oprócz grupy społecznej w socjologii występuję kategorie zbiorowość społeczna, społeczność, zbiór publiczność czy tłum. Wszystkie one charakteryzują różne aspekty zaspokajania potrzeb przynależności. Najszerszą perspektywa poznawczą w socjologii jest społeczeństwo, czyli pewną samowystarczalną formę życia zbiorowego ludzi, będącą historycznie ukształtowanym kompleksem zbiorowości i grup społecznych, połączonych przez wspólne terytorium, instytucje, formy działania i wartości kulturowe. Charakterystyczne dla członków takiego społeczeństwa jest poczucie odrębności w stosunku do innych zbiorowości. Elementami podstawowymi społeczeństwa są: niezależne warunki bytowe określające cechy np. terytorium, odrębna kultura, określona struktura, trwała odrębność od innych zbiorowości, podobieństwo warunków życia, ustalony sposób komunikacji. Zatem, społeczeństwo to forma życia zbiorowego ludzi, ukształtowana historycznie, także specyficzny system interakcji pomiędzy jednostkami tworzącymi relatywnie samowystarczalną zbiorowość.
Jan Szczepański w swojej książce „Elementarne pojęcia socjologii” dzieli definicje społeczeństwa na pięć grup:
1) Definicje ujmujące społeczeństwo jako rodzaj szerokiej czy najszerszej zbiorowości. Taką definicję stosował Florian Znaniecki, który definiował społeczeństwo jako kompleks grup współistniejących i krzyżujących się, podporządkowanych jednej grupie dominującej.
2) Definicje ujmujące społeczeństwo jako szerokie zbiorowości powiązane specjalnymi typami stosunków. Marks rozumiał społeczeństwo jako pewien historyczny typ zbiorowości, charakteryzujących się typem stosunków produkcji i jego skutkami w makrostrukturze.
3) Definicje „organizacyjne”, ujmujące społeczeństwo nie jako ogół jednostek, ale jako ogół instytucji i urządzeń zapewniających jednostkom wspólne zaspokajanie potrzeb i uregulowane współżycie, tworzenie kultury i rozwój.
4) Definicje pojmujące społeczeństwo jako postać egzystencji człowieka, jako stan uzupełniający czy przeciwstawny istnienia indywidualnego.
5) Definicje używane w języku potocznym dla oznaczenia tych wszystkich form życia zbiorowego, które istnieją poza organizacją państwową.
Definicje społeczeństwa można także podzielić ze względu na koncepcje: Koncepcja empiryczna- społeczeństwo to najszerszy rodzaj zbiorowości, obejmującej swoimi ramami całość wielostopniowych struktur, grup, kręgów i wszelkich postaci zbiorowości, ale stanowiące pewien układ zamknięty, mający swoją zasadę odrębności.
Socjologia jako nauka formalna wykorzystuje w swych badaniach teorie. Do najważniejszych teorii socjologicznych należą:
1) funkcjonalizm - Funkcjonalizm zorganizowany kompleks społecznych wzajemnie powiązanych instytucji zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi całemu systemowi społecznemu. wyjaśniając poszczególne zjawiska społeczne(kulturowe)starają się wskazać ich funkcje w społeczeństwie twierdząc przy tym ze ich teorie (schematy) maja charakter uniwersalny. Funkcjonalizm charakteryzuje się ujmowaniem społeczeństwa jako systemu utrzymywanego w stanie równowagi przez wewnętrzne mechanizmy samoregulujące i wyjaśnianiem poszczególnych zjawisk społecznych przez wskazywanie ich funkcji, tj. wpływu, jaki mają na całość systemu społecznego, w którego ramach występują, a zwłaszcza tego, jak przyczyniają się do jego przetrwania
2) strukturalizm - postawa badawcza kładąca nacisk na analizę struktury badanych zjawisk, a nie na ich genezę i funkcje;, jest w znacznym stopniu kontynuacją teorii organicznych, które rozwijały się w humanistyce 2. poł. XIX w. pod wpływem nauk przyrodniczych. Upowszechnienie strukturalizmu w naukach społecznych nastąpiło jednak w latach 50. za sprawą prac C.Levi-Straussa, który uważał, iż struktura to porządek elementów wchodzących we wzajemne relacje w obrębie pewnej całości. Podejście strukturalne pozwala opisać te relacje i odnaleźć ich podobieństwa na różnych poziomach. W ujęciu strukturalnym znaki kultury są opisywane ze względu na porządek, układ i realizację obiektywnych norm porozumienia, a nie ze względu na znaczoną, wyrażaną lub komunikowaną treść.
3) teoria wymiany społecznej- teoria wymiany społecznej (G.C. Homans, P. Blau i in.), która koncentruje się na wyjaśnianiu zachowań ludzkich (a także funkcjonowania złożonych struktur społecznych) jako nie kończących się serii aktów wymiany nagród i kar między jednostkami
4) symboliczny interakcjonizm (G.H. Mead, H. Blumer, M. Kuhn i in.), uwydatniający refleksyjny charakter działań społecznych i zwracający szczególną uwagę na procesy kształtowania się „społecznej jaźni” jednostki podczas interakcji (wzajemnych oddziaływań) z innymi jednostkami
5) teoria konfliktowa - teoria konfliktu (R. Dahrendorf, L. Coser, J. Rex i in.), jej cechą szczególną jest skupienie uwagi na różnorodnych konfliktach, które występują w każdym systemie społecznym, wytrącają go ze stanu równowagi i powodują zmianę.
6) socjologia fenomenologiczna wraz z jej empiryczną odmianą, którą jest etnometodologia; wyróżnia ją zwłaszcza nastawienie na badanie „świata przeżywanego” (codziennego) jednostek ludzkich i programowe lekceważenie zobiektywizowanych struktur społecznych, do których badania szczególne znaczenie przywiązywała, krytykowana przez nią socjologia „tradycyjna”.