1. Pojęcie sektora publicznego i finansów publicznych

Przedmiotem nauki o finansach publicznych są zjawiska i procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem publicznych środków pieniężnych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego. Z punktu widzenia tego przedmiotu ważny jest nie tylko sam proces gromadzenia i rozdysponowania środków, ale także ekonomiczne i społeczne znaczenie podejmowania decyzji. Finanse publiczne mają także swój aspekt polityczny. Nauka o finansach publicznych zajmuje się funduszami, które tworzą i którymi dysponują władze publiczne np: budżet powiatu, budżety samorządu terytorialnego czy też publiczne fundusze ubezpieczeniowe.

Władze publiczne gromadzą środki, żeby finansować usługi o charakterze publicznym. Popyt na środki publiczne jest różny w społeczeństwach zamożnych i niezamożnych. Finanse publiczne biorą pod uwagę skutki dla gospodarki oraz dziedziny życia, które w mniejszym lub większym stopniu muszą finansować. Bierze również techniki gromadzenia i wydatkowania środków ustala jakie powinny być relacje pomiędzy władzami różnych szczebli.

Klasyczna nauka o skarbowości ( finansach publicznych) bada zjawiska i procesy związane z tworzeniem funduszy publicznych. Nowoczesne podejście do finansów publicznych nie ogranicza się do badania gospodarki finansami publicznymi ale wyjaśnia także treść ekonomiczną i społeczną funduszy publicznych, stara się uchwycić związki przyczynowo - skutkowe pomiędzy gromadzeniem środków pieniężnych a procesem gospodarowania, procesami społecznymi i politycznymi. Wyniki badań i analiz mają więc podstawowe znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa, gospodarki i państwa. Są instrumentami w polityce społecznej i ekonomicznej (interwencjonalizm). Z tego punktu widzenia bardzo ważnym zagadnieniem jest umiejętność zarządzania środkami publicznymi.

2. Kategorie potrzeb zbiorowych, dobra publiczne i społeczne

Centralna oś wokół której toczą się sprawy z zakresu finansów publicznych. Jest to pożądanie określonych dóbr, przedmiotów, wartości. Punktem wyjścia do formułowania decyzji finansów publicznych jest kryterium własności. Każda działalność człowieka ma na celu dążenie do zaspokajania potrzeb. Kategoria potrzeb ludzkich stanowi więc centralny element teorii ekonomii oraz pierwotny motyw gospodarczej aktywności człowieka. Potrzeba jest pożądaniem wartości użytkowej ( dóbr i usług) wynikających z osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego i kulturalnego ludności. Potrzeby formułowane są zarówno przez jednostki, grupy społeczne jak i całe społeczeństwa. Potrzeby te mają charakter nieograniczony co oznacza, że na coraz wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego pojawiają się nowe rodzaje potrzeb (tzn prawo stałego wzrostu poziomu potrzeb). Ten wzrost spowodowany jest zachodzącym postępem (technicznym, naukowym, kulturowym, zmianami politycznymi, ideologicznymi). Możliwości zaspokajania potrzeb są ograniczone. Wynika to z ograniczoności zasobów (ziemi, pracy i kapitału) w oparciu o które można by wyprodukować taką ilość zasobów, które zaspokajałyby te potrzeby. Na poziom zaspokajania potrzeb publicznych istotny wpływ mają władze publiczne ( państwowe i samorządowe). Cechy niektórych potrzeb sprawiają iż naturalnym jest zbiorowy sposób ich zaspokajania, a co się z tym wiąże finansowania z funduszy publicznych np. obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, administracja państwowa, oświetlenie ulic, korzystanie z dróg publicznych. Zaspokajanie tych dóbr wymaga nakładów kapitałowych i bieżących. Rodzi to zapotrzebowanie na środki finansowe. Ponieważ władze publiczne nie mają możliwości tworzenia dochodów służących finansowaniu tych potrzeb, zmuszone są sięgać do dochodów innych podmiotów, głównie gospodarstw domowych, przedsiębiorstw czy też do środków zagranicznych.

DOBRA PUBLICZNE I DOBRA PRYWATNE

Istnienie dobra publicznego jest przyczyną zgromadzenia funduszy publicznych.

Kryteria pochodzenia dóbr:

1. kryterium użyteczności publicznej. Korzyści z dobra publicznego ma tylko jedna osoba lub ograniczona liczba osób. Wyklucza to możliwość korzystania z tego samego dobra przez inne osoby - rywalizacja w dostępie do dóbr prywatnych. Prywatnych dostępie do dóbr publicznych teoretycznie rywalizacja nie istnieje. Fakt korzystania z tego dobra przez jednego obywatela nie wyklucza korzystania z tego samego dobra przez innego człowieka.

2. kryterium ekonomiczne (odpłatność). Odpłatność tym czy dane dobro kwalifikuje się do dóbr prywatnych czy publicznych decyduje źródło odpłatności. Dobrami publicznymi są te, które SA finansowane z funduszy publicznych. Publicznych takim ujęciu dobra publiczne tworzą tzw. konsumpcję zbiorową społeczeństwa. Za takie dobro nigdy się nie płaci. Dobra publiczne pozostaję zawsze w sprzeczności z dobrami prywatnymi. Konsumpcja dóbr publicznych automatycznie ogranicza konsumpcję dóbr prywatnych. Występuje to na skutek ograniczenia dochodów indywidualnych. Konsumpcja dóbr publicznych oznacza więc konsumpcję przymusową narzuconą jednostkom przez system prawny. Na tym tle pojawia się wyraźna sprzeczność interesów pomiędzy jednostką a społeczeństwem np. studenci zaoczni też - poprzez podatki - płacą na bezpłatne szkolnictwo.

