PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KATASTROF

PSYCHOTRAUMATOLOGIA

CHARAKTERYSTYKA KATASTROF

Katastrofa to nagłe, dramatyczne wydarzenie,

któremu nie można sprostać, posługując się istniejącymi zasobami i strategiami działania,

atakujące podstawowe wartości człowieka takie jak życie, zdrowie, poczucie bezpieczeństwa.

Katastrofy zwykle są nieprzewidywalne i dotyczą

dużych grup ludzi. Są one postrzegane przez ich uczestników jako zdarzenia ekstremalnie traumatyczne.

FAZY REAKCJI OFIAR NA KATASTROFĘ

1. Faza katastrofy - pierwsze spontaniczne reakcje na wydarzenie: panika, odrętwienie emocjonalne (szok), bierność i apatia lub bezcelowa aktywność i pobudzenie.

2. Faza inwentaryzacji - następuje tuż po kulminacji wydarzenia: działania samoratownicze, poszukiwanie ocalonych i ofiar, wstępna ocena strat.

3. Faza ratownicza - służby ratownicze zaczynają działania, ocaleni współpracują i podporządkowują się ich poleceniom.

4. Faza naprawcza - ocaleni często zwracają się przeciw ratującym i pomagającym.

W stresie wywołanym katastrofą działania irracjonalne stają się swoistą normą.

CO SIĘ DZIEJE Z CZŁOWIEKIEM W TRAKCIE KATASTROFY?

Człowiek uczestniczący w katastrofie funkcjonuje w sytuacji ekstremalnego stresu. Doznaje on poczucia utraty kontroli i konieczności poddania się biegowi wydarzeń.

„PSYCHOLOGIA OCALAŁEGO”

SYNDROM TRAUMATYCZNY WEDŁUG R. LIFTONA

1. Wdrukowanie śmierci - drastyczne, wdzierające się obrazy śmierci i silny lęk przed utratą życia.

2. Poczucie winy z powodu ocalenia - irracjonalne samopotępienie płynące z faktu, że się ocalało, gdy inni zginęli.

3. Psychiczne odrętwienie - zmniejszona zdolność odczuwania, zamknięcie się w sobie.

4. Konflikt między potrzebą kontaktu a nieufnością wobec ludzi - osłabienie relacji interpersonalnych przy jednoczesnej potrzebie miłości i wsparcia, zachowania wobec innych pełne nadwrażliwości, gniewu i wrogości.

5. Poszukiwanie znaczenia - próba nadania znaczenia i sensu doświadczeniu traumy.

ZAPOBIEGANIE PSYCHOLOGICZNYM SKUTKOM KATASTROF

Pierwsza pomoc psychologiczna dla poszkodowanych

powinna być:

• natychmiastowa i bezpośrednia,

• odbudowująca poczucie bezpieczeństwa i zaufania (szybkie wycofanie ofiary ze stresujących, nadmiernie stymulujących warunków),

• maksymalnie dostosowana do indywidualnego sposobu przeżywania traumy („podążanie za klientem”),

• ułatwiająca zrozumienie własnych reakcji i zachowań (podkreślająca ich normalność w kontekście „nienormalności” katastrofy - normalizacja tego co jawi się jako zaburzenie),

• stwarzająca możliwość bezpośredniego wyrażenia uczuć (zwłaszcza tych hamowanych i związanych z poniesionymi stratami),

• zezwalająca na odreagowanie negatywnych emocji: złości, żalu, gniewu, frustracji (co sprzyja ich szybszemu wygaszeniu),

• wzmacniająca wiarę we własne możliwości i mobilizująca do dalszego aktywnego radzenia sobie,

• wspomagająca taką interpretację zdarzenia, która pozwala nadać mu znaczenie i sens, ułatwiając tym samym jego akceptację w przyszłości,

• nastawiona na edukację o skutkach jakie stres pourazowy może wywrzeć w najbliższym czasie na różne sfery życia poszkodowanego.

Istotne w tym kontekście czynniki to także:

• polityka informacyjna służb ratowniczych,

• towarzyszenie rodzinom przy identyfikacji zwłok i odbieraniu rzeczy osobistych ofiar,

• organizacja punktów szeroko rozumianej pomocy: materialnej, logistycznej, prawnej,

• szybkie tworzenie grup wsparcia, prowadzonych przez profesjonalnych interwentów kryzysowych.

