Temat 5. Etniczność w ujęciu socjologicznym.
Zróżnicowanie społeczne może przejawiać się w wielu aspektach, typie kultury, pozycji strukturalnej, poziomie zamożności, zachowaniach konsumenckich itp. Zróżnicowanie to ma liczne konsekwencje, które są interesujące z punktu widzenia badań socjologicznych. Jednym z ważniejszych zjawisk dotyczących tego jest etniczność. Jest ona czynnikiem kształtującym tożsamość jednostki. Jednak prowadzić także może jednak to określonych problemów społecznych, wśród których najpoważniejszymi są konflikty etniczne i z tego względu musi być analizowana przez socjologię.
Socjologiczne badania naukowe nad etnicznością swą genezę mają w quazinaukowej refleksji odnoszącej się do podziału rasowego społeczeństw. Pojęcie „rasy” redukowane bywa do wymiaru etnicznego, przy czym występuje także w pewnym sensie jako zupełnie osobna zasada zarówno klasyfikacji, jak i stratyfikacji społecznej. O ile podział ludzi na przedstawicieli różnych ras (czyli białej-kaukazkiej, żółtej-mongoloidalnej, czarnej-negroidalnei oraz ras pośrednich: Mulatów, Metysów, Zambosów i Kreoli Mulaci są mieszańcami rasy czarnej i białej. Metysi powstali z pomieszania się rasy białej i Indian. Zambosi są mieszańcami Indian i murzynów. Kreole wywodzą się z rasy białej i są potomkami kolonizatorów z doby wielkich odkryć geograficznych, czyli Hiszpanów, Portugalczyków i Francuzów) nie budzi większych kontrowersji o tyle przypisywanie poszczególnym rasom wydzielonym ze względu na cechy fizyczne zdolności czy też umiejętności i skłonności prowadzi do niehumianitarnej ideologii rasizmu. Współczesny rasizm oparty jest właśnie na przekonaniu, że kolor skóry wiąże się także z innymi cechami szczególnie tymi, które powodują, że dana jednostka o określonym kolorze skóry ma ograniczone możliwości społeczne i z tego względu jej pozycja strukturalna jest upośledzona.
Etniczność natomiast to ogólnie mówiąc zróżnicowanie kulturowe. Zazwyczaj pod tym pojęciem rozumie się podstawowy atrybut określonej zbiorowości, stanowiąca zespół wzajemnie i silnie z sobą powiązanych cech społeczno-kulturowych, określających odmienność i specyfikę konkretnej zbiorowości wobec zbiorowości innych. Specyfika owa obejmuje najczęściej takie elementy, jak: wspólnota pochodzenia, wspólnota dziejów, wspólne terytorium, język i wierzenia. Etniczność odnoszona jest do wielu różnorodnych praktyk kulturowych, dzięki którym i poprzez, które dochodzi do ustanowienia i manifestowania różnic międzyetnicznych. Członkowie grup etnicznych postrzegają siebie samych jako osoby odmienne w porównaniu z członkami pozostałych grup etnicznych, jak również są za takie uważane przez innych. Etniczność” rozumiana jest w socjologii jako wszelki rodzaj odrębności kulturowej i społecznej, uzasadniony faktem pochodzenia narodowego, rasowego czy plemiennego. Etniczność jako zróżnicowanie kulturowe jest w pełni wyuczone, podlega procesowi socjalizacji.
Grupą etniczną w związku z tym nazwać można taką społeczność, której wspólnota jest ściśle związana z danym obszarem przez nią zamieszkiwanym. Grupa etniczna cechuje się świadomością odrębności językowej, czasem również odrębności ekonomicznej. Poszczególne grupy etniczne lokują swoją ideologiczną i prywatną ojczyznę na obszarze zamieszkiwanego przez nich państwa. Z kolei mniejszość narodowa to taka zbiorowość etniczna, która została osiedlona na terenie jakiegoś państwa w wyniku zaistnienia pewnych zdarzeń historycznych. Mogły być to przesunięcia granic na mocy porozumień między państwami lub poprzez zagrabienie siłą jakiś ziem. Przyczyną mogły być również wysiedlenia lub migracje. Ludność należąca do poszczególnych mniejszości narodowych deklaruje przeważnie inną narodowość, niż pozostała większość mieszkańców tego kraju. Narodowość cechuje indywidualne odczucia każdego człowieka. Często wyraża związek człowieka z jego przynależnością kulturową lub też niejednokrotnie genealogiczną, czyli wynikającą z narodowości rodziców. Deklaracja za określona narodowością jest oparta na subiektywnych odczuciach każdej jednostki.
