SOCJOLOGIA KULTURY

WYKŁADY dr Szóstak

Socjologia — jest wieloparadygmatyczną nauką o społeczeństwie;

➥ nauka wieloparadygmatyczna — to taka nauka, którą wiele osób inaczej rozumie; istnieją zatem różnice już w jej podstawowych założeniach;

➥ paradygmat — to termin zaczerpnięty z językoznawstwa, jest to sposób patrzenia na jakąś naukę, ale też wzór użycia jednego słowa; pojęcie paradygmatu wprowadził Thomas Kuhn;

➥ definicja słownikowa — ❶ zbiór wszystkich form fleksyjnych powtarzających się w określonej klasie wyrazów, deklinacyjny lub koniugacyjny wzorzec odmiany wyrazów; ❷ przyjęty wzorzec w danej dziedzinie, np. postępowania, rozwiązywania czegoś;

Thomas Kuhn (1922-1996) — amerykański historyk i filozof nauki; wprowadził do filozofii i teorii nauki pojęcie paradygmatu, rozumianego jako zespół założeń i przekonań, które przez dłuższy czas nie są w nauce poddawane krytyce, a ulegają zmianie, gdy ten ogólny system teoretyczny przestaje być efektywny i znajduje się w długotrwałym kryzysie; Wtedy następuje rewolucyjna zmiana paradygmatu naukowego. Tak np. po dwóch stuleciach stabilizacyjnego rozwoju fizyki, w paradygmacie ustalonym przez mechanikę Newtona dokonała się — za sprawą mechaniki kwantowej i teorii względności — rewolucyjna zmiana sposobu uprawiania fizyki, zmiana paradygmatu. Po niej znów nastąpił okres stabilizacji tzn. nauka normalna. Najbardziej wpływowe dzieło Kuhna to: Struktura rewolucji naukowych (lata 60 XX w.)

Socjologia jest nauką wieloparadygmatyczną, bo istnieje wiele szkół socjologicznych o odmiennych opiniach na temat ujęć socjologii jako nauki;

Kuhn uważał, że wiele dziedzin jest wieloparadygmatycznych w okresie młodości, a potem jakiś paradygmat zwycięża i staje się worem ujmowania nauki np. system kopernikański, fizyka Newtona… niemniej istnieją też dziedziny na stałe skazane na wieloparadygmatyczność. I socjologia jest taką nauką. Głównie zaś dlatego, że ma wiele wspólnego z filozofią.

Istnieje wiele dziedzin społeczeństwa, a to głównie z pobudek ontologicznych.

Ontologia — gr. to on = byt, logos = nauka; jest to dział filozofii zajmujący się bytem. Ontologiczne pytania o społeczeństwo: ❶ Czy społeczeństwo istnieje? ❷ Dlaczego istnieje, jak i po co? Wyróżnia się dwa stanowiska ontologii społecznej:

① REALIZM — społeczeństwo, grupy społeczne są bytami, które istnieją faktycznie, po prostu są, każdy jest konkretną jednostką, jesteśmy powiązani określoną strukturą, tj. grupą społeczną. Dla realistów: grupa jest czymś więcej niż sumą jednostek, np. grupa jedenastu mężczyzn;

② NOMINALIZM — istnieją poszczególne jednostki, ale jako byty realnie istniejące nie tworzą grupy społecznej; istnieją nazwy, ale nie mają one swoich odpowiedników w rzeczywistości; te nazwy tworzą swoiste protezy myślowe, które służą krótkiemu wyrażaniu myśli. Dla nominalistów: „grupa jedenastu mężczyzn” to jedenaście męskich jednostek: Paweł, Piotr, Arek…

Takie spojrzenie jest bardzo ważne w formułowaniu systemów społecznych:

➥ Spojrzenie realistyczne prezentuje np. koncepcja romantyczna narodu, bliska totalitaryzmowi; mówi ona, że naród jest ważniejszy od jednostki; podobnie jest w socjalizmie — człowiek jest własnością narodu, klasy robotniczej…

➥ spojrzenie nominalistyczne prezentuje system kapitalistyczny z demokracją w tle — jednostka i jej potrzeby są ważniejsze od interesu sumy jednostek, tj. grupy. Tu wolność definiuje człowieka i jest ona czymś naturalnym. Rodzi się jednak pytanie o granice wolności, czy są w ogóle? Wolter: „Wolność jednego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna wolność drugiego”.

Epistemologia = gnoseologia

➥ jest to nauka o poznaniu; pyta czy poznanie jest w ogóle możliwe? Czy istnieją granice poznania? Jeśli tak to jakie? Ontologia wymusza pewne rozwiązania epistemologiczne np. że istnieje prawda i fałsz…

Socjologia jest nauką o zjawiskach społecznych. Do takich zjawisk zalicza się KULTURA.

Pojęcie kultury jest wieloznaczne. Np. kultura = kindersztuba = dobre obyczaje lub kultura = instytucje kulturalne.

Kultura (w ujęciu antropologicznym) — jest to zbiór konwencji norm i zasad, które regulują trzy obszary naszej egzystencji: ❶ jak się zachowujemy w określonych warunkach (behawioryzm) ❷ jak myślimy (sposób, forma: myślenie naukowe, mistyczne, magiczne, mitologiczne…) i o czym myślimy ( treść: to, co w danym momencie myślimy) ❸ emocje tj. obszar „niekonwencjonalny” (co wzbudza czyjeś emocje? Jak ten ktoś je wyraża? Bodźce). WNIOSKI: ① człowiek jest kierowany przez kulturę, jest pod jej wpływem; ② kultura nas bardzo silnie determinuje;

Podział konwencji kulturowych:

KONWENCJE KULTUROWE
UŚWIADAMIANE	NIEUŚWIADAMIANE
➥ te, które dobrze znamy posiadamy swoiste scenariusze do zachowań w myśl tych konwencji; potrafimy je wyjaśnić;	➥ regulują w/w trzy obszary naszej egzystencji, ale nie zdajemy sobie na co dzień s tego sprawy, dopiero odmienne zachowania innych ludzi uświadamiają nam istnienie tych konwencji;
WNIOSEK: dzięki konwencjom nieuświadomionym jesteśmy dla siebie przewidywalni, a nasze życie jest przejrzyste. Ergo jesteśmy konformistami.

Rewolucje społeczne — są to momenty, w których następuje załamanie się ról społecznych i społecznych scenariuszy w konsekwencji — załamanie się przejrzystości społecznej;

Socjologiczne pojęcie rewolucji (wg Sztompki) — rewolucje społeczne — to całościowe i radykalne samoprzekształcenia się społeczeństwa — ekonomiki, polityki, kultury, życia codziennego — w wyniku masowej mobilizacji ruchów społecznych.

Socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca) — to uprzednie poznanie ról społecznych, których się jeszcze nie pełni; jest to naśladowanie reguł i wzorów a zwłaszcza sposobu i stylu życia środowisk, do których aspirujemy i w których chcielibyśmy zostać zaakceptowani (albo zupełnie przez nas nieosiągalnych).

Franciszek Bacon (1561-1626) — angielski filozof, prawnik i mąż stanu; jego główne dzieło to: Novum Organum. Zamierzał stworzyć nową metodologię badań naukowych i przebudować całą dotychczasową wiedzę ludzką. Uważał, że w postępowaniu badawczym należy kierować się wnioskowaniem indukcyjnym, bo tylko w ten sposób badacz może ustalić na drodze doświadczenia, w jakich warunkach występuje badane zjawisko. W tym celu, nie wystarczy ograniczać się do przypadków, w których dane zjawisko wystąpiło, czyli nie wystarczy stosować indukcji przez proste wyliczanie, lecz konieczne jest uzupełnienie jej wymienieniem „wypadków sprzecznych”, tj. takich, kiedy dane zjawisko nie występuje chociaż okoliczności są podobne do tych, w których występowało. Nadto należy rozważać skalę, w jakich warunkach zjawisko wzrasta lub słabnie. Takie rozumienie indukcji było prekursorskie względem późniejszych ustaleń J. S. Milla. Bacon podkreślał, że jego nowa metoda indukcji może być stosowana tylko pod warunkiem, że badacze pozbędą się czterech złudzeń poznawczych, które nazwał „idolami”:

❶ idole plemienia — to właściwe całemu rodzajowi ludzkiemu złudzenie poznawcze, biorące się z naszej skłonności do przypisywania rzeczom przez daną osobę tych właściwości, które wszyscy posiadamy.

❷ idole jaskini — to indywidualne złudzenia poznawcze, biorące się ze skłonności przypisywania rzeczom przez daną osobę tych właściwości, które ona sama posiada.

❸ idole rynku — to błędy powodowane przez niewłaściwe (wieloznaczne lub niejasne) posługiwanie się mową i używanie nazw, którym w rzeczywistości nie odpowiada to co przez nie wskazujemy.

❹ idole teatru — powstają, gdy nie potrafimy wyzwolić się spod wpływu jakiejś idei czy systemu filozoficznego.

Właściwe poznanie, wg Bacona, właściwe postępowanie badawcze ma owocować powiększaniem wiedzy i nowymi wynalazkami. W dziele Nowa Atlantyda Bacon opisał utopijne społeczeństwo, które dzięki wynalazkom wiedzie dostatnie i wygodne życie.

Indukcja — jest to uogólnianie na postawie faktów szczegółowych; wnioskowanie od szczegółu do ogółu; to rozumienie, w którym prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości konkluzji = rozumienie zawodne;

Determinizm — jest to pogląd, że każdy stan społeczeństwa jest etapem szerszego procesu, wynikającym w sposób konieczny z tego, co było wcześniej: nie ma skutku bez przyczyny;

Konwencje myślenia — to np. podział na to, co naturalne i na to, co sztuczne

UWAGI I WNIOSKI: ❶ jesteśmy więźniami pewnego kulturowego sposobu ujmowania i opisywania rzeczywistości; ❷ kultura w postaci języka odzwierciedla sposób myślenia poszczególnych grup — język tworzy rzeczywistość; ❸ inny język oznacza inny sposób widzenia i konstruowania świata;

Determinizm technologiczny — jest to pogląd, że głównym czynnikiem napędzającym rozwój społeczny są odkrycia i wynalazki dające podstawę wprowadzania nowych urządzeń technicznych;

Determinizm ekonomiczny — pogląd wywodzący się od materializmu historycznego; głosił, że zmieniające się warunki techniczne i ekonomiczne decydowały o kształcie wszystkich innych fragmentów czy poziomów systemu społecznego, prowadząc rzekomo do systemu komunistycznego;

UWGI I WNIOSKI: ❶ treść myślenia o świecie pokrywa się często z dostępną nam rzeczywistością oraz jest produktem kulturowego myślenia, a także zakresu naszego tworzywa językowego; ❷ rzeczywistość jest nam dana jako zbiór sądów na jej temat i gdyby było inaczej odczuwalibyśmy ją bez języka jak zwierzęta;

Każdy na swój sposób jest socjologiem, bo funkcjonując na co dzień, musi dysponować jakimkolwiek doświadczeniem socjologicznym.

Amerykańscy socjologowie przełomu XIX i XX wieku: William Thomas i Florian Znaniecki — wspólnie napisali pięciotomowe dzieło pt. Chłop polski w Europie i w Ameryce;

Florian Znaniecki (1882-1956) — twórca polskiej socjologii akademickiej, który większość życia zawodowego spędził w USA. Do najważniejszych dzieł Znanieckiego — oprócz Chłop polski… — należą: Wstęp do socjologii (1922); Metoda socjologii (1934); Czynności społeczne (1936); Nauki o kulturze (1940); Współczesne narody; Prawa psychologii społecznej i Ludzie teraźniejsi i cywilizacja przyszłości; Szacki i Abel poświęcili mu opracowania monograficzne.

W swoich pracach Znaniecki zarysował swój punkt widzenia, który nazywał „kulturalizmem”, tj. socjologia jest nauką o kulturze, o swoistej domenie świata odrębnej od przyrody, ale także od świadomości jednostkowych. Istota kultury są zobiektywizowane wartości, czyli typowo wybierane przez ludzi działających i obdarzane pozytywnymi ocenami obiekty ich czynności i postawy. W społeczeństwie wszystkie fenomeny są związane z czyimiś działaniami, istnieją w czyichś doświadczeniach, stanowią dla kogoś wartość. Dlatego ich badanie musi uwzględniać perspektywę czynnych w społeczeństwie ludzi. Określał to jako „niezbędny współczynnik humanistyczny” wszelkiej analizy społecznej. Badaniom ze współczynnikiem humanistycznym sprzyja szczególna procedura: analiza i interpretacja tzw. „dokumentów osobistych” (= metoda biograficzna; Chłop polski… był jak na owe czasy tworzony metodą pionierską). Te dokumenty to spontaniczne zapiski dokonywane przez działające jednostki. Są to przede wszystkim listy i pamiętniki polskiej emigracji zarobkowej w USA.