ZAPOBIEGANIE PSYCHOLOGICZNYM SKUTKOM KATASTROF

U OSÓB BIORĄCYCH UDZIAŁ W AKCJI RATOWNICZEJ

W celu zminimalizowania zagrożenia powstania zaburzeń po przeżytym stresie u służb ratowniczych, zaleca się:

1. Maksymalne przygotowanie informacyjne o warunkach akcji i możliwych reakcjach ze strony ocalonych.

2. Równomierne dzielenie się ryzykiem, obowiązkami i odpowiedzialnością w zespole.

3. Zapewnienie cyklicznego odpoczynku w celu uniknięcia wyczerpania fizycznego i ewentualnej dekompensacji emocjonalnej.

4. Rotacje od zadań wysoce stresujących do mniej.

5. Zorganizowanie sesji odreagowania („debriefing”) po zakończeniu akcji.

6. Sprowadzenie na miejsce akcji profesjonalistów specjalizujących się w psychologicznym wspieraniu ratowników.

REKONSTRUKCJA PO SKRAJNIE URAZOWYM ZDARZENIU

(Critical Incident Stress Debriefing* Team - Jeffa Mitchella)

Spotkanie prowadzi 2 lub 4 osobowy zespół, złożony w połowie ze specjalistów z dziedziny ochrony zdrowia psychicznego i w połowie z przeszkolonych odpowiednio ratowników.

Etap I : Neutralizacja (defusing)

- krótkie, nieformalne spotkanie bezpośrednio po akcji, w której uczestniczyli ratownicy, pozwalające na: szybkie rozładowanie napięcia, wyrzucenie z siebie emocji, przedyskutowanie spornych kwestii, udzielenie elementarnego wsparcia (co zapewnia bezpieczny powrót do domu).

Etap II : Rekonstrukcja (debriefing)

- przeprowadzana jest najdalej w ciągu 72h od akcji; jest to mające ściśle określony przebieg spotkanie trwające około 3 godzin, uczestniczą w nim wszyscy ratownicy zaangażowani w dane zdarzenie.

Wprowadzenie i zawarcie kontraktu:

1. Zachowanie pełnej dyskrecji.

2. Unikanie krytycznych uwag i oceniania.

3. Zakaz wykorzystywania tego, co się mówi przeciw uczestnikom.

4. Wszyscy są traktowani jednakowo (niezależnie od stanowiska).

5. Można odmówić odpowiedzi, ale nie akceptuje się roli obserwatora.

6. W spotkaniu trzeba uczestniczyć od początku do końca.

*debriefing (ang.) - spotkanie po akcji, w trakcie której omawiany jest jej przebieg.

Faza I - Fakty

Opis zdarzeń, swoich działań i zachowań - każdy przedstawia własny punkt widzenia tego co się działo podczas akcji.

Faza II - Myśli

Przedstawienie myśli jakie przychodziły do głowy w trakcie akcji - zapoznanie się ze sposobem interpretacji wydarzeń.

Faza III - Reakcje

Koncentracja na własnych emocjach i reakcjach w obliczu sytuacji traumatycznej.

Faza IV - Objawy

Identyfikacja somatycznych, emocjonalnych i behawioralnych objawów pojawiających się w trakcie zdarzenia i bezpośrednio po nim.

Faza V - Uczenie się

Podkreślenie „normalności” opisywanych reakcji i odczuć w obliczu sytuacji ekstremalnej.

Krótka informacja o rozpoznawaniu symptomów przeciążenia i efektywnych strategiach radzenia sobie ze stresem.

Faza VI - Podsumowanie

Czas na zadawanie pytań, udzielanie wyjaśnień, podsumowanie procesu rekonstrukcji. Przekazanie informacji o możliwości skorzystania z konsultacji, porady i pomocy.

Celem rekonstrukcji jest naturalny powrót do równowagi psychicznej u zdrowych psychicznie ludzi, którzy byli aktywnymi uczestnikami skrajnie traumatycznego zdarzenia.

Rekonstrukcja:

• redukuje stres odczuwany przez ratowników,

• przynosi uczucie ulgi (inni czuli to samo),

• wspomaga integrację zespołu ratowniczego,

• zmniejsza ryzyko opacznej interpretacji zdarzenia i swojej w nim roli,

• zapobiega powstawaniu zaburzenia po stresie traumatycznym (PTSD).

Przykłady wypowiedzi ratowników po rekonstrukcji:

„Nauczyłem się mówić o swoich myślach i zrozumiałem, że to co myślę jest normalne.”

„Pomogło mi to, bo im więcej o tym mówię, tym mniej o tym myślę.”

6

Materiały dydaktyczne dla studentów I roku Ratownictwa Medycznego. Opracowanie:

mgr Agnieszka Dziurowicz-Kozłowska, Zakład Psychologii Medycznej, Akademia Medyczna w Warszawie. Rok akademicki 2006/2007.

---