Wychowanie integracyjne - cele, założenia, zalety i wady
Rozwój integracji - cele i założenia
Początki integracji przypadają na lata sześćdziesiąte, ale dojrzewanie do przyjęcia nowego sposobu myślenia, a w konsekwencji i działania, odbywało się w poszczególnych krajach w różnym tempie. Najwcześniej zyskała społeczny akces w Stanach Zjednoczonych i w niektórych krajach skandynawskich, głównie w Szwecji. W późniejszym czasie dołączyła Wielka Brytania, Włochy, Niemcy i potem inne kraje. W Polsce nasilenie zainteresowania problemami ludzi niepełnosprawnych dało się zauważyć w latach siedemdziesiątych, ale nie znalazło wówczas szerokiego odbicia w społecznym działaniu. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych nastąpiło pozytywne spojrzenie na ten problem i szybkie powstawanie kolejnych placówek: przedszkoli, szkół integracyjnych, szkół z oddziałami integracyjnymi, ośrodków rehabilitacyjnych. Natychmiast okazało się, że dobre przedszkola i szkoły stają się jeszcze lepsze, gdy przyjmują wszystkie dzieci. A dobrzy nauczyciele stają się bardziej kompetentni, gdy włączają do grupy każde dziecko.
Przez integrację w szerokim pojęciu rozumiemy zespolenie, scalenie, tworzenie całości z części. Idąc dalej za tą definicją możemy stwierdzić, że integracyjny system kształcenia i wychowania polega na maksymalnym włączeniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do szkół masowych i innych placówek, umożliwiając im - w miarę możliwości - wzrastanie i naukę w gronie zdrowych rówieśników. Integrując społecznie niepełnosprawnych, stwarzamy im warunki, aby mogły wychowywać się w swojej rodzinie, uczyć się w szkole powszechnej, wzrastać w naturalnym środowisku wśród pełnosprawnych rówieśników.
Aby reformować metody kształcenia i wychowania dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, należy zaszczepić w naszych umysłach przekonanie, że wszelkie działania w tym kierunku winny mieć na celu zaspokojenie potrzeb dzieci. Zgodnie z tym humanistycznym przesłaniem należy tworzyć warunki rozwoju osobom niepełnosprawnym, by przełamać istniejące w wielu sferach życia społecznego bariery. Wyeliminowanie uprzedzeń i postaw odrzucających nastąpi szybciej, jeżeli dzieci poznają się, nauczą tolerancji i akceptowania innych. Obcowanie uczniów zdrowych i niepełnosprawnych stanowi szansę dla obu grup, albowiem żaden nauczyciel, bez względu na swoje kompetencje i talent pedagogiczny, nie zastąpi dziecku społecznego otoczenia innych dzieci.
Szkoły integracyjne bądź szkoły masowe z oddziałami integracyjnymi, które opowiadają się za pełną integracją, włączają do klas szkolnych uczniów z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Najliczniejszą grupą są niepełnosprawni intelektualnie. Wśród nich znajdują się dzieci z pogranicza upośledzenia oraz z upośledzeniem w stopniu lekkim i umiarkowanym. Drugą co do liczebności grupą są niepełnosprawni ruchowo, głównie z mózgowym porażeniem dziecięcym. Następna grupa charakteryzuje się zaburzeniami w zachowaniu oraz zaburzeniami zmysłów słuchu i wzroku, a także przewlekle chorzy. Włączenie do szkół masowych dzieci z tak wieloma rodzajami niepełnosprawności oznacza zmianę mentalności społecznej i przejście na wyższy etap rozumienia potrzeb, jakich dostarcza codzienne życie.
Klasy integracyjne muszą uznawać i odpowiadać na zróżnicowane potrzeby swoich uczniów przyjmując różne style i tempa uczenia się oraz gwarantując każdemu odpowiednie wykształcenie, między innymi dzięki właściwemu programowi nauczania i organizacji pracy dydaktyczno- wychowawczej. W ramach klas integracyjnych dzieci ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi powinny otrzymywać takie dodatkowe wsparcie, jakiego wymagają w celu zapewnienia skuteczności ich kształcenia.
Liczba uczniów w klasie integracyjnej powinna wynosić od 15 do 20, w tym od 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych. Dla potrzeb klas integracyjnych dyrekcja szkoły i organ prowadzący powinni między innymi:
* zapewnić odpowiednie wyposażenie i oprzyrządowanie stanowiska ucznia,
* zatrudnić dodatkowych nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym w celu: udzielenia pomocy nauczycielom w zakresie doboru treści programowych i metod nauczania oraz prowadzenia bądź organizowania różnego rodzaju form pomocy psychologicznej i pedagogicznej oraz zajęć rewalidacji indywidualnej,
* działać w oparciu o program autorski zatwierdzony przez kuratora oświaty.