Główny składnik życia społecznego to czynności społeczne, zachowania skierowane ku innym ludziom i regulowane przez reguły społeczne (= system akjo-normatywny). Porządek społeczny wynika ze wspólnych reguł, z podzielanego przez całą społeczność aksjo-narmatywnego systemu. Z czynności społecznych wyłaniają się bardziej złożone i trwalsze systemy społeczno-kulturowe: stosunki społeczne, osoby społeczne, role społeczne, kręgi społeczne i grupy społeczne. W czynnościach społecznych realizują się potencjalne tendencje do działania, czyli postawy. Konstytuowanie świata społecznego po przez postawy, po przez czynności społeczne, sprawia, że życie społeczne jest wiecznie zmienne i płynne. Rozróżnianie statyki i dynamiki społeczeństwa nie ma sensu.

Dziedziną szczególnych zainteresowań Znanieckiego była socjologia nauki. Przeprowadził m. in. wnikliwe rozróżnienie wielu ról (społecznych) pełnionych przez uczonych: odkrywcy prawdy, czyli eksploratora, systematyka, przyczynkowca, bojownika prawdy, eklektyka i historyka wiedzy, krzewiciela wiedzy, badacza-teoretyka. Dokonał też analizy rozmaitych form jakie w historii i obecnie przybierały szkoły naukowe, swoiste dla nauki zbiorowości skupione wokół wybitnego uczonego lub kontynuujące jego dziedzictwo. W socjologii polskiej taką szkołę naukową o znacznej trwałości zainspirował sam Znaniecki.

William Isaac Thomas (1863-1947) — socjolog amerykański, twórca amerykańskiej socjologii społecznej, profesor Uniwersytetu w Chicago, Nowym Jorku, Harvardzie, twórca (współtwórca!) głośnej koncepcji „współczynnika humanistycznego”, stworzył tzw. ”teoremat Thomasa” tzn., że jeśli ludzie w coś wierzą, to staje się to realne w swoich konsekwencjach.

Thomas: „Jeśli ludzie uważają pewne fakty za realne, to są one realne w swoich następstwach”. (1927)

W Chłopie polskim… Znaniecki i Thomas analizowali całkowitą dezorganizację kultur lokalnych w wyniku zderzenia z kutrami światowymi. Opisują losy chłopa polskiego wyruszającego do Ameryki za chlebem, losy emigranta, jego funkcjonowanie w zupełnie nowym dla niego środowisku. Piszą o szoku kulturowym, jakiego doznają emigranci oraz o tym, że brak im znajomości odpowiednich kodów kulturowych (np. znajomości angielskiego), aby dobrze funkcjonować wśród Amerykanów, ci chłopi byli zatem z góry pokoleniem straconym…

W latach 20. XX w. Florian Znaniecki założył w Poznaniu pierwszą katedrę socjologii w Polsce.

Co sprzyjało rozwojowi socjologii w latach 20. w Polsce?

❶ odzyskanie państwowości (socjologowie analizowali sytuację społeczeństwa polskiego w dwudziestoleci międzywojennym);

❷ szeroka myśl filozoficzna;

❸ bardzo szybkie znalezienie się młodej polskiej socjologii „pod opieką” wybitnej szkoły filozoficznej lwowsko-warszawskiej (kultura i estetyka logiczna jest mocnym punktem polskiej młodej myśli socjologicznej);

II wojna światowa rozbiła młodą polską szkołę socjologiczną, a niektóry jak np. bracia Tarscy wykładali na najlepszych amerykańskich uniwersytetach. Po II wojnie światowej nauczanie socjologii było zabronione.

Lwowsko-warszawska szkoła filozoficzna — została założona przez K. Twardowskiego we Lwowie na przełomie XIX i XX wieku. W rozumieniu węższym obejmuje logików, matematycznych (S. Leśniewski, J. Łukasiewicz, A. Tarski i ich uczniowie), a także filozofów postulujących i uprawiających analizę logiczną w filozofii (K. Ajdukiewicz, J. M. Bocheński, T. czeżowski, I. Dąbska, T. Kotarbiński, Z. Zawirski). W rozumieniu szerszym obejmuje ponadto samego K. Twrdowskiego oraz kilkudziesięciu filozofów będących jego uczniami., np. M. Ossowska, W. Tatarkiewicz, W. Witwicki. Działała do II wojny światowej jako zorganizowana grupa, a później istniała już tylko w indywidualnych dokonaniach jej przedstawicieli. Filozofia szkoły lwowsko-warszawskiej należy do rodziny nurtów filozofii analitycznej. Szkoła (w sensie węższym) reprezentowała rekonstrukcjonizm, inni jej członkowie zaś hołdowali analizie deskryptywnej. Podstawą tożsamości szkoły była określona postawa metodologiczna, a nie światopogląd czy jakiś wspólny korpus tez filozoficznych. Postawa to polegała na postulowaniu filozofii wyrażonej jasno, składającej się z dobrze uzasadnionych tez i radykalnie wolnej od światopoglądu. Oznaczało to rezygnację z wielu tradycyjnych problemów filozoficznych jako sformułowanych zbyt ogólnikowo, by mogły być odpowiedzialnie rozważane. Szkoła zajmowała się wszystkimi dziedzinami filozofii, głównie zaś logiką, filozofią języka i filozofią nauki. W wielu punktach zbliżała się do neopozytywizmu, ale była bardziej tolerancyjna wobec filozofii tradycyjnej niż empiryzm logiczny. Filozofowie tej szkoły byli na ogół realistami i absolutystami epistemologicznymi. Największą sławę tej szkole przynieśli logicy ze szkoły warszawskiej.

Filozofia analityczna — jest to rodzina koncepcji filozoficznych, których wspólnym poglądem jest to, że traktują analizę filozoficzną jako główny, a w wielu wypadkach, jako jedyny cel filozofii. Filozofia analityczna jest więc wyróżniana nie z uwagi na głoszone tezy o świecie czy poznaniu, ale metodologiczne. Powstała ona w Anglii na początku XX wieku, a jej twórcami byli: G. E. Moore i B. Russell. Istotny wkład wniósł do niej L. Wittgenstein oraz neopozytywiści i filozofowie ze szkoły lwowsko-warszawskiej. Po II wojnie światowej pojawiła się też szkoła oksfordzka oraz tzw. filozofowie formalni (głównie W. Quine). Filozofia analityczna powstała jako swoisty protest przeciwko noeheglizmowi brytyjskiemu. Moore i Russell różnili się jednak w swoich poglądach na metodę analityczną.