DOBRA SPOŁECZNE

To takie dobra które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej przez władze publiczne polityki społecznej są dostępne dla każdego obywatela, tak jak w przypadku klasycznych dóbr publicznych. Sytuacja taka dotyczy podstawowych potrzeb ludzkich, takich jak np. ochrona zdrowia, edukacja. Dobra społeczne wytwarza się więc dzięki istnieniu urządzeń, które są własnością publiczną i które zostały sfinansowane z funduszy publicznych. Tak jak w przypadku budynków i urządzeń szkół publicznych itd. Dobra społeczne mogą być finansowane w całości lub w części z funduszy publicznych. Przesłanką tworzenia tych dóbr jest umożliwienie konsumpcji dóbr społecznych obywatelom, których dochody indywidualne mogłyby uniemożliwiać lub ograniczać ich nabycie, gdyby te dobra były alokowane na zasadach rynkowych.

3. Zależności między poziomem dochodu obywatela a użytecznością dóbr prywatnych, publicznych , społecznych

4. Użyteczność dobra publicznego i dobra społecznego

Jeżeli popatrzymy na dobro publiczne i dobro społeczne finansów punktu widzenia zależności między poziomem dochodu obywatela finansów użytecznością tych dóbr, to stwierdzimy, że kształtują się one całkiem odmiennie. Na rysunku tym krzywa użyteczności dobra publicznego jest neutralna względem dochodów indywidualnych. Oznacza to, że każdy obywatel ma dostęp do dobra publicznego niezależnie od tego, jakim dochodem dysponuje. Przykładem takich dóbr jest obrona narodowa, bezpieczeństwo oraz administracja publiczna. W rzeczywistości stopień użytkowania dobra publicznego przez poszczególnego obywatela może być i jest różny. Częściowo jest to podyktowane czynnikami obiektywnymi, a częściowo subiektywnymi np. mieszkaniec miasta ma większą możliwość korzystania z transportu publicznego, a mieszkaniec wsi np. ze świeżego powietrza. Neutralność użyteczności dobra publicznego względem dochodów jest pewnym uproszczeniem. Istnieje bowiem wiele przypadków, w których poziom dochodów indywidualnych wpływa na użyteczność dóbr publicznych np. osoba która nie może kupić samochodu nie będzie korzystała z dróg publicznych. Niskie dochody mogą być przyczyną ograniczenia dostępu do dóbr. Inaczej jest w przypadku dobra społecznego. Tutaj istnieje wyraźna zależność między dochodami indywidualnymi a użytecznością dobra społecznego. Dla osób o wysokich dochodach użyteczność dóbr społecznych jest niska, bo mogą one korzystać z prywatnych usług np. zdrowotnych, edukacyjnych, które z reguły mają wyższy standard niż usługi publiczne. Jeśli osoba o wysokich dochodach korzysta ze wspomnianych dóbr to realizuje pewną premię z tytułu użyteczności dobra społecznego. Wysokość tej premii zależy od stopnia obciążenia daninami publicznymi na rzecz funduszy publicznych, z których finansowane są dobra społeczne. Z reguły ciężary te są większe dla osób o wysokich dochodach niż dla osób o niskich dochodach, ze względu na stosowaną przez państwo progresję podatkową. Przedstawiona na rysunku użyteczność dobra społecznego oznacza że wraz ze spadkiem poziomu dochodów indywidualnych wzrasta użyteczność dobra społecznego. Jest ona najwyższa przy najniższych dochodach. W praktyce dla obywateli o niskich dochodach jest ona jedyną szansą dostępu do pewnych dóbr.

5. Funkcje finansów publicznych

1. Funkcja lokacyjna - istota funkcji lokacyjnej polega na tym, że finanse publiczne są narzędziem alokacji zasobów w gospodarce rynkowej. Alokacja ta związana jest z zakresem zadań postawionych przed władzami publicznymi ( o charakterze publicznym i społecznym). Realizacja tych zadań jest konieczna ze względu na to, że nie mogą być one zrealizowane za pomocą mechanizmu rynkowego. Zastosowanie mechanizmu rynkowego rodziłoby tu bowiem wiele niebezpieczeństw, których źródłem jest jego niesprawność. Konsument płaci bowiem za dane dobro jeśli osiąga z niego indywidualne korzyści. Nadmiar występuje jeśli konsumpcja dotyczy większej grupy, częstokroć konsument ten nie jest gotowy zainwestować swych dochodów na ten cel. Dlatego powszechnie stosowany jest administracyjny mechanizm zaspokajania potrzeb publicznych, finansowanych ze środków publicznych.

