Zofia Kilanowska
Starszy wizytator Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy Delegatura w Toruniu
Wczesne wspomaganie rozwoju
dziecka
Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka można zdefiniować jako formy działań rehabilitacyjnych, pedagogicznych, psychologicznych, medycznych, skierowanych na dziecko i działań wspierających, skierowanych na rodzinę dziecka, podjętych
i wynikających bezpośrednio z rozpoznania zaburzeń rozwojowych.
Wczesnym wspomaganiem powinny być objęte
dzieci ze wszystkimi problemami rozwojowymi, a w szczególności dzieci:
• z uszkodzonym wzrokiem
• z uszkodzonym słuchem
• z niepełnosprawnością ruchową
• z niepełnosprawnością umysłową
• z autyzmem
• z zaburzeniami zachowania
• wychowujące się w niekorzystnych warunkach środowiskowych
• z wolniejszym i nieharmonijnym rozwojem
Najważniejsze etapy wczesnego wspomagania rozwoju to:
• wczesne rozpoznanie ryzyka nieprawidłowego rozwoju
• wczesna diagnoza
• wczesne podjęcie odpowiednich form wspierania
Wczesne wykrywanie dotyczy rozpoznania pierwszych symptomów sugerujących, że rozwój dziecka jest zagrożony lub może przebiegać niepomyślnie. Może mieć to miejsce w szpitalu tuż po urodzeniu dziecka lub później, np. w trakcie sporządzania bilansu zdrowia w 2 roku życia albo wówczas, gdy dziecko trafi do przedszkola. Im wcześniej rozpoznamy, że coś złego się dzieje z dzieckiem, tym wcześniej możemy pomoc. Czasem od razu wiadomo, co jest źle, czasem zajmuje to więcej czasu i wymaga wielu specjalistycznych, wielodyscyplinarnych badań (medycznych, psychologicznych, edukacyjno-socjalnych).
Wielodyscyplinarne podejście jest podstawą prawidłowej diagnozy i - co za tym idzie - skonstruowania odpowiedniego programu pracy rewalidacyjnej z dzieckiem.
Za podjęciem jak najwcześniej stymulacji rozwoju dzieci przemawiają następujące przesłanki:
• wyjątkowo duża plastyczność centralnego układu nerwowego we wczesnym okresie rozwoju oraz związana z tym możliwość korelacji zaburzonych funkcji i kompresji deficytów
• możliwość zahamowania rozwoju zaburzeń o postępującym przebiegu, a czasami nawet całkowitego zatrzymania dalszych niekorzystnych zmian
• małe dzieci są bardziej podatne na stosowane wobec nich programy usprawniania i czynią szybsze postępy
• uczenie małych dzieci jest łatwiejsze, gdyż wiele zaburzeń narasta z wiekiem i utrudnia terapię i edukację
• wczesne wspomaganie jest szansą na osiągnięcie takich umiejętności, których dziecko nie osiągnęłoby bez pomocy
• zgodnie z prawem pierwszeństwa dotyczącym uczenia się, pierwsze umiejętności utrwalają się najsilniej i najtrudniej ulegają zmianie
Im wcześniej postawi się diagnozę, im wcześniej podejmie działania stymulujące rozwój dziecka, tym rokowania są lepsze. Czekanie na interwencję psychologa lub pedagoga aż do wieku szkolnego kosztuje za dużo: utrwala niewłaściwe zachowania dziecka i nasila niekorzystne postawy rodziców.
Działaniami z zakresu wczesnego wspomagania rozwoju powinno być objęte całe środowisko rodzinne dziecka. Podstawowym celem tych działań jest przede wszystkim:
• wsparcie psychologiczno-pedagogiczne, co oznacza czasami przełamanie głębokiego poczucia osamotnienia i beznadziejności, a czasami po prostu bycie z rodzicami i gotowość do wspólnego rozwiązywania trudnych problemów
• przekazywanie informacji o stanie dziecka, przyczynach zaburzeń rozwoju i różnych nieprawidłowościach oraz sposobach radzenia sobie
• objęcie psychoterapią grupową lub indywidualną, jeśli istnieje taka potrzeba
• umocnienie rodziców w ich kompetencjach rodzicielskich i prawach do podejmowania wszelkich decyzji
• wskazanie na sfery rozwoju, które rokują pozytywnie,
w których dziecko funkcjonuje dobrze
• włączenie rodziców do procesu pomocy dziecku, aby sami mogli odkryć swoje możliwości i umiejętności
• zapobieganie sytuacji, w której rodzice muszą sami sobie radzić z problemami emocjonalnymi
• redukowanie lub eliminowanie nieporadności wielu rodziców, zapobieganie niepożądanym praktykom wychowawczym
• informowanie rodziców o wyborze odpowiednich zabawek, sprzętu, pomocy rehabilitacyjnej, pomoc w docieraniu do różnych specjalistów i uzyskaniu świadczeń socjalnych
• zapobieganie sytuacji, w której rodzeństwo dziecka objętego pomocą zostaje odsunięte na dalszy plan, co może również opóźnić jego rozwój i powodować problemy wychowawcze.