Specyfika pracy w klasie integracyjnej na pierwszym poziomie edukacyjnym
Kształcenie integracyjne to wspieranie wszystkich osób w uczeniu się i wspólne uczestniczenie w życiu społecznym. Oznacza to, że każde dziecko w wieku szkolnym ma szansę uczenia się w szkole masowej bez względu na swoje możliwości i zdolności. W szkole tej ma ono i jego rodzina zapewnione wsparcie ze strony wysoko wykwalifikowanej kadry szkoły. Do grupy integracyjnej należą dzieci zdrowe i niepełnosprawne, które realizują program wychowawczy i edukacyjny. W zajęciach uczestniczy cała grupa. Ponieważ występują różnice w możliwościach przyswajania wiedzy i tempie pracy, program edukacyjny musi być tak zmodyfikowany, aby uwzględniał indywidualne możliwości intelektualne każdego ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
W klasie integracyjnej pracuje dwóch nauczycieli: jeden- nauczyciel nauczania zintegrowanego, drugi- pedagog specjalny, pełniący rolę nauczyciela wspomagającego. Oboje są odpowiedzialni za postępy uczniów w równym stopniu. Dzięki pracy dwóch pedagogów możliwa jest indywidualizacja w procesie nauczania każdego ucznia.
Aby dziecko niepełnosprawne mogło się rozwijać i doskonalić swoje umiejętności, dodatkowo zatrudnieni są: logopeda, pedagog-terapeuta, psycholog, pielęgniarka i nauczyciele świetlicy. Zadaniem tych osób jest wspólne oddziaływanie w taki sposób, aby następowało:
* wspieranie indywidualnego rozwoju uczniów,
* tworzenie indywidualnych programów terapeutycznych dla osób niepełnosprawnych,
* dostosowanie treści programowych i pomocy dydaktycznych do potrzeb i możliwości każdego dziecka.
Nauczyciele wykorzystują w swojej pracy różnorodne, często nowatorskie metody, m.in.: Dobrego Startu, Ruchu Rozwijającego Weroniki Scherborne, Paula Denisona, Marianny i Christophera Knillów, Glena Domana , Ewy Gruszczyk- Kolczyńskiej oraz pedagogikę zabawy.
Pierwszy etap działania to rozpoznanie możliwości dziecka. Na podstawie rozmowy z rodzicami i przekazanej przez nich dokumentacji dokonywana jest wstępna diagnoza. Określa ona sferę najbliższego rozwoju ucznia i jest podstawą do określenia indywidualnych założeń programowych. Uwzględnia ona ograniczenia dziecka i opisuje to, co można wykorzystać w procesie nauczania jako mechanizm kompensacyjny. Jego potrzeby i możliwości są na bieżąco weryfikowane.
W systemie integracyjnym wszyscy mają równe szanse uczestnictwa w życiu społecznym. Zarówno „zdrowi”, jak i niepełnosprawni uczą się tolerancji, akceptacji, otwartości na potrzeby innych, odpowiedzialności, a także życzliwości i wyrozumiałości. Dzieci „zdrowe” są naturalnym bodźcem do działania dla niepełnosprawnych rówieśników, są dla nich wzorcami do naśladowania. To im starają się dorównać w każdej dziedzinie, nie chcąc być gorszymi. Integracja powoduje u dzieci niepełnosprawnych wzrost motywacji do działania i nauki. Rodzi się wiara we własne siły, łatwiej jest im przełamywać nieśmiałość. Dzięki temu nabierają pewności siebie i rozwijają się dynamiczniej naśladując dzieci zdrowe.
Tak rozumiana integracja koncentruje się głównie na umiejscowieniu dziecka w środowisku szkolnym wraz ze sprawnymi rówieśnikami. Jest to oczywiście ogromny postęp w stosunku do segregacyjnego systemu kształcenia, ponieważ daje szansę niepełnosprawnemu na naukę w lokalnej szkole bliskiej miejsca zamieszkania jego rodziny i na uczestnictwo w życiu szkoły.