2. Funkcja redystrybucyjna - wykonywanie konstytucyjnych funkcji wymaga posiadania środków finansowych. Jednocześnie państwo nie wytwarza żadnego dochodu. Dlatego z konieczności sięga do dochodów tych podmiotów wykorzystując atrybut władzy. Specyficzna sytuacja dochodowa państwa wymusza redystrybucję dochodów. Dokonuje się ona pomiędzy różnymi grupami ludności, wspólnotami lokalnymi i regionalnymi. Redystrybucja dochodów jest realizowana w formie pieniężnej. Zjawisko redystrybucji narusza interes ekonomiczny jednych podmiotów, przysparzając korzyści innym co w sposób naturalny rodzi wiele pytań i wątpliwości. Kryteria redystrybucji mogą mieć wymiar zarówno makroekonomiczny, makrospołeczny jak i jednostkowy. Makroekonomiczny aspekt dotyczy zakresu redystrybucji PKB, struktury dochodów i wydatków realizowanych przez władze publiczne. W ten sposób redystrybucja wywołuje określony wpływ na gospodarką. Aspekt makrospołeczny polega na analizowaniu skutków podejmowanych decyzji dla różnych grup społecznych. Podstawowym kryterium redystrybucji jest taki jej zakres, taka jest struktura, która pozwala w sposób niezawodny funkcjonować gospodarce, a państwu wypełniać jego funkcje publiczne i społeczne. W rzeczywistości pojawia się jednak wiele sprzeczności. Przykłady transferów: zasiłek dla bezrobotnych, renty, emerytury, dotacje.

3. Funkcja stabilizacyjna - w związku z realizacją funkcji lokacyjnej i redystrybucyjnej powstające skutki mogą być złagodzone przez wykorzystanie finansów publicznych do stabilizowania gospodarki rynkowej. Celem władz publicznych powinno być umiejętne posługiwanie się instrumentami alokacji i redystrybucji dochodów a także samego kształtowania tych dochodów. Obserwacja mechanizmu rynkowego wykazuje wyraźnie, że przebieg procesów gospodarczych odbywa się z różnym natężeniem w czasie. Zadaniem instrumentów polityki fiskalnej jest łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego.

6. Struktura systemu finansów publicznych; transfery wewnątrz systemu,

Gromadzenie i rozdysponowanie pieniężnych środków publicznych wymaga działania określonych podmiotów nie tylko najwyższego szczebla władzy ustawodawczej i wykonawczej, lecz także sieci instytucji, które na bieżąco realizują dochody i wydatki publiczne.

Finanse publiczne tworzą więc złożony system w przekroju podmiotowym, organizacyjnym, , prawnym, instytucjonalnym i instrumentalnym.

Przekrój podmiotowy

Elementami systemu finansów publicznych są:

1. władze ustawodawcze szczebla centralnego (parlament) oraz władze szczebla pośredniego (rady regionalne) i szczebla samorządowego (rady gmin)

- uchwalają budżet

- dokonują zmian w budżecie w trakcie roku

- sprawują kontrolę nad realizacją budżetu

- przyjmują sprawozdania z wykonania budżetu.

2. władza wykonawcza - szczebel centralny(rząd), jednostki samorządu terytorialnego (wójt / burmistrz / prezydent, starosta / zarząd powiatu, marszałek sejmu / zarząd województwa)

- przygotowanie budżetu

- ustalanie zmian

- realizacja budżetu

- przygotowanie sprawozdania z realizacji budżetu

3. aparat skarbowy - szczebel centralny( odpowiednie ministerstwo: MF), jednostki samorządu terytorialnego (wydziały, skarbnik)

- realizacja dochodów, wydatków budżetowych

- zarządzanie funduszami

- kontrola wewnętrzna w ramach urzędu

- sprawy ubezpieczeniowe

4. podmioty finansowane z funduszy publicznych : obronność, edukacja, służba zdrowia

5. władze kontrolne działające w imieniu władz skarbowych - NIK (dla wszystkich jednostek) dla jednostek samorządu terytorialnego w sprawach finansowych - RIO

Przekrój prawny

1. konstytucja RP- ogólne zasady tworzenia funduszy publicznych, obowiązki pogrupowania podmiotów

2. prawo budżetowe - ustawa o finansach publicznych z 1998r, reguluje zasady gromadzenia, wydatkowania środków, zaciągania długu, kontroli

3. coroczne ustawy budżetowe (parlament) i uchwały budżetowe (jednostki samorządu terytorialnego)

4. ustawy podatkowe

5. ustawy o funduszach publicznych

6. ustawy o prawach samorządowych

7. ustawa regulująca działalność finansów oraz działalność aparatów skarbowych

8. ustawa o zobowiązaniach podatkowych

9. ustawa karno- skarbowa

Przekrój instytucjonalny

1. budżet państwa

2. budżety jednostek samorządu terytorialnego

3. fundusze ubezpieczeń społecznych

4. fundusze publiczne

5. pozostałe fundusze publiczne

Przekrój instrumentalny

1. podatki centralne

2. podatki lokalne

3. opłaty

4. cła

5. dochody w majątku publicznym

6. składki na ubezpieczenia społeczne

7. subwencje

8. dotacje

9. kredyty państwowe i pożyczki publiczne

Do innych elementów zwanych technicznymi należą:

- klasyfikacja budżetowa

- procedura budżetowa

- metody planowania dochodów i wydatków.