Planując działania z rodziną, powinno się uwzględnić etap wprowadzenia rodziny w zagadnienia związane z niepełnosprawnością dziecka oraz okres, w którym rodzina jest już gotowa do podjęcia współpracy. Mogą to być między innymi: kursy i szkolenia dla rodziców, imprezy okolicznościowe, grupy wsparcia i samopomocy, warsztaty weekendowe dla rodziców i dzieci, turnusy edukacyjno-terapeutyczne dla matek i ojców, warsztaty dla rodzeństwa.
Realizacja wczesnego wspomagania rozwoju wymaga przygotowania nauczycieli, którzy będą nie tylko właściwie wspomagać rozwój małych dzieci zagrożonych ryzykiem nieprawidłowego rozwoju, ale również współpracować z ich rodzinami i innymi specjalistami zajmującymi się diagnozą, leczeniem, usprawnianiem i terapią.
Jedną z trudności szkolenia nauczycieli w tej dziedzinie jest brak jakichkolwiek recept, które pomogą nauczycielowi efektywnie radzić sobie z całą gamą różnorodnych przypadków. Nie ma idealnego programu edukacyjnego, który skutecznie wspomagałby rozwój wszystkich małych dzieci z różnego rodzaju niepełnosprawnościami. Za każdym razem nauczyciel musi podjąć trudne, ale również twórcze i satysfakcjonujące zadanie skonstruowania indywidualnego programu dla dziecka, z którym pracuje, najbardziej dostosowanego do aktualnych możliwości i potrzeb rozwojowych dziecka.
Diagnoza, opracowanie i ewentualna modyfikacja programu wspomagania rozwoju małych dzieci powinna być sporządzona przez zespół specjalistów. Interdyscyplinarne podejście daje możliwość prawidłowej oceny stanu dziecka, bardziej trafnej diagnozy i prawidłowego opracowania programu stymulacji. W skład zespołu powinni wchodzić:
• nauczyciel przygotowany do prowadzenia zajęć wczesnego wspomagania rozwoju
• psycholog ze specjalnością kliniczną dziecka oraz przygotowany do pracy z rodziną
• lekarz neurolog lub psychiatra dziecięcy
• dodatkowo, zgodnie z potrzebami dziecka, członkami zespołu powinni być m.in.: logopeda, instruktor widzenia i orientacji przestrzennej, audiolog, okulista, fizjoterapeuta, terapeuta zajęciowy, pracownik socjalny, pedagog specjalny.
Wymienieni specjaliści mogą być stałymi członkami zespołu lub pełnić funkcję konsultantów.
Efektywność działań takiego zespołu jest uzależniona od wypracowania wspólnej filozofii, metodologii i strategii dotyczącej wspomagania rozwoju dziecka. Jest to trudne zadanie, zważywszy na różny stopień wykształcenia i doświadczenia zawodowego specjalistów oraz różny język formułowanych przez nich diagnoz, prognoz i zaleceń. Ta różnorodność może jednak stać się wartością, pod warunkiem że nastąpi koordynacja działań uwzględniająca kompetencje poszczególnych członków zespołu.
Każde dziecko już od urodzenia jest zdolne do uczenia się. Jest to cudowny potencjał. Jednocześnie jest ono bezbronne i całkowicie uzależnione od opiekunów. Lata, które poprzedzają pójście do szkoły, mają ogromny wpływ na rozwój dziecka. Aby ten rozwój był jak najpełniejszy, jest wymagana obecność życzliwych i kompetentnych opiekunów, przebywanie w odpowiednio złożonym i urozmaiconym środowisku, giętkie i nierepresyjne wprowadzenie rytuałów i czynności dnia codziennego, zagwarantowanie mu odpowiednich do wieku doświadczeń, aktywności i pomocy. n
Opracowano na podstawie materiałów z konferencji szkoleniowej: Diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka w wieku 0-5 lat oraz wspieranie ich rodzin (Konstancin,5-10 grudnia 1998 r.