Ze względu na dużą wieloznaczność i szeroki zakres tego terminu uznaje się, iż występują trzy podstawowe podejścia w rozumieniu etniczności. 1) Podejście fundamentalistyczne zakłada, że tożsamość etniczna opiera się na głębokich, pierwotnych i podstawowych związkach jednostki z daną grupą czy kulturą (etniczność jako cecha dana, wrodzona). 2) Konstruktywistyczne wskazuje na przypadkowość i niestałość tożsamości etnicznej, traktując etniczność raczej jako wypadkową różnorodnych uwarunkowań i wydarzeń historycznych (etniczność jako cecha nabyta). 3) instrumentalistyczne ujmuje etniczność jako koncepcję ideologiczną wykorzystywaną przez przywódców w celu realizacji własnych celów.
Zatem z grupami etnicznymi, mniejszościami etnicznymi i narodowymi wiążą się zagadnienia: narodu, stereotypów narodowych, uprzedzeń, dyskryminacji i konfliktu na tle etnicznym. Grupa mniejszościowa to kategoria społeczna obejmująca pewną populację wyróżnioną z szerszej zbiorowości na podstawie cech, które są negatywnie oceniane przez dominującą większość społeczeństwa zazwyczaj o mniejszej liczebności określanej przez odniesienie do szerszej zbiorowości, w której mniejszość funkcjonuje. Jakkolwiek liczebność grupy etnicznej nie jest w socjologii najważniejszym kryterium uznania jej za mniejszość. Przyjmuje się raczej jej umiejscowienie strukturalne przejawiające się np. w dostępie do władzy, stanowisk, zasobów w odniesieniu do pozostałej części społeczeństwa. Może podlegać dyskryminacji, ograniczaniu pełnego uczestnictwa grupy mniejszościowej w życiu społecznym. Dyskryminacja przejawia się w określonych praktykach, działaniach, o charakterze negatywnym, których celem jest mniejszość etniczna. Dyskryminacja wywołana jest przez uprzedzenia, czyli określony sposób myślenia o przedstawicielach mniejszości etnicznej.
Zróżnicowanie etniczne, uprzedzenia i dyskryminacja mogą prowadzić do konfliktów na tym tle. Głównymi przyczynami konfliktów etniczno-narodowych są: duży stopień deprawacji mniejszości narodowej, brak możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb, upośledzenie ekonomiczne, upośledzenie społeczne, ograniczony dostęp do władzy, czyli upośledzenie polityczne.
Konflikt etniczny może przejawiać się w:
- etnocentryzmie,
- hermetyczności grup,
- podziale zasobów.
W celu minimalizacji zagrożeń pojawienia się konfliktu etnicznego można stosować następuje strategie integracji etnicznej:
- asymilację,
- działania prowadzące do kształtowania się „tygla narodów”,
- działania prowadzące do kształtowania się społeczeństwa pluralistycznego pod względem etnicznym.
Główną przyczyną występowania społeczeństw wieloetnicznych są ruchy wędrówkowe ludności, czyli migracje. Mogą one przybierać postać:
-emigracji,
-imigracji,
-reemigracji.
Klasyczna teoria migracji E.Ravensteina przedstawia tzw. „prawa migracji”.
1) Migracja zależy od odległości, znaczna część migrantów przebywa jedynie krótki odległości,
2) Migracje przebiegają etapowo,
3) Każdy główny przepływ migracyjny tworzy przepływ powrotny,
4) Mieszkańcy wielkich miast są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy wiejskich obszarów kraju,
5) Wśród migrantów występuje liczebna przewaga mężczyzn nad kobietami, ale z kolei kobiety częściej niż mężczyźni migrują na mniejsze odległości.
6) Rozwój przemysłu, doskonalenie środków lokomocji oraz rozbudowa sieci infrastrukturalnej prowadzą do wzrostu migracji.
7) Wśród motywów migracji dominuje motyw ekonomiczny.
Jednak współcześnie wiele z tych cech charakteryzujących ruch wędrówkowy ludności uległo przemianom, w związku z tym podstawowymi współczesnymi tendencjami ruchów migracyjnych ludności są: globalizacja, zróżnicowanie motywów (brak jednego dominującego motywu) oraz feminizacja.
Zróżnicowanie etniczne społeczeństwa polskiego - zarys problematyki.