Moore — zakładał taką analizę, która byłaby zgodna ze zdrowym rozsądkiem (common sense) tzn. twierdzenie filozoficzne obala się przez wykazanie, że jest ono niezgodne ze zdrowym rozsądkiem.

Russell — rozwinął koncepcję G. Fregego dotyczącą konstrukcjonizmu lub rekonstrukcjonizmu, np. atomizm logiczny.

Filozofowie analityczni utrzymują, że analiza lingwistyczna prowadzi do tez na temat świata. Przykładem może być atomizm logiczny, wyprowadzający wnioski na temat struktury świata z analizy struktury języka: świat jest układem faktów atomicznych, ponieważ język jest układem zdań atomicznych, a język zbudowany jest według sztywnych reguł logizcnych, jest izomorficzny ze światem.

Deskrypcja — inaczej opis; w filozofii analitycznej wyrażenie wskazujące na pewien przedmiot, przy założeniu, że ten przedmiot istnieje i jest jeden, np. pierwszy król Polski. Deskrypcje wyrażone są przez rodzajniki określone, np. `the' w języku angielskim lub omówienia. Zdanie pierwsze: „pierwszy król Polski był Piastem” a więc zdanie z deskrypcją w podmiocie jest skrótem dla koniugacji następujących trzech zdań: ❶ istniał pierwszy król Polski; ❷ pierwszy król Polski był jeden; ❸ ktokolwiek był pierwszym królem Polski, był Piastem.

Fundamentalnie błędne tezy w socjologii wg Znanieckiego i Thomsa są takie, że…

❶ że znamy rzeczywistość społeczną, bo w niej żyjemy i na podstawie naszego doświadczenia możemy przyjmować za pewnik pewne stany rzeczy i stosunki społeczne; innymi słowy, mamy skłonność do dokonywania różnorakich uogólnień dotyczących społeczeństwa na podstawie własnych doświadczeń; odnosimy szczegół do ogółu, zafałszowując swój sposób myślenia. Rozciągnie fragmentarycznego doświadczenia na całość.

❷ że myślimy, iż istnieje coś takiego, jak samospełniające się proroctwo: wychodzimy od fałszywego proroctw i racjonalnie działamy tak, aby się ono spełniło; np. mówimy sobie: z tego kwiatka już nic nie będzie i nie podlewamy go, bo przecież — jak myślimy — to nie ma sensu; w rezultacie: kwiatek naturalną koleją rzeczy pada, a my myślimy, że wiedzieliśmy, iż tak właśnie się stanie i dobrze, że nie traciliśmy energii na podlewanie

zdrowy rozsądek — to standardy oczywistości, przyjęte w danym środowisku;

❸ że powinno nas interesować tylko to, co ma praktyczne zastosowanie i tylko tego powinniśmy się uczyć;

❹ że to, co znamy z praktyki, jest normalne;

❺ że każda grupa społecznych faktów może być rozważana w izolacji od reszty życia danego społeczeństwa; lekceważenie kontekstu społecznego;

historycyzm — to przedstawienie zjawisk społecznych w kontekście epoki; główni przedstawiciele: Hegel;

❻ że ludzie tak samo reagują na te same wpływy, bez względu na swoją społeczną przeszłość oraz że ludzie o tej samej przeszłości społecznej będą reagowali podobnie na te same bodźce (to główny błąd socjologii akademickiej); Marks: „byt określa świadomość”!

❼ że ludzie rozwijają spontanicznie, bez wpływów z zewnątrz, pewne skłonności i w związku z tym, wystarczy stworzyć odpowiednie warunki — lub usunąć niesprzyjające — aby wyzwolić lub stłumić te skłonności. Np. wprowadzenie prohibicji…

Po co te klasyfikacje błędów zdroworozsądkowych Znanieckiego i Thomasa?

❶ aby pokazać, że socjologia naukowa ma sens; ❷ już same te błędy są zjawiskami społecznymi, więc są materiałem badań socjologicznych;

Podział socjologii:

❶ socjologia obiektywistyczna = pozytywistyczna;

❷ socjologia subiektywistyczna = humanistyczna;

Socjologia obiektywistyczna = pozytywistyczna — wg zwolenników socjologii obiektywistycznej, przy badaniach społecznych należy przybliżać kontekst, czyli np. co w ogóle działo się w nauce XIXw.

Ojcami nowożytnymi filozofii nauki są: Franciszek Bacon (empirysta) i Kartezjusz (racjonalista);

Bacon — ulegając różnego typu złudzeniom, ulegamy wyobrażanej, nieprawdziwej rzeczywistości i człowiek staje się w ten czas istotą żałosną. Pytał: Jak temu zaradzić? Jak zdobywać pewną wiedzę o świecie? Bacon szukał metody i … znalazł! Uważał, że można ją zdobywać przez fakty empiryczne. Zważywszy na fakt, że każdy z nas to tabula rasa, źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie, którego przybywa nam z każdą chwilą życia.

Indukcja enumeratywna — indukcja, która dotyczy skończonej, jasno określonej, policzalnej, niezmiennej grupy obiektów badawczych, co do których wyciąga się wnioski; nigdy przedtem, ani później nie było i nie będzie już takiej grupy obiektów; np. żony cesarzy bizantyjskich, 12 zielonych kaczek…

Status socjologii jako nauki i jej metody badawcze — oscylują między humanistyką a przyrodoznawstwem

➥ W związku z tym od dziesiątek lat trwa spór, czy socjologia, jako nauka, powinna być uprawiana na wzór przyrodoznawstwa, czy też powinna stosować metody nauk humanistycznych? II połowa XIX wieku — to początki socjologii akademickiej, jej twórcą był August Comte, który zresztą wprowadził nazwę `socjologia'. Comte jako pozytywista, był pod silnym wpływem scjentyzmu.

Scjentyzm — (od łac. Scientia = nauka) — termin autorstwa Ch. Renouviera; przekonanie typowe dla nauki XIX w. i pierwszej połowy XX w., iż wyłącznie nauki przyrodnicze powołane są do dawania odpowiedzi na wszelkie sensowne i ważne pytania. Scjentyzm łączył się często z wiarą w bezwzględną trwałość ustaleń nauki i jej zdolność ulepszania bytu społecznego. Scjentyzmowi towarzyszyła czasem pogarda dla filozofii, jakkolwiek postawa scjentystyczna uzyskała wsparcie ze strony filozofii w pozytywizmie.

