Opole, 11.01.2010 r.
Aneta Arbeiter
Łukasz Kciuk
Uniwersytet Opolski
Wydział Historyczno-Pedagogiczny
III Pedagogika resocjalizacyjna (stacjonarne)
EDUKACJA I NAUCZANIE OSADZONYCH W SZWECJI
- OPOLE 2010 -
W założeniach Unii Europejskiej oraz w poszczególnych europejskich krajach
podejmowane są wysiłki w celu zapewnienia i ułatwienia młodym ludziom i dorosłym uzyskania wiedzy i umiejętności sprostania nowym i trudnym sytuacjom w życiu społecznym. Oczywiste jest, że osoby bez takiej wiedzy i umiejętności zostaną wykluczone z rynku pracy. Populacja więzienna jest w tym zakresie bardzo zagrożona, ponieważ duży procent więźniów ma ograniczenia związane z edukacja, a z powodu tego, że władze oświatowe nie mają odpowiednich narzędzi do oceny potrzeb edukacyjnych tych osób.
Problematyką takich zagadnień zajęła się założona w 1991 w Holandii europejska organizacja zrzeszająca członków z 41 krajów - EPEA (European Prison Education Associations). EPEA promuje edukację w więziennictwo odnosząć się do Rekomendacji Rady Europy dotyczącej edukacji wśród osadzonych i poszukuje nowoczesnych, alternatywnych rozwiązań edukacyjnych.
W kręgu zainteresowania EPEA znajdują się min. kraje skandynawskie. Państwa skandynawskie stosunkowo wcześnie objęły całe społeczeństwo programem edukacyjnym oraz przez swoja tolerancję posiadły umiejętność diagnozowania wielu źródeł problemów społecznych. Mimo, że system penitencjarny w więzieniach Szwedzkich jest wyjątkowo dobrze skonstruowany, a w zakresie edukacji w szwedzkim systemie służby więziennej działa ponad 20 różnych organizacji. Mimo tego pozostaje jeszcze wiele nierozwiązanych do tej pory problemów, min. niedostatek w dalszym kształceniu nauczycieli (duża część z nich nie posiada odpowiednich kwalifikacji nauczycielskich), Kriminalvarden (odpowiednik polskiej Służby Więziennej) nie zapewnia im także szkolenia do pracy
w specyficznych warunkach zakładu karnego, nie podaje wytycznych i nie sprawuje dużego nadzoru nad edukacja w więzieniu. W kierunku tych zagadnień także poszukiwane są rozwiązania.
Standardy europejskie w zakresie kształcenia osadzonych
Mówiąc o standardach europejskich w zakresie kształcenia osadzonych mówi się przede wszystkich o dwóch niezwykle ważnych dokumentach. Pierwszym z nich są Europejskie Reguły Więzienne (Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r. ), w których na początku zaznacza się,
że mimo iż w rozwoju nieizolacyjnych alternatyw postępowania z przestępcami osiągnięto postęp, kara pozbawienia wolności w dalszym ciągu pozostaje niezbędną sankcją karna
i w interesie państw członkowskich Rady niektórych uch potrzeb indywidualnych i aspiracji, o przykładaniu specjalnej wagi do edukacji młodocianych osadzonych i osadzonych o bardzo niskim lub zerowym poziomie wykształcenia, np. analfabetów, oraz o możliwie
jak największym zintegrowaniu systemu edukacyjnego w zakładach karnych z systemem edukacyjnym obejmującym kraj, by umożliwić kontynuację nauki po opuszczeniu zakładu karnego. Jednakże 11 stycznia 2006 Komitet rady Ministrów przyjął Rekomendację Rec(2006) 2 w sprawie Europejskich Reguł Więziennych modyfikując nieco ich treść.
Drugim dokumentem jest Zalecenie Nr R (89) 12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy dotycząca edukacji w więzieniu (przyjęte przez Komitet Ministrów 13 października 1989 roku ), które jest swego rodzaju rozszerzeniem zaleceń zawartych w Europejskich Regułach Więziennych.