Przed II wojną światową Polska była krajem wieloetnicznym. Na naszych ziemiach mieszkali przedstawiciele co najmniej kilkunastu narodowości. Najliczniejszą grupę stanowili Ukraińcy (10,1%), dalej Żydzi (8,6%) i Łemkowie (3,8%). Spis narodowy przeprowadzony w maju 2002 roku wskazał na sporą różnorodność narodowości na obszarze granic Polski. Wśród deklarowanych narodowości można wyróżnić trzy przykładowe (które, podlegają licznym analizom socjologicznym ze względu na swoją specyfikę i rolę historyczną):
1) Ukraińcy to mniejszość narodowa, licząca sobie ponad 27 000 osób. . W wyniku przeprowadzonej w 1947 r., przez ówczesne władze komunistyczne, akcji „Wisła”, ludność ukraińska, zamieszkująca tereny południowo - wschodniej Polski, została przesiedlona na tereny Polski północnej i zachodniej. W efekcie największe skupiska mniejszości ukraińskiej znajdują się na terenach województw: warmińsko- mazurskiego, zachodniopomorskiego i dolnośląskiego. Części Ukraińców udało się jednak uniknąć przesiedlenia z rodzimych terenów, a części pozwolono na powrót w 1956 roku. Stąd też skupiska mniejszości ukraińskiej -w województwie podkarpackim i małopolskim. Mniejszość ukraińska posiada własnych przedstawicieli we władzach samorządowych, głównie w województwie warmińsko-mazurskim.
2) Łemkowie - wg spisu powszechnego z 2002 w Polsce żyje ok. 6 tysięcy Łemków, z czego około dziesięciu procent mieszka na Łemkowszczyźnie. Sami Łemkowie szacują swoją liczbę na dziesięciokrotnie większą niż w spisie, czyli około 60 tys. Podobne wyniki uzyskały inne mniejszości etniczne, tzn. 10 razy mniejsze liczby od szacunkowych danych. Najbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej grupy etnicznej, posiadającej własny język, własną kulturę i obyczaje, jest teoria tzw. migracji wołoskich. Zakłada ona, iż począwszy od XII wieku wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich (kolonizacja wołoska). Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej Ukrainy przejmując i adaptując ich religię i kulturę.
3) Żydzi to mniejszość narodowa ich liczebność na terenie Polski wynosi około 10 - 15 tysięcy osób. Ta mniejszość nigdy nie była traktowana jak równa innym. Od zawsze byli prześladowani. Sytuacja nieco uległa poprawie w 1919 roku, kiedy to na konferencji w Paryżu ustanowiono prawa dla mniejszości narodowych. Nie na długo to jednak się zdało, gdyż od 1933 roku III Rzesza rozpoczęła działania zmierzające do całkowitego wyniszczenia tego narodu. Na obszarze Niemiec, Włoch, Austrii, Rumunii, Węgier, ówczesnych Czech i Słowacji wprowadzono ustawy antyżydowskie i odebrano Żydom prawa obywatelskie. Po wybuchy II wojny światowej naziści pokazali swoją siłę i ujawnili wszystkie zamiary, jakie mieli wobec tego narodu. Najpierw zamknięto Żydów wraz z całymi rodzinami w gettach, czyli specjalnie wydzielonych i odgrodzonych częściach miasta. Potem rozpoczęła się masowa zagłada Żydów w zbudowanych niemal w całej Europie obozach koncentracyjnych, gdzie wywożono Żydów z gett. W wyniku tych działań zginęło przeszło 6 mln Żydów. Były to poważne straty dla kultury i aspektów duchowych tego narodu. Dziś ziemie polskie zamieszkują głownie ludzie starsi pochodzenia żydowskiego. Młodzi natomiast są przeważnie członkami Polskiej Unii Studentów Żydowskich. Są oni autorami wielu programów promujących kulturę Żydowską i wraz z władzami ośrodków kulturalnych w Krakowie, Warszawie i Wrocławiu starają się przekazać swoje wartości innym. Obecnie największą akcją jest Festiwal Kultury Żydowskiej, który odbywa się na krakowskim Kazimierzu, który był niegdyś dzielnicą żydowską już od XIV wieku, kiedy to Jan Olbraht postanowił przenieść Żydów z Krakowa na Kazimierz (wówczas stanowiący podkrakowską wieś). Znajduje się tam stara synagoga z końca XV wieku. Jest to najcenniejsza i najstarsza synagoga, przy której znajduje się cmentarz Remuh, który jest miejscem pielgrzymek ortodoksyjnych żydów.