Można mówić o dwóch roboczych ujęciach scejntyzmu: ❶ scjentyzm w ujęciu `ideologicznym' ❷ scjentyzm w ujęciu `metodologicznym'.

scjentyzm w ujęciu `ideologicznym' — jest to przekonanie o tym, że jedynie metoda naukowa jest drogą prowadzącą do prawdy; nauka dostarcza standardów wartości poznawczych; ostatecznie odrzuca inne sposoby myślenia poza naukowym, pogardza metafizyką; (później scjentyści byli mniej radykalni) Ludzkie myślenie dzieli się na: a) naukowe b) metafizyczne tzn. każdy wytwór intelektu, który nie zostaje zakwalifikowany jako naukowy; nauka jest panceum na każdą bolączkę, myślenie to opiera się na bezgranicznym zaufaniu w możliwości nauki; wystarczy dobrze zadać pytanie, a na pewno otrzyma się odpowiedz; pytania wg scjentystów podzielono na sensowne i bezsensowne, przy czym warte uwagi są tylko te sensowne, a więc dobrze postawione. Scjentyści byli przekonani, że nauka jest źródłem niekończącego się postępu. Scjentyzm może być na dłuższą metę groźny w skutkach, mimo szlachetnych poniekąd pobudek scjentystycznych: np. wg scjentystów, światopogląd ludzki powinien byś wyprany z wszelkich przesądów, należy wprowadzić jednolity system światopoglądowy, trzeba wprowadzić przymus rozwiązywania wszelkich problemów — nawet tych najbardziej prozaicznych — metodą naukową; w ten sposób otrzymamy społecznie „ozdrowieńszy” stan, bo wszyscy będziemy otrzymywać te same wnioski, wszyscy dotrzemy do prawdy i — w związku z tym — nie będzie kłótni i wojen.

scjentyzm w ujęciu `metodologicznym' — jest to przekonanie, że jedyną dobrą metodą naukową jest ta, która występuje w fizyce; jest to więc swoista gloryfikacja fizyki jako zbioru idealnych metod naukowych, należy więc: wychodzić od obserwacji, przechodzić do indukcji matematycznej i wyciągać ostateczne wnioski. Scjentyzm metodologiczny jest więc podejściem wartościującym, sam w sobie jest też ideologiczny, bo przecież wybiera fizyką jako ideał.

Za czasów Comte'a obie te odmiany scjentyzmu były szeroko rozpowszechnione, a sam Comte był wyjątkowo twardym scjentystą. Co za tym idzie, poddał obszar humanistyki pewnej „dyktaturze”. Comte postulowł socjologię jako naukę przyrodniczą. Czego jednak nie można badać przy użyciu metod fizycznych? Odp. ŚWIADOMOŚCI! Większość naszej wiedzy o świadomości innych ludzi — co myślą i czują, jacy są inni — dostarcza nam empatia.

Empatia — doświadczenie psychiczne, polegające na tym, że to, co sami przeżywaliśmy w danych okolicznościach, daje nam możliwość zrozumienia cudzych myśli i przeżyć; jest to „wczucie się” w drugą osobę; wydaje się nam wtedy, że wiemy, co ktoś inny myśli i czuje;

Na empatii budujemy często różnorakie strategie, jak postępować z tą drugą osobą.

Zoperacjonalizować — tzn. dostarczyć wskaźników, które pozwalają opisać dane zjawisko.

Kryteria demarkacji — standardy odróżniania wiedzy naukowej od nienaukowej; pojęcie pochodzi z języka filozofii nauki;

Emile Durkheim (1858-1917) — francuski socjolog i filozof, profesor uniwersytetów w Bordeaux i w Paryżu; twórca francuskiej szkoły socjologicznej, założyciel pierwszej katedry socjologii (w Bordeaux); założyciel czasopisma „L'année socjologique”. Głównym przedmiotem jego badań były typy i charaktery relacji zachodzących pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Zgodnie z podstawową tezą Durkheima, rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością sui generis, tzn. nie daje się ona sprowadzić do rzeczywistości życia jednostek i jako taka wywiera wpływ na nie. Rozwijał teorią „świadomości zbiorowej”, w ramach której badał m.in. proces instytucjonalizacji zachowań, akcentując przy tym znaczenie obrzędów religijnych. Główne jego dzieło: Zasady metody socjologicznej.

Durkheim: ”Życie społeczne należy wyjaśniać nie poprzez wyrażenia na jego temat, jakie mają jego uczestnicy, ale poprzez głębokie przyczyny, które wymykają się ich świadomości”. Tzn. badać wszystko tak, jak bada się mrowisko!

Religia (definicja wg Durkheima) — każda rozpowszechniona opinia, która przyczynia się do integracji społeczeństw.

Z jego koncepcji wyprowadza się wiele innych, które opisywały i wyjaśniały istnienie tak wielkich ruchów jak faszyzm, nazizm, komunizm. Durkhemiści potrafili znaleźć w Mussolinim czy Hitlerze jednostki o rysach mesjanistycznych, a w/w ruchach — nowe ruchy religijne. Za taką opcją opowiadał się np. polski durkhemista żydowskiego pochodzenia — Aleksander Hertz.

Aleksander Hertz — studiował wątki charyzmatyczne w totalitaryzmie; autor trzech artykułów, m. in. Posłannictwo wodza; Drużyna wodza; wydał także książkę o tejże tematyce; jedna z pierwszych bomb, jakie spadły we wrześniu 1939 roku upadła na warszawski skład księgarski, w którym znajdowały się — dopiero, co wydrukowane — książki Hertza. Przed publikacją, pisał do socjologicznego pisma; wyemigrował do USA i tam dalej oddawał się radosnej twórczości

Trzy założenia podejścia obiektywistycznego w badaniach socjologicznych:

[podane za: Jery Szacki, Subiektywizm i obiektywizm w socjologii. [w:] Racjonalność. Nauka. Społeczeństwo. Red., Kozakiewicz, Mokrzycki, Siemek.]