Dokument we wstępie stanowi o prawie do edukacji jako prawie fundamentalnym, wspomagającym zarówno indywidualny rozwój jednostki, jak i rozwój społeczeństwa. Zwraca uwagę na to, że edukacja w więzieniu jest ważnym sposobem ułatwienia powrotu więźnia do społeczeństwa, co jest bezwzględnie jednym z celów oddziaływań resocjalizacyjnych oraz wspomaga założenia kary pozbawienia wolności i jej celu, jakim
w polskim prawie karnym jest „wzbudzenie w skazanym woli współdziałania
w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa” .
W dokumencie zawarte jest zalecenie wprowadzenia szerokiej gamy zasad systemu edukacyjnego więźniów. Kluczową zasadę stanowi umożliwienie wszystkim więźniom dostępu do edukacji rozumianej jako kształcenie w zakresie podstawowych przedmiotów szkolnych, szkolenia zawodowego, zajęć kulturalnych i sportowych, a także edukacji społecznej i biblioteki. Poza tym treści zakładają min. bezwzględne pomoc wszystkich pracowników systemu więziennego w edukacji osadzonych, zaangażowanie środowiska więziennego w edukację najbardziej jak to możliwie, a także umożliwienie edukacji również poza zakładem karnym, o ile to tylko możliwe. W dokumencie zalecane jest stosowanie odpowiednich metod edukacji dorosłych i powzięcie środków umożliwiających edukacje również po opuszczeniu zakładu.
Wszystkie kraje europejskie zmuszone były przyjąć powyższe zalecenia. Są one nakierowane na kształtowanie podstawowych umiejętności społecznych i przystosowanie do pełnienia ról społecznych. Koncentrują się nie tylko na podsuwaniu osadzonym gotowych rozwiązań,
a prowokowaniu osadzonego do samodzielnej aktywności i pracy nad sobą, co z kolei może prowadzić do samoczynnego „uruchomienia” w osadzonym chęci i potrzeby resocjalizacji dzięki czemu możliwe będzie organizowanie efektywnych oddziaływań terapeutycznych.
2. Podstawy prawne organizacji kształcenia
Pierwszym, najważniejszy, dokumentem na który należy powołać się przy podstawach prawnych organizacji człowieka jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy, która weszła w życie
3 września 1953 r. Umowa ta określa podstawowe i niezbywalne prawa człowieka.
W Protokole Dodatkowym Art. 2 określa jasno - „nikt nie może być pozbawiony prawa
do nauki (...)”, a więc także osoba skazana ma prawo do kształcenia i rozwijania się.
Natomiast same podstawy prawne organizacji kształcenia określone są przede wszystkim w Europejskich Regułach Więziennych (Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r.), zaktualizowanych przez Rekomendację Rec(2006) 2 dla państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych przyjęte przez jej Komitet Ministrów 11 stycznia 2006 r. mówiący
o systematyczny programie edukacji, uwzględniającym m.in. szkolenie umiejętności,
a mający na celu podwyższenie ogólnego poziomu wykształcenia więźniów oraz zwiększenie ich szans na prowadzenie odpowiedzialnego życia wolnego od przestępczości. Obok pracy stanowi on kluczowy element rygoru obowiązującego skazańców.
Kolejnym dokumentem jest Zalecenie Nr R (89) 12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy dotycząca edukacji w więzieniu przyjęte przez Komitet Ministrów 13 października 1989 roku, którego treści opisane zostały wyżej.
1 stycznia 1995 r. Szwecja wraz z Finlandią i Austrią przystąpiła do Unii Europejskiej przyjmując w ten sposób wymienione dokumenty.