Klasy integracyjne w praktyce
Nauczyciele ( prowadzący oraz wspomagający) corocznie opracowują zmodyfikowane programy nauczania w klasach integracyjnych oraz indywidualne programy rewalidacji (pedagog specjalny), uwzględniając dotychczasowe sukcesy i porażki. Muszą być one zaakceptowane przez dyrektora placówki.
* Nauczyciele tak starają się różnicować wymagania, aby każdy mógł osiągnąć sukces i satysfakcję z wykonywanych zadań i poleceń. Poprzez odpowiedni dobór metod, form pracy oraz środków dydaktycznych nauczyciele umożliwiają wszystkim uczniom maksymalne wykorzystanie swoich umiejętności, zdolności oraz rozwój zainteresowań.
* Dzięki miłej, nie stresującej atmosferze każde dziecko czuje się akceptowane i szanowane. Jest to szczególnie ważne w początkowej fazie edukacji. Poprzez zastosowanie określonych ćwiczeń z zakresu „gimnastyki mózgu” P. Denisona występuje poprawa koncentracji uwagi na lekcji, zdolności do prawidłowego pisania i czytania. Codzienne rytuały to: powitanie w kręgu, wspólne spożywanie śniadania, pożegnanie w kręgu, tzw. „Iskierka”.
* Rozumiejąc, jak ważny jest ruch dla rozwoju i funkcjonowania każdego człowieka, dużo uwagi nauczyciele poświęcają zabawom i grom ruchowym. Spełniają one również funkcję integracyjną klasy. Aby pomóc dzieciom w integracji sensorycznej, nauczyć je odreagowania, są wplatane w proces dydaktyczny elementy muzykoterapii.
* Ciekawą formą, wykorzystywaną w klasie, jest cotygodniowy zwyczaj pt. „W kąciku na dywaniku”. W każdy poniedziałek dzień rozpoczyna się od sprawozdań dzieci, co robiły w sobotę i niedzielę. Siedząc w kręgu razem z nauczycielami opowiadają o tym , co robiły od piątku , jak spędzały czas w domu. Pomaga to opiekunom zorientować się, w jakim nastroju są uczniowie, co ich cieszy, a co smuci. Dzieci uczą się słuchania innych, wyrażania emocji w sposób akceptowany społecznie.
* Wrażliwość na potrzeby innych, otwartość są kształcone poprzez nawiązywanie współpracy z innymi klasami w szkole (pikniki integracyjne, Zielone Szkoły, turnieje klasowe).
* Ważnym elementem pracy wychowawców jest dobra współpraca z rodzicami. Dzięki właściwym relacjom z nimi, chętniej wspierają pedagogów w organizacji imprez klasowych, na wycieczkach, w urządzaniu sali lekcyjnej.
* Ponadto wychowawca musi być tzw. centrum informacyjnym. Zbiera i przekazuje informacje i zalecenia dotyczące uczniów wszystkim osobom mającym kontakt z dzieckiem (rodzicom, logopedzie, terapeucie, pielęgniarce).
Odkryjmy zalety i wady integracji
Uczniowie o specjalnych potrzebach stali się wyzwaniem dla nauczycieli, dla ich zdolności i umiejętności, wspierania więzi między uczniami oraz współpracy z rodzicami. Akceptacja dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest priorytetową zasadą integracji. Pozwala ona przełamać negatywne opinie i przesądy wobec osób niepełnosprawnych. Jest, obok poczucia bezpieczeństwa, jedną z podstawowych potrzeb psychicznych. W stosunku do dzieci o specjalnych potrzebach często rozumiana jest jako nadmierna tolerancja, przywileje i wychowanie pod kloszem.
Każdy pragnie być akceptowany jako człowiek, który ma te same potrzeby co inni ludzie, a ich realizacja nie jest wywołana współczuciem z powodu jego ograniczeń. Aby akceptować ucznia niepełnosprawnego, trzeba postrzegać go przede wszystkim jako dziecko, a jego niepełnosprawność jedynie jako jeden z wielu czynników mogących utrudnić jego rozwój. Należy pamiętać, że aby uczeń niepełnosprawny stał się integralnym członkiem zespołu klasowego, musi być akceptowany w pełni przez swoich kolegów. Często przyczyną braku akceptacji i złych stosunków z kolegami czy też wzajemnej niechęci są społeczne uprzedzenia, niejednokrotnie przekazywane przez rodziców uczniów pełnosprawnych. Jedną z ważnych przyczyn złych stosunków koleżeńskich jest brak podstawowej wiedzy o rodzajach upośledzenia, jak również możliwościach, zachowaniach i potrzebach dziecka upośledzonego.
