Referat: Andrzej Zajączkowski „Czas Afryki Czarnej” (temat 5, 31/03/08)
Andrzej Zajączkowski (1922-1994), socjolog, antropolog kulturowy, afrykanista. Od 1978 profesor Polskiej Akademii Nauk i Uniwersytetu Warszawskiego, od 1981 kierownik Zakładu Krajów Pozaeuropejskich PAN. Specjalizował się w socjologii historycznej i socjologii krajów rozwijających się. Wykładał na uczelniach w Ghanie i Ugandzie.
Opublikował m.in.
* Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury społeczne (1961)
* Niepodległość Konga a kolonializm belgijski (1968)
* Muntu dzisiaj : studium afrykanistyczne (1970)
* Szlachta polska. Kultura i struktura (1993)
* Rzecz o socjologii: lektura pierwsza (1993)
* Elity urodzenia : szkic pierwsza (1993)
Przed przystąpieniem do głównych rozważań na temat różnych sposobów postrzegania czasu w Afryce Autor jednoznacznie definiuje obszar i zakres opisywanej przez siebie rzeczywistości. Tak więc (1)zajmuje go tylko i wyłącznie Afryka czarna i pierwotna, sprzed okresu intensywnej islamizacji (tzw. afrykańskiego średniowiecza), który to okres znacząco wpłynął na koncepcję czasu oraz sposoby jego organizacji. Ponadto (2)analizą zostały objęte tylko kultury rolników osiadłych w transkontynentalnym pasie podzwrotnikowym.
Tym co „organizuje” nasz czas są wydarzenia- to dzięki nim możemy gospodarować działaniami podtrzymującymi naszą egzystencję; wydarzenia tworzą continuum, które możemy dzielić na fragmenty- w ten sposób czas jest postrzegany przez wszystkie kultury naszego globu. Tym co je różni jest system organizacji czasu, czyli to jakie konkretne wydarzenie uznawane jest za "jednostkę podziału"- czy jest to przeskok wskazówki sekundnika, czy może fakt narodzin następcy tronu...? Autor zauważa, że w Afryce czarnej systemy oparte na cyklicznie występujących wydarzeniach astronomicznych występują sporadycznie (tzn. same cykle są dostrzegane, ale wykorzystywane tylko w makroskali), natomiast regułą jest występowanie rachub czasu opartych na systemach nieastronomicznych (i te właśnie systemy są głównym przedmiotem jego analiz). Ponadto u ludów afrykańskich wydarzenia często należą do różnych systemów organizacji czasu i występują niejako równolegle, obok siebie. Stąd ważna konstatacja Zajączkowskiego: „W Afryce pierwotnej to wydarzenia określają czas (...); to one go nie tylko organizują, ale niejako tworzą." Tym co różni to podejście od podejścia naszej cywilizacji jest brak przeświadczenia o obiektywnej, fizycznej niezależności czasu od naszych doznań.
Jednostki organizacji czasu w Afryce:
I. organizacja czasu przeszłego i przyszłego, korzystają z czasu astronomicznego
1) Dzień (nie doba!) jest podstawową jednostką podziału czasu ( kategorialnie przynależy do czasu astronomicznego); dzień jest ludzki, noc jest królestwem mocy nieludzkich i najczęściej wrogich- pojęcie nocy odnosi się raczej do nieoświetlonej połaci gruntu, niż do nocy astronomicznej (np. u Guerów początek dnia przypada na moment ukazania się księżyca). Dzień organizują wydarzenia przyrodnicze (np. dzień dzielony na odcinki porą dojenia krów, wypędzaniem kóz na pastwisko- Kikuju, Nuerowie, Bahima) i społeczne (np.wydarzenia z codziennego życia kobiet: odpoczynek po pracy na roli, przygotowanie posiłku, itp.-Bugisu), ale nie religijne(!)
2) Tydzień (okres parodniowy)- nie jest jednostką astronomiczną, podlega konwencji- elementem go organizującym są powtarzające się co określoną liczbę dni wydarzenia z dziedziny (a)wymiany, (b)produkcji) oraz (c)religijne. Przykłady róznych systemów tygodniowych (niektóre z nich są ze sobą splecione tworząc systemy podwójne):
(a)system targowy- np. u Bakongo tydzień liczy sobie 4 dni- od jednego targu do drugiego.