7. Budżet państwa - cechy , funkcje , rola w systemie społeczno-gospodarczym

W systemie finansów publicznych budżet państwa zajmuje centralne miejsce - gromadzi i dzieli największą część środków pieniężnych. Budżet państwa dokonuje też istotnych transferów na rzecz innych elementów systemu finansów publicznych. Współczesne definicje budżetu definiują go jako scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. Jest on ustanowiony na rok kalendarzowy.

Cel budżetu państwa:

- gromadzenie środków budżetowych odbywa się w sposób przymusowy

- dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów

- budżet państwa dotyczy działalności organów i podmiotów państwa w przyszłości, dlatego jest on planem na z góry określony czas

- szczególna rola budżetu w funkcjonowaniu państwa

Przedstawione niektóre cechy budżetu państwa mogą potwierdzić złożoność tej instytucji. Budżet pełni szereg funkcji o charakterze ekonomicznym i politycznym.

1. Funkcje ekonomiczne

- funkcja redystrybucyjna - polega na regulowaniu dochodów podstawowych kategorii podmiotów występujących w gospodarce narodowej

- funkcja lokacyjna - jest związana z wytworzeniem przez sektor publiczny dóbr publicznych i społecznych

- funkcja stabilizacyjna - polega na wykorzystaniu budżetu państwa jako narzędzia w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego

- funkcja fiskalna - polega ona na przejmowaniu na rzecz państwa dochodów w związku z funkcjami państwa

- funkcja bodźcowa - sprowadzenie zachowań jednostek gospodarczych, podatników do gromadzenia i rozwijania działalności gospodarczej. Realizowane przez stosowanie ulg: zwolnień w obciążeniach podatkowych

2. Funkcja polityczna

- funkcja ustrojowa - sprowadza się do określenia zakresu uprawnień władzy ustawodawczej i wykonawczej w sprawach budżetowych. Budżet państwa jest przede wszystkim narzędziem zachowania danego ustroju społeczno - gospodarczego, jest atrybutem władzy

- funkcja demokratyczna - jest jedną z najważniejszych funkcji politycznych. Polega na zainteresowaniu społeczeństwa opracowywaniem i wykonywaniem budżetu i wpływie na to

- funkcja administracyjna - związana jest z redukcją sił pracujących przez przegrupowanie i reorganizację urzędów, przez zmianę zasad ich postępowania.

8. Pojęcie oraz instrumenty realizacji polityki fiskalnej

Polityka fiskalna polega na gromadzeniu dochodów publicznych. Polityka fiskalna polega na wykorzystaniu różnych instrumentów które służą:

- zaspokojeniu popytu państwa na pieniądz

- realizacji zadań władz publicznych za pomocą zgromadzonych środków pieniężnych

- realizacji pozafiskalnych celów państwa

Cele polityki fiskalnej:

- tworzenie warunków pełnego wykorzystania zdolności wytwórczej gospodarki

- tworzenie warunków gromadzenia oszczędności pieniężnych

- walka ze skutkami bezrobocia finansów tworzenie nowych miejsc pracy

- łagodzenie negatywnych skutków ubocznych działalności podmiotów rynkowych, które kierują się przede wszystkim motywem zysku.

Warunkiem skutecznej polityki fiskalnej jest dobrze rozbudowany i sprawnie funkcjonujący aparat skarbowy, który tworzą zarówno jednostki skarbowe wymierzające i egzekwujące należności skarbowe, jak i jednostki kontroli skarbowej. Od działalności aparatu skarbowego zależy nie tylko ile dochodów wpłynie na rachunki władz publicznych, ale też finansów jakim stopniu obowiązujące podatki są parametrem decyzyjnym dla wszystkich podmiotów gospodarujących. Warunkiem skutecznej polityki fiskalnej są też dobrze rozwinięte instytucje publiczne. Chodzi tu zwłaszcza finansów instytucje, które pozwalają jak najlepiej wydać publiczne środki pieniężne finansów celu realizacji zadań władz.

9. System finansów publicznych w Polsce

10. Podmioty sektora finansów publicznych

1. organy władzy publicznej:

- administracja rządowa

- kontrola państwowa i ochrona prawa

- sądy i trybunały

- jednostki samorządu terytorialnego i ich związki

2. jednostki budżetowe, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze

3. fundusze celowe

4. państwowe szkoły wyższe

5. jednostki badawczo- rozwojowe

6. samodzielne zakłady opieki zdrowotnej

7. państwowe lub samorządowe instytucje kultury

8. ZUS, KRUS

9. PAN

10. państwowe lub samorządowe osoby prawne, utworzone na podstawie odrębnych ustaw z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego.

11. Dochody publiczne, przychody

Dochody publiczne - przejęte przez państwo oznaczają definitywne, czyli bezzwrotne zasilanie finansowe władz publicznych. Źródłem tych dochodów są dochody innych podmiotów. Wydatkowanie tych dochodów oznacza także ostateczne ich zużycie przez władze publiczne..

Dochody publiczne są różne pod względem treści. Można wyróżnić następujące rodzaje:

1. daniny publiczne - są klasycznym ciężarem nakładanym na gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Ich główną cechą jest to, że podmiot ponoszący ciężar daniny publicznej nie otrzymuje w zamian żadnego bezpośredniego świadczenia.

2. dochody publiczne z majątku i praw majątkowych są rezultatem zaangażowania majątku w procesy gospodarcze.