❶ bezwarunkowe oddzielenie przedmiotu i podmiotu badanie socjologicznego

➥ przedmiot dostępny jest za pomocą wrażeń zmysłowych, pozwalających gromadzić surowe dane (tj. bez interpretacji, czyste wrażenia); tzn. podmiotem poznania jest badacz, a przedmiotem, to co jest poznawane; nic, co jest doświadczeniem wewnętrznym podmiotu nie powinno być przenoszone na przedmiot. (precz z empatią w badaniach socjologicznych! )

❷ proces poznania jest procesem odzwierciedlania rzeczywistości zewnętrznej; należy z niego eliminować wszystko, cokolwiek wiąże się z osobą badacz;

➥ umysł badacza w chwili badania powinien przypominać białą kartę, na której zapisane są wyniki badań; „dzięki” Bacon'owi i Kartezjuszowi wieki średnie uważane były za epokę ciemności, bowiem głosili, że to oni po raz pierwszy proponują metodę, dzięki której można dotrzeć do prawdy, zatem, to, co było wcześniej zdobywane za pomocą innych metod musi być wiedzą fałszywą. Idole Bacon'a (por wcześniej) — mogło to być np. środowisko, chęć zdobywania wiedzy… Od Bacon'a wywodzi się początek współczesnej koncepcji ideologii. Bacon jest także twórcą eseju jako gatunku literackiego. Wg Bacon'a badacz muci być swoictą tabula rasa i wszystko musi się zaczynać od obserwacji. Bacon = ekstremalny obiektywizm! Obiektywizm u Bacon'a to nie uleganie idolom (nasza obserwacja zawsze ma charakter intencjonalny — ideowidzenie). Dialog Platoński z tzw. zagadką Menona wyklucza możliwość postępu wiedzy.

❸ fakty społeczne należy traktować jak rzeczy;

➥ tzn. należy się skupić na obserwacji zewnętrznej, wziąć „w nawias” wszystko co członkowie społeczeństwa myślą o sobie samych, trzeba traktować ich wyrażenia jako potencjalne źródło błędów.

WNIOSEK: poznanie naukowe wymaga usunięcia w cień wszelkiej podmiotowości, zarówno badacza, jak i badanych obiektów;

DYGRESJA pt.: kultura wyklucza obiektywizm czyli kultura jest źródłem błędów!

➥ jest to bardzo silne przeświadczenie, które zafundowało nam europejską tradycję człowieka myślącego; Należy mieć interes w poszukiwaniu prawdy dla jej samej!!!

➥ nie można nikomu narzucać jak i czego powinien szukać i jak ta prawda powinna wyglądać; z bezinteresowną ideą poszukiwania prawdy wiąże się np. idea uniwersytetów średniowiecznych; efektem tego był zapis (różnie przestrzegany), że na terem uniwersytetu, bez zgody rektora, nie ma wstępu policja; uniwersytet — to miejsce, gdzie każdy może snuć dowolne idee, ale musi udowodnić, że to prawda;

➥ po wybuchu bomb jądrowych w 1945 roku, przy okazji badań genetycznych klonowania, itd. pojawiły się głosy, że należy rewizjonować prace naukowe;

Jeszcze słów kilka o socjologii obiektywistycznej i subiektywistycznej.

❶ socjologii obiektywistyczna = pozytywistyczna = nomotetyczna gr. nomos — zbiór praw rządzących zachowaniem człowieka; model nauki nomotetycznej wyjaśnia rzeczywistość przez podanie praw; nauki nomotetyczne dotyczą tylko tej rzeczywistości,w obrębie której pojawiają się powtarzające się zjawiska;

prawa koegzystencjalne — prawa dotyczące współwystępowania zjawisk;

obok nauk nomotetycznych postulowano istnienie nauki o jednostkach, niepowtarzalnych zjawiskach — nauki idiograficzne;

nauki nomotetyczne ≠ nauki idiograficzne

Na przełomie XIX i XX wieku rozpoczyna się: wielka schizma niemieckich filozofów kultury;

➥ niemieccy myśliciele przeciwstawili się pozytywistom (szczególnie dotyczyło to postulatu nauk ideograficznych); postanowili oni skonstruować model nowej metodologii; badacze ci stwierdzili, że w badaniu kultury i społeczeństwa nie można bezdyskusyjnie wykorzystać przyrodoznawstwa; dużą wagę, ich zdanie, powinny odgrywać metody empatyczne;

Wyrazicielem idei tego przełomu był też Florian Znaniecki. Znaniecki zwrócił uwagę na o, że: ❶ badacz życia społecznego ma zawsze do czynienia z podmiotami żywymi, z ludźmi świadomymi, którzy myślą wiec absurdem byłoby to w badaniu wykluczać; ❷ zjawiska-fakty kultury są zawsze zjawiskami czyimiś, tzn. że nigdy one nie funkcjonują poza obszarem czyjejś świadomości;

WNIOSEK: zjawiska nigdy nie funkcjonują w świetle obiektywizmu dukheimowskiego (tzn., że nie można traktować kultury jako rzeczy);

Max Weber (1864-1920) — niemiecki socjolog, historyk, religioznawca, ekonomista, prawnik. Przedstawiciel tzw. socjologii rozumiejącej, która poza opisem zachowań jednostek docieka również ich subiektywnych motywów. Stworzył m. in. ideał naukowej obiektywności nauk społecznych, oparty na zasadzie ich neutralności aksjologicznej. Rozwijał koncepcję „typów idealnych” jako narzędzi opisu rzeczywistości społecznej. Analizował relacje pomiędzy religią, gospodarką i społeczeństwem (Etyka protestancka a duch kapitalizmu). Omówił zjawisko tzw. odczarowania świata (proces jego racjonalizacji). Pisał prace z zakresu socjologii struktur społecznych, socjologii władzy, filozofii polityki. Wywarł ogromny wpływ na niemal całą niemiecką socjologię.

Weber był w tej dyskusji postacią przełomową. Jego zdaniem podstawowym przedmiotem badań socjologicznych są działania społeczne.

Działania społeczne — są to zachowania, którym przedmioty nadają swój subiektywny sens;

WNIOSEK: socjologia musi zajmować się tylko świadomymi, sensownymi działaniami społecznymi; WNIOSEK 2: ta koncepcja ustawia Webera jedną nogą w obiektywizmie a drugą w subiektywizmie.

Badacz musi rozpocząć od obiektywistycznego opisu zachowania. Potem musi odkryć jakie znaczenie ma to zachowanie dla samego zachowującego się. Następuje w konsekwencji badanie świadomości.

Na socjologię humanistyczną składa się wiele źródeł i kierunków, niektóre są sprzeczne ale wszystkie: ❶ nobilitują świadomość jako ważny element badań; ❷ relacja na temat świadomości działających ludzi, staje się ważnym elementem badań;

Znanieckiego cd…

Znaniecki stwierdził, że „zjawiska społeczne są tym, czym są jedynie, jako świadome ludzkie zjawiska”.

Rzeczywistość społeczna — to suma świadomych zjawisk społecznych;

Pytania: ⓐ Jaką postać ma rzeczywistość społeczna? ⓑ Jaka ona jest? ⓒ W ogóle, czym jest rzeczywistość?