(b)system wyznaczany techniką produkcji- np. okres wypasu bydła na jednym pastwisku u Kikuju
(c) system wyznacznay przez kulty religijne- np. czterodniowy tydzień Rwanda.
Istnieją ludy (Neurowie, Allandianowie, Burundi) u których tygodniowa organizacja czasu nie rozwinęła się w ogóle.
3) Miesiąc najczęściej funkcjonuje jako jednostka czasu astronomicznego- jest miesiącem księżycowym (miesiąc kalendarzowy jest zjawiskiem rzadkim). W przeciwieństwie do dnia i miesiąca nie posiada gospodarczej wartosci użytkowej (z punktu widzenia kultur rolniczych, pasterskich i zbierackich), utrzymuje jednak dużą wartość kulturową- wg Afrykanów rytm zmian księżycowych określa życie kobiet poprzez wywoływanie cyklu menstruacyjnego. Miesiąc księżycowy dostrzegany jest przez wszystkie ludy pierwotne Afryki, trudno jednak stwierdzić czy posługują się one nim jako jednostką rachuby czasu.
4) Pora roku (cykl meteorologiczny) jest jedną z najważniejszych kategorii organizacji czasu- to zgodnie z porami roku organizowane są czynności rolnika i hodowcy, to one wyznaczają działalność produkcyjną. Generalnie występują dwie pory roku: sucha i deszczowa, ale układ ten podlega dalszym podziałom zależnie od regionu.
5) Rok (jednostka czasu astronomicznego) wyznaczany jest w sposób odległy od ścisłości; w wielu przypadkach jego znaczenie dla „władania” czasem jest znikome, dlatego często nie określa się go nazwą właściwą, lecz nazwą najważniejszej pory roku (np. Tiw licząc lata liczą tylko pory deszczowe, Kaguru tylko pory suche). Pomimo tego kategoria roku miewa duże znaczenie sakralne.
6) Wielolecia określane wydarzeniami społecznymi danego ludu. Przykład „klasycznego”
czasu społecznego: ludy WKŚ posługują się okresami dwuletnimi (awans osobników do wyższych kategorii społecznych), siedmioletnimi (przekazanie władzy w ręce młodszej klasy) i siedemdziesięcioletnimi (zmiana miejsca osiedlenia).
II. organizacja tylko czasu przeszłego, brak związku z czasem astronomicznym
(do tej kategorii zaliczają się wydarzenia biologiczne tworzące sukcejsę pokoleń(1),(2) oraz wydarzenia incydentalne (3)).
1) Porządek indywidualny w systemie rodowym, wertykalizuje strukturę społeczną. Ród jest instytucją społeczną, który pełni funkcję podtrzymywania pamięci o swoich zmarłych członkach- ma to służyć jego biologicznej kontynuacji. Dlatego w systemach rodowych tak bardzo dba się o zachowanie „tożsamości” często wymieniająć całą linię genealogiczną swojego rodu (np. Joruba posługują się pocztem władców siegającym do XIVw.)
2) Porządek zbiorowy w systemie klas wieku, stratyfikuje strukturę społeczną. Ten system organizuje czas przeszły znacznie płyciej niż system rodowy. Jego głownym zadaniem jest organizowanie struktury społecznej; każda klasa wieku posiada „swój czas” określany przez pamięć członków tejże klasy, ewentualnie przez pamięć pokoleń następujących bezpośrednio po nich. Brak jest instytucji, która by podtrzymywała pamięć zbiorową czasu przeszłego.
3) czas organizowany przez wydarzenia incydentalne- społeczne, czasami uwarunkowane przyrodniczo, zawsze niedające się przewidzieć (np.katastrofy głodu, powodzie, wojny, zaćmienia Słońca itp.)
Wszystkie omówione powyżej systemy organizacji czasu (wydarzeń) tworzą ogromną liczbę możliwych kombinacji- przykładowo system, który Zajączkowski nazywa systemem produkcyjnym wyznaczany może być przez wydarzenia astronomiczne (rok), meteorologiczne (pora sucha-deszczowa) i rolnicze (siew prosa lub zbiór igamu). W rezultacie otrzymujemy sytuację, w której występuje szereg systemów niesprowadzalnych do siebie- jedna grupa etniczna funkcjonuje jednocześnie w wielu czasach, a jej członkowie, zależnie od sytuacji, "przechodzą" z jednego w drugi.