3. pozostałe dochody

- opłaty

- dochody za świadczenie usług

- spadki, darowizny

- składki na ubezpieczenia społeczne

pozostałe dochody publiczne są niejednorodną grupą dochodów.

12. Wydatki publiczne, rozchody

Ostatecznym skutkiem fiskalnej aktywności państwa, a ściślej władz publicznych tj. władz państwowych i samorządowych jest wydatkowanie zgromadzonych środków pieniężnych. Wydatkowanie to jest związane z realizacją funkcji, celów i zadań tych władz. Charakteryzując istotę wydatków publicznych możemy wyróżnić:

1. uzasadnienie wydatków publicznych znajdujące wyraz w potrzebach kolektywnych oraz polityce społecznej i gospodarczej państwa.

2. rozmiary wydatków publicznych

3. rozłożenie ciężarów wydatków publicznych na poszczególne grupy społeczne

4. efektywność wydatków publicznych

5. udział poszczególnych grup zawodowych, osób w korzyściach wynikających wydatków publicznych.

Podstawowym kryterium podziału wydatków publicznych wiąże się z funkcjami państwa i samorządu .

Można wyróżnić:

1. klasyczne funkcje publiczne państwa ( obrona narodowa, bezpieczeństwo, administracja publiczna)

2. socjalne funkcje władz publicznych

3. ekonomiczne funkcje państwa

Do klasycznych podziałów wydatków publicznych należy również ich podział ze względu na przeznaczenie na cele bieżące i na cele średnio i długookresowe. Wyróżniamy:

- wydatki operacyjne (bieżące)

- wydatki inwestycyjne ( majątkowe)

ten podział wydatków jest ważny, gdyż na jego podstawie można się zorientować jaka jest hierarchia potrzeb i preferencji władz publicznych, wyrażana przez kształtowanie proporcji wydatków bieżących i wydatków majątkowych.

Rozchody budżetu państwa:

- udzielone pożyczki

- wykup papierów wartościowych

- spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów

13. Wynik finansowy sektora finansów publicznych

14. Jednostki sektora finansów publicznych

Znaczenie wymienionych niżej form organizacyjnych gospodarki budżetowej wynika stąd, że jednostki te są podstawowymi podmiotami, które bezpośrednio realizują funkcje państwa i wykonują zadania publiczne. Są to np. szpitale, szkoły przedszkola, jedno0stki wojskowe.

Ze względów organizacyjnych wyodrębnia się następujące formy gospodarki budżetowej:

1. jednostki budżetowe - tworzone przez organ stanowiący. Nie prowadzi samodzielnie działalności budżetowej. Swoje wydatki pokrywa bezpośrednio z budżetu państwa a dochody jej są automatycznie dochodami budżetu. Ideą takiej organizacji jednostki budżetowej jest celowe uniezależnienie wykonywania zadań statutowych od realizowanych dochodów. Ten sposób gospodarowania środkami budżetowymi ma szereg wad, a w szczególności wywołuje zjawisko przepadania nie wydatkowanych środków budżetowych. Jednostki budżetowe tworzy się w takich dziedzinach, gdzie wydatki są niewspółmiernie wysokie w stosunku do realizowanych przez nie dochodów.

2. zakłady budżetowe - tworzy się w takich dziedzinach sektora publicznego, w których istnieje możliwość pełnej lub częściowej odpłatności za usługi. Oznacza to, że w odróżnieniu od jednostki budżetowej, zakład budżetowy może pokrywać swoje wydatki z uzyskanych dochodów. Posiada on własny rachunek. Może otrzymywać dotacje z jednostki macierzystej. Zakład budżetowy na koniec okresu rozlicza się z budżetem, który go tworzy. Zysk osiągnięty z działalności nie zostaje w zakładzie, wraca on do budżetu.

3. gospodarstwa pomocnicze - tworzy się przy jednostkach budżetowych. Są one wyodrębnione z tych jednostek pod względem organizacyjnym i podmiotowym, które prowadzą własną działalność. Przykładem gospodarstw pomocniczych mogą być: warsztaty szkolne, stołówki, hotele pracownicze. W ramach tej działalności prowadzony jest rachunek ze wszystkimi wpłatami i wypłatami. Jest to działalność o charakterze dochodowym. Jeżeli gospodarstwo pomocnicze osiągnie zysk, musi się ono podzielić w połowie z budżetem.

4. środki specjalne - również tworzy się przy jednostkach budżetowych, jednakże są one wyodrębnione z jednostki budżetowej jedynie pod względem finansowym. Przykładem środków specjalnych są rachunki, na których gromadzi się opłaty za korzystanie z placówek opiekuńczo- wychowawczych, sal i urządzeń szkolnych itp. Osiągane przychody gromadzone na rachunkach środków specjalnych po pomniejszeniu o koszty pozyskania, zasilają jednostkę macierzystą. Są one przeznaczone na poprawę jakości świadczonych przez nią usług podstawowych.

5. fundusz celowy - (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska) - jest on powołany ustawowo. Może działać jako osoba prawna oraz jako wyodrębniony rachunek przy budżecie. Ma swoje wyodrębnione dochody. Prowadzi samodzielnie swoją działalność rachunkową. Wydatki mogą być dokonywane tylko w ramach możliwości. Mogą zaciągać kredyty i pożyczki, mogą być też pożyczkodawcami.