Nasza wizja rzeczywistości zależy od tego, jakimi zmysłami dysponujemy — jest więc relatywizowana naszymi uwarunkowaniami gatunkowymi; nasz świat jest bardziej świtem optycznym, niż „węchowym”, czy „słyszalnym”… Jesteśmy aktywnymi konstruktorami rzeczywistości.

Zdroworozsądkowe założenia dotyczące rzeczywistości:

❶ świat jest taki, jakim go widzimy;

❷ jeśli ktoś znajdzie się na moim miejscu, to będzie czuł i myślał tak jak ja — to tzw. założenie przemienności perspektyw;

❸ istnieje świat na zewnątrz mojej świadomości;

WNIOSEK: zdrowy rozsądek nas okłamuje, dostarczając nam codziennego, niepodważalnego przekonania, że żyjemy w świecie zewnętrznym — sami tak zakładamy, a wszystko jest wytworem naszej świadomości;

intersubiektywność — to wspólne poczucie wspólnej rzeczywistości;

WNIOSEK: świat jest taki, jakim możemy go sobie wyobrazić;

Znaniecki raz jeszcze…

Zjawiska kulturowe muszą być badane tak, jak one są przeżywane, doświadczane przez ludzi, którzy je tworzą, używają itp. jest to współczynnik humanistyczny

WNIOSKI: Zjawiska kulturowe muszą być badane ze współczynnikiem humanistycznym;

Rzeczywistość kulturalna jest tym, co ludzie, jako rzeczywistość sami sobie opisują.

WNIOSEK: Jeśli rzeczywistość kulturalna jest tym, co ludzie, jako rzeczywistość sami sobie opisują, to socjolog nigdy nie ma do czynienia z tzw. surowymi faktami.

Interpretacja interpretacji = podwójna hermeneutyka!

➥ badać rzeczywistość społeczną to znaczy interpretować z pozycji naukowej interpretacje rzeczywistości; zjawisko kultury jest zawsze czymś sensownym;

KULTURA SPOŁECZNA (wątek drugi)

➥ to bardzo ważny zbiór zagadnień społecznych; zakłada, że społeczeństwo stanowi system, a więc zajmuje się strukturą społeczną;

system społeczny — to układ pozycji w społeczeństwie, oraz relacje, które w nim zachodza;

struktura społeczna — jest różnie ujmowana;

zasadnicze ujęcie struktury społecznej opiera się na następującym podziale:

ⓐ struktura społeczna ujmowana subiektywnie;

ⓑ struktura społeczna ujmowana obiektywnie;

Struktura społeczna ujmowana subiektywnie — określa, w jaki sposób ludzie, na co dzień w swojej świadomości sami się umieszczają w strukturze społecznej;

Struktura społeczna ujmowana obiektywnie — obiektywne struktury społeczne budowane są na zasadzie, że nie są brane pod uwagę świadomość poszczególnych ludzi; są to — sztucznie niejako — postawione kryteria przyjęte przez badacza (umieszcza on wg tych kryteriów poszczególne osoby w strukturze społecznej)

Koncepcja ról społecznych wg Goffmana (Człowiek w teatrze życia codziennego)

Rola — Goffman traktuje pojęcie roli bardziej serio w znaczeniu teatralnym. Rola, wg Goffmana, to pewien scenariusz, przepis, który określa jak powinna wyglądać i zachowywać się jednostka, umieszczona na pewnej pozycji społecznej. Rola określa, jakie obowiązki ma ta osoba w stosunku do innych, pełniących role społeczne. Rola dostarcza nam orientacji w życiu społecznym, abyśmy mogli sprawnie w nim funkcjonować.

Etolodzy — biolodzy badający podstawy zachowania; opisali oni jako pierwsi dziobanie które zostało uznane za jedną z wielu metafor strukturalizacji świata ludzkiego.

W strukturze społecznej bardzo ważną rolę odgrywa dostęp do różnorodnych zbiorów, z czym — z kolei — wiąże się władza, bogactwo, etc. W myśl zasady: kto ma ten stawia warunki tym, którzy tego czegoś nie mają, a chcą mieć.

Układ społeczny może być:

❶ subiektywny — taki, jaki sobie wyobrażamy sami;

❷ obiektywny — tworzony z perspektywy osoby, która ma jakąś przewagę i ta osoba nie mui się liczyć z opinią umieszczanych tam ludzi;

Rola społeczna raz jeszcze…

Specyficzne dla naszego aktualnego społeczeństwa jest to, że olbrzymia ilość interakcji między ludźmi stanowią te, w których ludzie wchodzą ze sobą w kontakt po przez role społeczne.

Jakie pojęcia i zjawiska ściśle wiążą się ze strukturą społeczną?

Anomia społeczna:
konformizm innowacja rytualizm bunt wycofanie	⇝	Typy anomii (bez konformizmu!)

Anomia społeczna — (gr. a + nomos) a — grecki przedrostek przeczący; nomos — u Greków zbiór zasad, stanowiących o tym, że jednostka i społeczeństwo byli cywilizowni; kto nie posiadał nomos był barbarzyńcą;

Sofiści zrelatywizowali nomos: wg nich, to człowiek tworzy nomos, sam kreuje swoje zasady (tzn. że nomos nie pochodzi np. od bogów);

Protagoras: „Człowiek jest miarą wszechrzeczy, tego, co jest i tego, czego nie ma”.

Anomia społeczna — to sytuacja, w której następuje zachwianie dotychczasowym ładem normatywnym, mamy 4 typy anomii społecznych.

Pojęcie anomii pojawiło się w Europie już e XVI w., ale do socjologii zostało wprowadzone pod koniec XIX w. przez E. Durkheime. W latach 30. XX w. Amerykanin Robert K. Merton rozwinął durkheimowską wizję anomii, a potem dalej rozwijał ją w latach 50. Wg Roberta Kinga Mertona, każde społeczeństwo może być opisane przez dwa parametry, kategorie (kultura też): ❶ cele kulturowe; ❷ normy kulturowe;

Cele kultury — to pewne naczelne wartości w danej kulturze, które nadają sens ludzkiemu życiu, do których się dąży, a ich realizacja daje jednostce satysfakcję własną, a ze strony społeczeństwa — szacunek i prestiż.