Dalej Zajączkowski zadaje pytanie czy jest jakiś wspólny mianownik, który łaczy te różne systemy czasowe. Odpowiedź jego jest twierdząca, a poszukiwanym łącznikiem okazuje się być rytuał. Każde ważne wydarzenia w danym systemie czasowym zaznaczone są przez rytuał, który jednoznacznie stwarza porządek uogólniający wszystkie systemy organizacji czasu występujące w danej społeczności.
W drugiej częsci artykułu Autor zajmuje się problemem dwóch koncepcji czasu używanych przez filozofię i naukę o kulturze: czasem cyklicznym (zorganizowanym przez powtarzalne, skończone szeregi wydarzeń) i czasem linearnym (zoraganizowanym przez jeden ciągły szereg wydarzeń). Analizując ich naturę można dojść do ważnego wniosku: czas cykliczny może być elementem czasu linearnego (np. zamknięty cykl wiosna-lato-jesień-zima, kiedy minie, redukuje się do jednego wydarzenia z otwartego szeregu linearnego). Tak sytuacja przedstawia się w kulturze Zachodu. Jak jest w Afryce? Czy cykliczne doznawanie czasu przekształca się w jego doznawanie linearne?
Odpowiedź na to pytanie można poznać poprzez analizę języków konkretnych ludów,a konkretniej tego jakich konstrukcji językowych używają do określania czasu przyszłego. Zajączkowski podaje dwa skrajne przykłady: język Kamba (lud Bantu) oraz język ludów WKŚ. Język Kamba ma 3 czasy przyszłe, jednak żaden z nich nie pozwala „wyjść" w przyszłość poza okres sześciu miesięcy, będący cyklem produkcyjno-klimatycznym. Czas cykliczny nie staje się elementem czasu linearnego. Na drugim biegunie znajduje się język ludów WKŚ, który pozwala przekształcić czas cykliczny na organizowany latami czas linearny. Dalej Zajączkowski zajmuje się linearnym czasem przeszłym...
W badaniach czasu w Afryce przyjęła się koncepcja Evansa-Pritcharda. Wyróżnił on czas ekologiczny (odbicie stosunków osobników do środowiska naturalnego) oraz czas strukturowy (odbicie stosunków osobników wewnątrz struktury społecznej). Linearny czas przeszły zalicza się do tej drugiej kategorii, ponieważ wydarzeniami systematyzującymi ten czas są rytuały. DYGRESJA: Bardzo ważne jest tutaj zawarte w koncepcji czasu strukturowego pojęcie struktury społecznej. W Afryce tworzą ją żywi, zmarli oraz ci, którzy dopiero mają się narodzić, a jedność ta wynika z tożsamości substancji duchowej- jest to jakby „kocioł” z którego nowonarodzeni otrzymują duszę, i do którego ich dusza trafi po śmierci, przyjmując status przodka. Tak więc struktura społeczna składa się z żywych oraz umarłych, wśród których wyróżniają się jednostki wybitne (np.założyciele klanów), pełniące przy bóstwach funkcję orędowników całej wspólnoty. Wróćmy do linearnego czasu przeszłego- został on podzielony na trzy warstwy: czas historyczno-legendarny, czas genealogiczny, czas mityczny. Dwa pierwsze czasy nie interesują Zajączkowskiego, ponieważ jeden organizowany jest rodowym porządkiem władców, drugi rodowym porządkiem senioratu, oba zaś sprowadzają się do czasu rytualnego. Interesuje go natomiast czas mityczny jako „(…)pozaludzki, pozaspołeczny, pozahistoryczny”. Autor stwierdza, że czas mityczny nie jest czasem, bo nie daje się ułożyć w żadną sekwencję. Jest to czas „przodków założycieli”, ma swoje miejsce w bliżej nieokreślonym „ongiś”, jest to czas poza czasem. Istotą tego czasu jest to, iż pomimo tego, że nie istnieje, to może się mieścić w każdym czasie rzeczywistym. Możliwe jest to dzięki rytuałowi, który w tym wypadku pełni funkcję wehikułu- rytuał łączy żywych z przodkami założycielami znajdującymi sie poza czasem, przenosi tych pierwszych do świata tych drugich.
ma, kiedy minie \o-jesień-zima, kiedy minie \negistemy organizacji czasu wysteczłonkach.suche). Pomimo tego kateg