W prawie szwedzkim kwestie edukacji dla więźniów poruszone zostały w artykułach 4, 10 i 11 ustawy Act on Correctional Treatment in Institutions, która podkreśla znaczenie struktury więzienia. W artykułach tych główny nacisk kładzie się na ułatwienie ponownej integracji więźniów w społeczeństwie. Wszelkie braki edukacyjne lub potrzeby więźniów w myśl artykułów powinny zostać zaspokojone, aby umożliwić więźniom jak najlepszy powrót do społeczeństwa - program “Better Out”.
Krótka historia ewolucji kształcenia więźniów w szwedzkim systemie więziennictwa.
Historia kształcenia więźniów w szwedzkim systemie więziennictwa na przestrzeni minionego wieku przeszła ewolucję. Na początku XX wieku więźniowie mogli pisać jedynie jeden list miesięcznie. Przebywali w pojedynczych celach, w których mieli możliwość lektury książek. Czytali głównie literaturę religijną, etyczną, mającą umocnić ich morale, w tym m.in. Nowy Testament. Więźniowie nie mogli porozumiewać się między sobą.
W latach 40-tych skazani zaczęli spędzać czas wspólnie. Mieli również więcej kontaktu ze światem zewnętrznym.
Od 1950 do połowy lat 70-tych „Ludowe Szkoły Wyższe” (folk high school) zaczęły w większym stopniu zajmować się edukacją więźniów. Te instytuty edukacji dorosłych proponowały m.in. następujące kursy: matematyczne, wiedzy o społeczeństwie, języka angielskiego i szwedzkiego dla imigrantów.
Podstawowa edukacja stała się wkrótce w Szwecji prawem obywatelskim. Wraz z reformą systemu poprawczego i wprowadzeniem nowych przepisów w 1974 roku edukacja więźniów zaczęła bazować na normalizacji i stwarzania więźniom w więzieniu warunków życia podobnych do warunków życia na wolności. Wprowadzono również prawo, które umożliwiało skazanym zdobycie podstawowego wykształcenia. Uznano, że więźniowie mają obywatelskie prawo do zdobycia wykształcenia w podstawowym zakresie.
Statystyki
W latach 2002 - 2007 statystyki dotyczące liczby więźniów osadzonych w szwedzkich zakladach karnych wyglądały następująco: 2002r. - 6506 os., 2003r. - 6755 os., 2004r. - 7332 os., 2005r. - 7021 os., 2006r. - 7153 os., 2007r. - 6740 os. Niestety w Internecie brak jest ogólnodostępnych usystematyzowanych danych nt. liczby więźniów którzy w tych latach edukowali się.
Prelegenci konferencji w Tromso (2008) ocenili działalność, taką jak praca, kształcenie i szkolenie więźniów przebywających w szwedzkich zakładach karnych jako stojącą na dobrym poziomie. Punktem odniesienia były m.in. zakłady karne Wielkiej Brytanii i Irlandii, gdzie panuje większy rygor i gorsze warunki socjalne. W Szwecji osadzonych traktuje się przede wszystkim jako abywateli, a co za tym idzie posiadają oni prawo do korzystania z przysługujących obywatelom praw, w tym prawa do edukacji.
W 1992 roku w Szwecji na zorganizowaną edukację więźniów przeznaczono około 125.000 godzin. W tym czasie w szwedzkich więzieniach przebywało ok. 4000 osadzonych. Średnio na jednego osadzonego przysługiwało wówczas 31 godzin nauki prowadzonej przez profesjonalnego nauczyciela. Należy mieć jednak świadomość że wyciąganie średniej arytmetycznej nie ma w tym wypadku większego sensu, ponieważ tylko część osadzonych brała udział w edukacji.