15. Zasady budżetowe, zasady publicznej gospodarki finansowej

W teorii skarbowości i budżetu sformułowane zostały zasady, których przestrzeganie w praktyce powinno zapewnić sprawne i racjonalne funkcjonowanie budżetu.

Zasady budżetowe:

- zasada równowagi

- zasada zupełności - wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków budżetowych

- zasada realności - postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budżetowych

- zasada jedności - głosi iż wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być objęte jednym planem - budżetem

- zasada specjalizacji

- zasada operatywności - wymaga opracowania go w układzie podmiotowym, czyli wskazania zadań w zakresie gromadzenia dochodów oraz realizacji wydatków

- zasada przejrzystości - co pozwala na rozpoznanie procesów zachodzących w obszarze budżetu państwa

- zasada jawności - głosi konieczność prezentowania dochodów i wydatków społeczeństwu.

- zasada gospodarności - wymaga racjonalnego, a wiec oszczędnego wydatkowania środków budżetowych

W rzeczywistości istnieją więc zasady budżetowe ponadczasowe i ponadustrojowe oraz zasady specyficzne dla danego ustroju. Do zasad ponadustrojowych należy zaliczyć zasady: równowagi, zupełności, jawności, realności, gospodarności, jednoroczności, przejrzystości i operatywności.

16. Zasada równowagi finansowo-budżetowej; przyczyny i skutki deficytów

17. Zasada jawności finansów publicznych

W obecnych czasach coraz silniejsza jest tendencja do ujawniania finansów publicznych wynikająca z silnej presji podatników chcących mieć orientację jak wykorzystuje się konfiskowane przez władze publiczne ich dochody. Znaczenie jawności finansów publiczny doceniają też władze publiczne, które w przestrzeganiu tej zasady widzą szansę ograniczenia siły różnych grup nacisku na budżety publiczne.

Jawność:

1. jawność sejmowej debaty budżetowej oraz debat budżetowych jednostek samorządu terytorialnego

2. jawność debat nad sprawozdaniem z wykonania budżetu

3. podawanie do publicznej wiadomości kwot dotacji z budżetu państwa

4. publikowanie zbiorowych danych o finansach publicznych przez ministra finansów

- wielkość długu publicznego

- wielkość długu Skarbu Państwa

- relacje do PKB

- kwotę deficytu lub nadwyżki budżetu państwa

Ta jawność może być wyłączona jeśli miałaby być naruszona tajemnica państwowa.

18. Budżet państwa

W systemie finansów publicznych budżet państwa zajmuje centralne miejsce - gromadzi i dzieli największą część środków pieniężnych. Budżet państwa dokonuje też istotnych transferów na rzecz innych elementów systemu finansów publicznych. Współczesne definicje budżetu definiują go jako scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. Jest on ustanowiony na rok kalendarzowy.

Cel budżetu państwa:

- gromadzenie środków budżetowych odbywa się w sposób przymusowy

- dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów

- budżet państwa dotyczy działalności organów i podmiotów państwa w przyszłości, dlatego jest on planem na z góry określony czas

- szczególna rola budżetu w funkcjonowaniu państwa

Przedstawione niektóre cechy budżetu państwa mogą potwierdzić złożoność tej instytucji. Budżet pełni szereg funkcji o charakterze ekonomicznym i politycznym.

1. Funkcje ekonomiczne

- funkcja redystrybucyjna - polega na regulowaniu dochodów podstawowych kategorii podmiotów występujących w gospodarce narodowej

- funkcja lokacyjna - jest związana z wytworzeniem przez sektor publiczny dóbr publicznych i społecznych

- funkcja stabilizacyjna - polega na wykorzystaniu budżetu państwa jako narzędzia w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego

- funkcja fiskalna - polega ona na przejmowaniu na rzecz państwa dochodów w związku z funkcjami państwa

- funkcja bodźcowa - sprowadzenie zachowań jednostek gospodarczych, podatników do gromadzenia i rozwijania działalności gospodarczej. Realizowane przez stosowanie ulg: zwolnień w obciążeniach podatkowych

2. Funkcja polityczna

- funkcja ustrojowa - sprowadza się do określenia zakresu uprawnień władzy ustawodawczej i wykonawczej w sprawach budżetowych. Budżet państwa jest przede wszystkim narzędziem zachowania danego ustroju społeczno - gospodarczego, jest atrybutem władzy

- funkcja demokratyczna - jest jedną z najważniejszych funkcji politycznych. Polega na zainteresowaniu społeczeństwa opracowywaniem i wykonywaniem budżetu i wpływie na to

- funkcja administracyjna - związana jest z redukcją sił pracujących przez przegrupowanie i reorganizację urzędów, przez zmianę zasad ich postępowania.