Rozpoczynając naukę w szkole, uczniowie spotykają się po raz pierwszy z nowymi kolegami, nauczycielami, często znajdują się w całkowicie nowej sytuacji. Każdy reprezentuje inną osobowość. Początek roku szkolnego jest więc czasem trudnym i pełnym oczekiwań. W sytuacji związanej z adaptacją uczniów do warunków szkolnych trzeba odpowiedzieć na zasadnicze pytania: Co daje integracja osobom z niepełnosprawnością intelektualną, a co normalnie rozwijającym się? Co daje uczniowi współuczestnictwo w klasie integracyjnej?
Biorąc pod uwagę dzieci niepełnosprawne , to: stymuluje ich rozwój, zapewnia konieczną w ich życiu pomoc, zaspokaja potrzebę więzi z grupą, natomiast osobom normalnie rozwijającym się daje zapewne podstawę do sądu, że się jest sprawniejszym, bardziej od innych kompetentnym- czyli wyższą samoocenę, również wyższą świadomość negatywnych następstw rozwoju cywilizacji, poczucie bycia potrzebnym z uwagi na konieczność pomocy słabszemu.
Do głównych korzyści wynikających z wzajemnego współistnienia i funkcjonowania w klasie można by zaliczyć:
*poznanie nowych kolegów i akceptację innych,
*budowanie poczucia własnej wartości,
*uczenie się tolerancji i empatii,
*przełamywanie własnych słabości i ograniczeń,
*nabycie przydatnych umiejętności interpersonalnych (asertywność, budowanie wiary w siebie i zespół, umiejętność rozwiązywania konfliktów)
*poczucie odpowiedzialności za siebie i innych,
*możliwość uzyskania wsparcia ze strony koleżanek i kolegów z klasy w trudnych sytuacjach,
*zaspokojenie swoich podstawowych potrzeb psychicznych (uznania, akceptacji, bezpieczeństwa, możliwość zespołowego podejmowania decyzji, możliwość podzielenia się swoimi sukcesami z innymi).
Zintegrowana klasa jest więc wynikiem współpracy uczniów i nauczyciela. Zagrożeniem dla integrującej się grupy mogą być zachowania pojedynczych uczniów, którzy nie chcą dostrzec korzyści funkcjonowania w zespole. Uczeń, który przeciwstawia się podejmowaniu zadań przez grupę, walczy o zdobycie w niej wysokiej pozycji lub manipuluje innymi czy też ocenia swoich kolegów, może skutecznie utrudnić zintegrowanie klasy. Ważnym wyzwaniem dla nauczyciela staje się wyeliminowanie barier utrudniających wzajemne kontakty, dlatego podstawową kwestią dla wychowawcy staje się taka organizacja pracy, aby uczniowie pracowali w atmosferze bezpieczeństwa i zaufania.
Integracja nie jest wartością tylko dla dzieci niepełnosprawnych. Jest szansą dla nauczycieli i dla wszystkich uczniów na kształcenie się w warunkach bardziej przychylnych ich wszechstronnemu rozwojowi osobowości. Natomiast nauczyciel pracujący z grupą integracyjną, chociażby ze względu na różnorodność możliwości dzieci będących pod jego opieką, staje się bardziej twórczy i kreatywny. Integracja jest naszą wspólną szansą na tworzenie świata żyjącego w miłości, pokoju i tolerancji.
Zalety:
* Mała liczba uczniów w klasie, innowacyjne metody realizowania zadań dydaktyczno- wychowawczych, bogactwo i różnorodność pomocy dydaktycznych, nietypowa ocena.
* Nauczyciel akceptuje dziecko niepełnosprawne nie jako specjalne, ale jako obarczone większymi trudnościami rozwojowymi. Przydziela mu zadania na równi ze zdrowymi, włącza we wszystkie zajęcia bez szkody dla zdrowia, stosuje te same nagrody i kary, przyznaje mu role, udziela pomocy specjalistycznej, wspiera je zachętą i wiarą, zauważa jego zdolności i osiągnięcia.
* Zapewniona jest opieka medyczna, ułatwiony dostęp do zajęć rewalidacyjnych, korekcyjno- kompensacyjnych, logopedycznych.
* Dzieci niepełnosprawne uczą się społecznego sposobu bycia, identyfikują się z grupami normalnymi i mają świadomość przynależności do społeczeństwa. Unikają lęku , jaki wywołuje przejście z przestrzeni chronionej do twardej rzeczywistości. Są przygotowane do radzenia sobie w świecie urządzonym przez ludzi zdrowych.