W roku 1998 r. rząd szwedzki, w szczególności na wniosek tamtejszej Służby Więziennej, zapewnił możliwość zdobycia podstawowego wykształcenia wszystkim więźniom, którzy posiadali braki w tym zakresie. Zgodnie z zaleceniami szwedzkiego Ministerstwa Sprawiedliwości praktyka ta w kolejnych latach była kontynuowana w kierunku zapewnienia wszystkim chętnym więźniom dostępu do edukacji (teoretycznej i praktycznej) na poziomie szkoły podstawowej i średniej. W 2001 roku Ministerstwo Sprawiedliwości postanowiło przeznaczyć na eedukację więźniów mniej godzin niż miało to miejsce w 1992 r. (nie więcej niż ok.. 120000 godz.). W roku tym liczba populacji więziennej była o ok. pięciuset więźniow mniejsza niż w 1992 roku. Dla porównania z rokiem 1992, na jednego więźnia przypadły 34 godziny zajęć, co statystycznie dało wynik o 3 godziny lepszy. Spadek liczby więźniów odbywających kary pozbawienia wolności w szwedzkich zakładach karnych wynikał głównie z upowszechnienia nadzoru elektronicznego, monitorowania oraz zasądzania pracy na rzecz społeczną. Te alternatywne formy odbywania kary przeznaczone są dla osób, skazywanych we wcześniejszych latach na kary kilku miesięcy pozbawienia wolności. Osoby te nie kwalifikowały się do kształcenia ze względu na krótki okres czasu pobytu w więzieniu. Z powyższego opisu wynika, że na przełomie lat 1992-2001 w szwedzkich więzieniach nie zanotowano wyraźnych zmian na polu edukacji. Poziom edukacji i statystyki utrzymywały się w tym okresie na stałym poziomie. Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak się działo. Przyczyną takiego stanu rzeczy był m.in. brak globalnego spojrzenia, (wspólnej koncepcji) na edukację w szwedzkich zakładach karnych. W wielu więzieniach brakowało nauczycieli. Innym problemem były wysokie koszty zatrudniania dodatkowych nauczycieli w zakładach karnych. W Szwecji nauczyciele otrzymują za swą pracę wysokie (godziwe) wynagrodzenia. W 2001 roku w Szwecji istniało 20 różnych organizacji zajmujących się edukacją w warunkach więziennych: firmy prywatne, nauczyciele - pracownicy więzień.
Według innych, oficjalnych statystyk w Szwecji w 2001 roku w edukacji uczestniczyło 7366 więźniów, z czego ok. 9% stanowiły kobiety. Nie oznaczało to jednak faktycznej liczby uczących się więźniów, ponieważ osoby, które uczęszczały równocześnie do 2 typów szkół liczone były podwójnie. Z tego powodu nie znamy faktycznej liczby kształcących się więźniów.
W 2006 r. dwoje uczonych z Linköping University (LiU), profesor Stefan Samuelsson
i profesor Anna-Lena Eriksson-Gustavsson przeprowadzili badania nad poziomem wykształcenia szwedzkich więźniów. Okazało się, że poziom wykształcenia
u więźniów jest bardzo niski. Naukowcy ustalili, że 11% skazanych nie ukończyło żadnego rodzaju edukacji formalnej, a około 40% nie ukończyło szkoły podstawowej, większą część
z nich stanowią więźniowie do 32 r.ż. Powodem nie ukończenia szkoły najczęściej była zła sytuacja społeczno-ekonomiczna. Brak pieniędzy i patologiczne środowisko popchnęło ich do przestępstwa w bardzo młodym wieku. W zakładzie poprawczym nie wyegzekwowano nauki szkolnej, w związku z czym przechodząc do zakładu karnego w dalszym ciągu nie ukończyli oni żadnej szkoły. Zatem po odbyciu kary pozbawienia wolności powrócą oni
do życia społecznego zbyt słabo wyposażeni w jakiekolwiek umiejętności funkcjonowania, aby móc w nim odpowiednio funkcjonować. Prawdopodobny będzie więc powrót
do przestępstwa. Naukowcy mówią o konieczności inwestycji w edukację osadzonych, przede wszystkim młodocianych, w zakresie szkolenia umiejętności czytania, pisania i podstaw matematyki przy odpowiednich zaleceniach metodycznych dla osób z trudnościami
w uczeniu, gdyż wzrasta odsetek osób z dysleksją i trudnościami w koncentracji.