19. Dochody budżetu państwa

Środki gromadzone na rachunkach funduszy publicznych przyjmują przede wszystkim formę dochodów. Ich istota polega na tym, że źródłem dochodów publicznych są dochody innych podmiotów oraz że przejęcie ich przez władze publiczne ma charakter ostateczny. Polityka budżetowa również wyróżnia pewne rodzaje dochodów:

- podatki i opłaty, które na mocy ustawy nie stanowią dochodów jednostek samorządu terytorialnego, funduszy celowych i innych podmiotów sektora finansowego

- cła

- wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek skarbu państwa

- wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego

- wpłaty z nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz części zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych

- dochody z najmu i dzierżawy składników majątkowych skarbu państwa

- opłaty od poręczeń i gwarancji udzielonych przez skarb państwa

- odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych

- pieniężne darowizny, spadki i zapisy na rzecz skarbu państwa

- dywidendy

20. Wydatki budżetu państwa

Dokonywane zgodnie z przypisanymi zadaniami. Zadania wykonane przez organy władzy państwowej

- subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego

- wydatki na zadania zlecone z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania jednostek samorządu terytorialnego

- dotacje na zadania własne - inwestycje

- inne dotacje określone ustawami

- wydatki na współfinansowanie zadań w ramach zadań międzynarodowych

Poza tym wydatki budżetowe możemy podzielić na:

- wydatki bieżące - obiekty, dotacje, urządzenia które związane są z realizacją zadań państwa

- wydatki majątkowe - inwestycje, na zakup akcji oraz wydatki na zakup udziałów w spółkach prawa handlowego

- wydatki na obsługę długu skarbu państwa, to koszty jakie ponosi państwo z tytułu płaconego oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek.

Wydatkami są również dotacje:

1. dotacje o charakterze przedmiotowym dla przedsiębiorstw wykonujących określone produkty i usługi.

- państwowe zakłady budżetowe

- gospodarstwa pomocnicze

2. dotacje na finansowanie inwestycji

- państwowe zakłady budżetowe

- inne jednostki publiczne zgodnie z ustawami

- inwestycje jednostek spoza sektora finansowego za pomocą odrębnych ustaw

- inwestycje samorządu terytorialnego

- inwestycje z zakresu administracji rządowej

3. dotacje podmiotowe przeznaczone na dofinansowanie działalności bieżącej ustawowo wskazanego podmiotu

4. dotacje dla przedsiębiorstw - mogą być udzielone z zakresu

- infrastruktury technicznej

- ochrony środowiska pod warunkiem że mają one szczególne znaczenie dla gospodarki

5. dotacje dla sektora spoza sektora finansów

6. dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych

7. dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie zadań administracji rządowej oraz zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego.

21. Transfery z budżetu państwa

1. dotacje o charakterze przedmiotowym dla przedsiębiorstw wykonujących określone produkty i usługi.

- państwowe zakłady budżetowe

- gospodarstwa pomocnicze

2. dotacje na finansowanie inwestycji

- państwowe zakłady budżetowe

- inne jednostki publiczne zgodnie z ustawami

- inwestycje jednostek spoza sektora finansowego za pomocą odrębnych ustaw

- inwestycje samorządu terytorialnego

- inwestycje z zakresu administracji rządowej

3. dotacje podmiotowe przeznaczone na dofinansowanie działalności bieżącej ustawowo wskazanego podmiotu

4. dotacje dla przedsiębiorstw - mogą być udzielone z zakresu

- infrastruktury technicznej

- ochrony środowiska pod warunkiem że mają one szczególne znaczenie dla gospodarki

5. dotacje dla sektora spoza sektora finansów

6. dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych

7. dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie zadań administracji rządowej oraz zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego.

22. Procedura uchwalania budżetu państwa

Budżet państwa jest planem finansowym obejmującym dochody i wydatki oraz przychody i rozchody państwa na okres jednego roku budżetowego, którym w przypadku Polski jest rok kalendarzowy

Za uchwalenie i opracowanie budżetu państwa odpowiedzialny jest minister finansów. Opracowanie budżetu uwarunkowane jest znajomością stanu gospodarki i przebiegiem podstawowych procesów ekonomicznych oraz społecznych. W związku z tym za punkt wyjścia budżetu trzeba przyjąć makroekonomiczną prognozę nie tylko na rok następny, ale także na kolejne (z reguły trzy) lata. Ponadto konieczne jest uwzględnienie przewidywanego wykonania budżetu państwa w bieżącym roku fiskalnym. Chodzi więc o przyjęcie możliwych w przyszłych okresach parametrów, które decydować będą o poziomie i strukturze zarówno dochodów, jak i wydatków budżetowych. Szczególne zasady opracowywania projektu budżetu państwa określa procedura budżetowa.

- Rada Ministrów przekłada Sejmowi projekt budżetu na rok następny co najmniej do 30 września

- Senat ma prawo wprowadzić poprawki do ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od momentu jej przekazania

- Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy w ciągu 7 dni od momentu jej przekazania

budżet powinien być ustalony do 1 stycznia, jeżeli nie zostanie on uchwalony podstawą stosowania jest ustawa budżetowa.