* Integracja pozytywnie wpływa na zachowania niepełnosprawnych, a także na ich osobowość. Są kochane, akceptowane, odnoszą sukcesy, aktywnie uczestniczą w zabawach i zajęciach wraz ze swymi kolegami.
* Integracja pozytywnie wpływa na dzieci zdrowe, które akceptują specyfikę i odmienność upośledzonych kolegów, pozbywają się strachu i obcości przed dziećmi chorymi.
* Poprawia sprawność ruchową dzieci niepełnosprawnych, poszerza zainteresowania, rozwija mowę, wyobraźnię.
* Szkoła integracyjna wspiera rodziców, udziela porad, pomocy specjalistycznej.
* Nauka w klasie integracyjnej obchodzi się bez internatu i pozwala dziecku na stały pobyt w rodzinie. Przebywanie z rodzicami jest zwykle korzystniejsze dla psychicznego rozwoju dziecka. Dziecko upośledzone uczęszczające do szkół powszechnych jest traktowane przez rodziców normalnie, ponieważ przekonują się, że pod wieloma względami dorównuje ono innym dzieciom.
Wady
* Dziecko uświadamia sobie swoją inność, ma poczucie niższej wartości i wycofuje się z aktywnych prób nawiązania kontaktu.
* Zajęcia specjalistyczne organizowane są dla dzieci niepełnosprawnych, w związku z tym nie dają możliwości wyzbycia się poczucia inności, gdyż dzieci zdrowe nie biorą w nich udziału, co nie daje możliwości konfrontacji ze zdrowymi.
* Niejednoznaczne i nie zawsze pozytywne nastawienie społeczeństwa ogranicza i utrudnia integrację, podobnie nieuzasadnione uprzedzenia dzieci zdrowych i ich rodziców. Wszystko to prowadzi do zakłóceń w interakcjach.
* Dzieci niepełnosprawne na ogół nie utrzymują poza szkołą kontaktów towarzyskich z rówieśnikami zdrowymi. Duża odległość pozbawia je możliwości spotkania się z przyjaciółmi z klasy.
* Integracja dostarcza osobom z niepełnosprawnością intelektualną negatywnych wzorców zaspokajania pewnych potrzeb. Niejednokrotnie osoby z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej wchodzą do grup młodocianych przestępców.
Integracja, która od kilku lat niepokoi polskich pedagogów, nie jest tylko wartością dla dzieci niepełnosprawnych. Jest szansą dla nauczycieli i szansą dla wszystkich dzieci na kształcenie się w warunkach bardziej przychylnych wszechstronnemu rozwojowi osobowości. Nauczyciel pracujący z grupą integracyjną, ze względu na różnorodność możliwości dzieci będących pod jego opieką, staje się bardziej uważny i twórczy.
Bibliografia:
Bałachowicz J. Wychowanie do akceptacji niepełnosprawnych, „Życie Szkoły” 1993, nr 10
Bogucka J., Kościelska M. Wychowanie i nauczanie integracyjne, Warszawa 1994
Bogucka J., Kościelska M. Wychowanie i nauczanie integracyjne. Nowe Doświadczenia,
Warszawa 1998
Charuba M. Jak integrować klasę? „Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze” 1995 nr 5
Frycie S. Integracja w nauczaniu. [w:] W. Pomykało (red.) Encyklopedia pedagogiczna,
Warszawa 1993.
Jastrząb J. Zaspokajanie specjalnych potrzeb edukacyjnych,
„Wychowanie na co dzień” 1995 nr 12
Jastrząb J. Akceptacja uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi,
„Wychowanie na co dzień” 1997 nr 3
Kuszek G. Integracja czy segregacja, „Szkoła Specjalna” 1995 nr1
Lausch-Żuk J. Integracja osób z niepełnosprawnością intelektualną z osobami pełnosprawnymi- szanse czy zagrożenia, „Wychowanie na co dzień”
Łaś H. Uwarunkowania integracji szkolnej uczniów upośledzonych umysłowo w szkołach
powszechnych, „Ruch Pedagogiczny” 1992 zeszyt 5/6
Maciarz A. Integracja społeczna dzieci niepełnosprawnych, Warszawa 1987
Maciarz A. Uczniowie niepełnosprawni w szkole powszechnej, Warszawa 1992
Sękowska Z. Problemy integracyjnego kształcenia i rewalidacji dzieci niepełnosprawnych,
„Kultura i Edukacja” 1993 nr 3