W 2001 roku edukacja więźniów kosztowała szwedzkich podatników 7,2 mln Euro. Więźniowie zapytani o to, w jakich kursach chcieliby uczestniczyć, najczęściej wskazywali na: kursy przygotowujące do konkretnego zawodu (28 %), administrację ekonomiczną/biznesową (5 %), rysowanie/malowanie (5 %), kursy przygotowawcze do prawa jazdy (5 %) oraz psychologię (5 %). Podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych bardziej zainteresowani byli więźniowie zakładów zamkniętych.
Brak jest statystyk na temat szwedzkich więźniów, którzy kontynuowali naukę po opuszczeniu murów więzienia.
Organizacja kształcenia
W warunkach szwedzkiego systemu karnego istnieją następujące formy edukacji:
Edukacja podstawowa dla dorosłych (szkoła podstawowa i gimnazjum, w tym język szwedzki dla imigrantów)
Szkolnictwo średnie
Uniwersytet i szkolnictwa wyższego
Inne formy edukacji (kółka zainteresowań, kursy itp.)
W kształceniu więźniów udział bierze szereg grup i instytucji, do których zaliczymy: szkoły średnie, kursy korespondencyjne, e-learning, władze miejskie zajmujące się kształcenia dorosłych, stowarzyszenia, firmy prywatne i edukacyjne.
W roku 2001 istniało w Szwecji 20 różnych organizacji zajmujących się kształceniem więźniów.
Raport z 1999 r. (The living conditions of Prisoners, 1999) wykazał, że w Szwecji istnieje duże zapotrzebowanie na edukaację w więzieniach. Co siódmy więzień nie posiada podstawowego wykształcenia. 30 % osadzonych chciałoby w więzieniu kontynuować swoją naukę na wyższym poziomie.
Nauczanie E-learningowe w warunkach szwedzkich zakładów karnych
W 11 Nordyckiej konferencji w Selfoss (Islandia) uczestniczyło 120 nauczycieli pracujących w zakładach karnych Islandii, Szwecji, Finlandii, Norwegii i Danii. Kilku mówców poruszyło wówczas zagadnienia związane z wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) w edukacji więźniów. Rola Internetu w edukacji oraz jego udostępnianie więźnióm jest stałym źródłem dyskusji osób zajmujących się edukacją więźniów. Owe dyskusje przeradzają się czasem w konflikty. W środowisku szwedzkim góruje przekonanie, że Internet zmienił nowoczesną edukację i więźniowie powinni w tych zmianach partycypować. Nie powinno się im odbierać mozliwości edukacji przez Internet. Hans-Inge Persson z CFL w Szwecji przedstawił efekty współpracy między szwedzką Służbą Więzienną i CFL do korzystania z Internetu w celu ulepszania standardów edukacji w więzieniach szwedzkich. Dr Andreas Lund z Oslo University opisał udział Szwecji w projekcie europejskim - Pipeline Project (www.pipeline-project.org), który zapewnia więźniom bezpieczny dostęp do Internetu w celach edukacyjnych.
E-learning jest docenianą przez Szwedów metodą kształcenia więźniów. Ów sposób kształcenia posiada wiele zalet: zainteresowany może rozpocząć studia w każdym momencie, metoda pozwala zaspokoić indywidualne potrzeby więźniów (zróżnicowana tematyka zajęć na różnych poziomach zaawansowania). Jeżeli więzień zostanie przeniesiony do innego zakładu karnego nie oznacza to dla niego zakończenia lub zaburzenia toku edukacji. E-learning pozwala skierować do osadzonych bogatą paletę kursów, które wcześniej były niemożliwe do zrealizowania np. z powodu braku wystarczającej liczby chętnych.