23. Zasady i tryb wykonywania ustawy budżetowej

Ustawa budżetowa uchwalana jest przez parlament. Zawiera plany przychodów i rozchodów pozabudżetowych. Jest to o tyle ważne, ze zarówno fundusze celowe jak i elementy gospodarki pozabudżetowej nie wchodzą bezpośrednio do budżetu państwa, jednak ujęcie ich w ustawie budżetowej pozwala na wgląd i kontrole parlamentu

Ustawa budżetowa zawiera:

- dochody budżetu państwa

- wydatki budżetu państwa

- deficyt i źródła jego pokrycia

- limity zatrudnienia dla osób objętych mnożnikowymi systemami wynagrodzenia w państwowych jednostkach budżetowych

- przychody i rozchody budżetu państwa

- zestawienie przychodów i rozchodów państwowych zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych

- plany finansowe państwowych funduszy celowych

- wykaz programów wieloletnich

- wykaz inwestycji wieloletnich

- dotacje celowe dla jednostek samorządu terytorialnego na realizacją zadań z zakresu administracji rządowej

- zakres kwot dotacji przedmiotowych

wykaz dotacji przedmiotowych

- środki zagraniczne nie podlegające zwrotowi

24. Kontrola wykonania budżetu, nadzór

25. Budżety jednostek samorządu terytorialnego

26. Dochody i wydatki jednostek samorządu terytorialnego, wynik finansowy

27. Procedura uchwalania i realizacja budżetu jednostki samorządu terytorialnego

28. Państwowy dług publiczny - zarządzanie długiem; procedury ostrożnościowe i sanacyjne

Dług publiczny najczęściej określa się ogólniej jako finansowe zobowiązanie władz publicznych (państwowych i samorządowych) jednostek tytułu zaciąganych pożyczek. Dług publiczny jest najczęściej skutkiem:

- zaciągania bezpośrednich pożyczek oraz kredytów

- emisji papierów wartościowych, które również są specyficzną formą zaciągania pożyczek pieniężnych

- nieregulowanie przez jednostki sektora publicznego wymagalnych zobowiązań

Najważniejszą przyczyną powstawania długu publicznego jest jednak zaciąganie pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego.

Rozmiary długu publicznego, jego istnienie oraz operacje związane jednostek obsługą długu powodują, że działalność władz publicznych jest niezmiernie skomplikowana. Obsługa długu publicznego wymaga więc dobrze zorganizowanego działania wyspecjalizowanych organów władz publicznych. Innymi słowy, długiem publicznym trzeba zarządzać. Jednostek zarządzaniu długiem publicznym mają zastosowanie uniwersalne zasady wykształtowane jednostek ramach ogólnych stosunków wierzycielsko - dłużniczych.

Jednostek ramach celów stawianych przed instytucjami odpowiedzialnymi za zarządzanie długiem publicznym wymienione są dwa rodzaje celów:

1. cele główne - zarządzanie długiem ma zapewnić zaspokojenie popytu rządu na pieniądz

2. cele dodatkowe

- zapewnienie stałego dostępu władz publicznych do rynków finansowych

- efektywne zarządzanie nowymi emisjami papierów wartościowych

- minimalizację kosztów pozyskania jednostek obsługi długu publicznego

- koordynowanie bieżącej jednostek przyszłej zapadalności instrumentów skarbu państwa

- promowanie oszczędności, jednostek tym zwłaszcza oszczędności długoterminowych gospodarstw domowych

- zapewnienie sprawnego funkcjonowania wtórnego rynku papierów wartościowych skarbowych.

29. Dług jednostek samorządu terytorialnego - aspekty prawne i ekonomiczne

30. Skarbowe i komunalne papiery wartościowe

31. Publiczne Fundusze celowe

Publiczny fundusz celowy można zdefiniować jako utworzoną na mocy aktu prawnego wysokiej rangi formę organizacyjną służącą organom władz publicznych do gromadzenia środków pieniężnych ze ściśle określonych źródeł. Zgromadzone środki pieniężne muszą być przeznaczone na precyzyjnie określone cele. Fundusz funkcjonuje, z reguły, w okresie dłuższym niż rok.

Analizując przesłanki tworzenia funduszy celowych można sformułować ich funkcje:

- funkcja alokacji środków publicznych

- funkcja redystrybucji dochodów w gospodarce i społeczeństwie

- funkcja mobilizacji środków publicznych

- funkcja racjonalizacji wydatków publicznych..

Publiczne fundusze celowe mogą być klasyfikowane z różnych punktów widzenia:

1. rodzaju gestora środków publicznych

- państwowe fundusze celowe - mogą być tworzone zarówno na szczeblu centralnym jak i na szczeblach niższych, a zwłaszcza na szczeblu regionalnym

- samorządowe fundusze celowe - tworzone przede wszystkim po to, aby uelastycznić gospodarkę środkami pieniężnymi na szczebli gminy, powiatu

2. przedmiotu finansowanego ze środków funduszu

- fundusze finansujące pieniężne świadczenia społeczne

- fundusze wspomagające finansowo dziedziny o ograniczonych możliwościach samofinansowania

- fundusze finansujące infrastrukturę społeczną

- fundusze finansujące ochronę środowiska

3. źródeł dochodów funduszu

- oparte na przymusowych dochodach typu budżetowego takich jak podatki, opłaty, spadki

- bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych podmiotów

- zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami budżetowymi.

Z przedstawionego przeglądu dziedzin, w których mogą mieć zastosowanie publiczne fundusze celowe, wynika, że fundusze te mogą funkcjonować praktycznie wszędzie.

32. Planowanie i programowanie finansowo-budżetowe; horyzont czasowy
    i wzajemne relacje; oczekiwania i efekty oraz zakres stosowania

33. Rola finansów publicznych w gospodarce rynkowej;

---