Z kształcenia E-learningowego szwedzcy więźniowie mogą korzystać od 2003 roku. Nie mają oni jednak pełnego dostępu do sieci. Mogą za pośrednictwem Internetu uczestniczyć wyłącznie w wykładach, kursach kształcących.
Bibliografia:
A European Perspective on Nordic prison systems and prison education, by Kevin Warner, Coordinator of Prison Education, Ireland, Address to the Nordic conference on prison education, Tromso, Norway, 22-25 May 2008 (10 I 2009)
Europejskie Reguły Więzienne (Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r.)
http://nui.epp.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=crim_pris&lang=en (10 I 2009)
http://www.epea.org/index.php?option=com_content&task=view&id=212&Itemid=262 (7 I 2009)
http://www.kriminalvarden.se/sv/Statistik/ (10 I 2010)
http://www.liu.se/news-and-events (10 I 2010)
Investigation of the future Swedish prison education, www.epea.org
Kodeks Karny Wykonawczy art. 67 par. 1
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy
Nordic Prison Education, A lifelong learning perspective, Copenhagen 2005, www.norden.org (10 I 2010)
Official Statistics from the Swedish Prison and Probation Service, http://
Płatek M., Systemy penitencjarne państw skandynawskich na tle polityki kryminalnej, karnej i penitencjarnej, Warszawa 2007
Rekomendacja Rec(2006) 2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych
Report from the European Prison Education Association, http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4111/is_200706/ai_n19432158/ (6 I 2010)
Zalecenie Nr R (89) 12 Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich Rady Europy Dotycząca Edukacji w Więzieniu
Nordic Prison Education, A life long learning perspective, www.epea.org (9 I 2010)
M. Płatek, Systemy penitencjarne państw skandynawskich na tle polityki kryminalnej, karnej i penitencjarnej, Warszawa 2007, s. 293
Investigation of the future Swedish prison education, www.epea.org (8 I 2010)
Europejskie Reguły Więzienne (Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r.)
Zalecenie Nr R (89) 12 Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich Rady Europy Dotycząca Edukacji w Więzieniu
Kodeks Karny Wykonawczy art. 67 par. 1
Zalecenie Nr R (89) 12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy dotycząca edukacji w więzieniu
Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zawarta przez państwa członkowskie Rady Europy
Rekomendacja Rec(2006) 2 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych
Nordic Prison Education, A lifelong learning perspective, Copenhagen 2005, s.103, www.norden.org (10 I 2010)
Tamże, s.98-99
Tamże, s.100
http://nui.epp.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=crim_pris&lang=en (10 I 2009)
A European Perspective on Nordic prison systems and prison education, by Kevin Warner, Coordinator of Prison Education, Ireland, Address to the Nordic conference on prison education, Tromso, Norway, 22-25 May 2008 (10 I 2009)
Tamże
http://www.epea.org/index.php?option=com_content&task=view&id=212&Itemid=262 (7 I 2010)
Tamże
Tamże
Official Statistics from the Swedish Prison and Probation Service, 2001, http://www.kriminalvarden.se/sv/Statistik/ (10 I 2010)
http://www.liu.se/news-and-events (10 I 2010)
Nordic Prison Education, A lifelong learning perspective, Copenhagen 2005, s.115 www.norden.org (10 I 2010)
Tamże, s.117
Tamże, s.106
http://www.epea.org/index.php?option=com_content&task=view&id=212&Itemid=262 (10 I 2010)
Nordic Prison Education, s.119.
Report from the European Prison Education Association, http://findarticles.com/p/articles/mi_qa4111/is_200706/ai_n19432158/ (6 I 2010)
http://www.epea.org/index.php?option=com_content&task=view&id=212&Itemid=262 (9 I 2010)
Nordic Prison Education, s.114.
2