➥ dla Amerykanów w czasie badań Mertona, naczelnym celem był sukces materialny, „amerykańskie sen”;

➥ cel kultury jest czymś, co jest traktowane jako atrakcyjna wartość, ale musi być zdobywany w określony sposób, wg ścisłych norm kulturowych;

➥ wchodzenie w kontakt nie tylko po przez rolę, ale całą swą osobowość jest charakterystyczne dla społeczności lokalnych; społeczności lokalne ≠ społeczności masowe;

Pojęcie konformizmu, akulturacji i kontestatora…

Konformizm — wg Mertona to swoista harmonia między celami kultury a normami kultury, tzn. zarówno cele jak i normy są akceptowane przez większość społeczeństwa;

Społeczeństwo w konformizmie funkcjonuje bez większych zgrzytów, bo akcentuje pewne naczelne wartości społeczne; pojęcie konformizmu w socjologii nie ma nic wspólnego z potocznym rozumieniem tego słowa, a co za tym idzie — jest pozbawione negatywnych konotacji; Anomię można tez okreslić jako niekonformistyczną relację społeczną;

Akulturacja — to silne zmiany społeczne pod wpływem ingerencji innej kultury jej „nalotu”; przyczyną tkich zmian może być np. rewolucja lub najazd;

Kontestatorzy — to osoby, które nie akceptują, określonych dla danego społeczeństwa celów i norm kulturowych.

Reasumując…

➥ gdy większość akceptacji a mniej kontestatorstwa, jest to jeszcze konformizm;

➥ gdy większość kontestatorstwa a mniej akceptacji, jest to już anomia;

Typy anomii:

❶ innowacja — polega na sytuacji w której cele kulturowe są nadal akceptowalne ale z różnych przyczyn przestają być akceptowane tradycyjne normy kulturowe, które wcześniej były wyznawane za wskazane i wystarczające; na ich miejsce przyjmuje się nowe normy — wcześniej uznawane a niegodne i odrzucane.

➥ można powiedzieć, że ludzie „wdrażający” innowację mają w sobie coś z cyników; przykłady: korupcja, tworzenie się struktur mafijnych; w tym przypadku, ludzie nadal cenią prestiż, władzę i pieniądze, ale dochodzą do nich nietradycyjnymi, nieuczciwymi drogami — kradnąc, zabijając, oszukując… innowacja jest groźna, jeżeli ludzie zaczynają otwarcie akceptować takie sposoby dochodzenia do celu, a dzieje się tak zwykle wtedy, gdy postępujący w ten niewłaściwy sposób osobnicy odnoszą sukces; w przypadku porażki — oni i ich „złe” metody zostają potępieni i odrzuceni;

❷ rytualizm — to odwrotność innowacji, jest to sytuacja, w której zaciera się znaczenie celu kulturowego, ale nadal popierane są normy kulturowe, jednak wzory te — jakkolwiek powielane — tak naprawdę niczemu nie służą i są tylko pustymi rytuałami; przykład: przerost biurokracji; można rzec, że ludzie odnajdujący się w rytualizmie zachowują się nieco jak chory psychicznie;

❸ bunt — to świadome odrzucenie zarówno celów jak kulturowych jak i norm oraz wprowadzenie na ich miejsce nowych celów i norm kulturowych; kontestację taką nazywa się czasem kontrkulturą; czasem dąży się do odrzucenia kultury w ogóle jako takiej, a ideałem miałoby być życie bezkulturowe, jako, że istnienie kultury samo w sobie zakłada podporządkowanie się jakimś zasadom, a to — z kolei — jest przekreśleniem ludzkiej spontaniczności. WNIOSEK: kultura ma charakter represyjny. W latach 60. XX w. istniał nurt światopoglądowy pod egidą kontrkultury; najjaskrawsza postać buntu to rewolucja;

❹ wycofanie — jest to sytuacja teoretycznie kontrowersyjna, bo trudno wyobrazić sobie „czyste” wycofanie, bowiem brak w nim zastępników tego, co się odrzuca i zasadniczym celem staje się cel nie kulturowy, a biologiczny; sytuacja taka występuje np. w książce Antygona w Nowym Jorku.

Schemacik podsumowujący:

TYP:	CELE KULTURY	NORMY KULTURY
konformizm	+	+
innowacja	+	- (+)
rytualizm	-	+
bunt	-/+	-/+
wycofanie	-	-

Alienacja — to kolejne pojęcie-zjawisko związane ze strukturą społeczną; jest ona ujmowana różnie;

Różne ujęcia alienacji:

➥ najbardziej potocznie — ktoś sam dobrowolnie wyobcowuje się z jakiejś grupy, jest to wynikiem indywidualnej decyzji; są jednak dwie opcje: ❶ ktoś sam wyobcowuje się z grupy; ❷ grupa kogoś wyobcowuje; pierwsza z tych opcji była prawdziwą obsesją kultury 2 połowy XX w., chodziło głównie o problemy z tożsamością; np. w filmie Absolwent reż., D. Hoffmanein (prezentuje zjawiska z pogranicza buntu i wycofania); zdarza się też, że grupa nie pozwala jednostce na wyobcowanie, np. sekty nie pozwalają odejść swoim członkom. Jeśli wyobcowuje grupa odbywa się swoista selekcja osób przeznaczonych do wyłączenia z grupy, wtenczas bardzo ważne jest określenie kryteriów przynależności do grupy; specjalną socjotechnikę stanowi szukanie koła ofiarnego i nadawanie stygmatów ofiarniczych;

➥ alienacja (w kontekście psychologiczno-społecznym) — wiąże się ściśle z rolami społecznymi;

➥ alienacja kulturowa — wyobcowanie człowieka w stosunku do jego własnych tworów, np. postulat społeczeństwa bez szkół;

➥ alienacja religijna — wyobcowanie człowieka w stosunku do jego potencjalnych możliwości, wiąże się to z nietzscheańską koncepcją „Bóg umarł”. Fichte, Schelling, Hegel, a także Nietzsche i wielu innych propagowało koncepcję alienacji. Jednocześnie propagowali koncepcję mówiącą, że historia ma charakter celowy tzn., że istnieje plan rozwoju historii. Na tej podstawie proponowano wyróżnienie kilku zaistniałych do tej pory etapów historii.

Hegel — dla Hegla Bóg był Absolutem, zupełnie nie związanym z chrześcijańskim rozumieniem słowa `Bóg'. Człowiek z kolei to istota potencjalnie wyposażona w ogromne możliwości kreacyjne i tak też należy ją traktować. Zmagając się ze światem człowiek sam zaczyna sobie tworzyć pojęcie Boga. W tym rozumieniu, człowiek wyobcowuje się od swej istoty własnymi (dlań nieświadomymi) potencjałami tworzy Boga. Urastając w potęgę niweluje jednocześnie stworzone przez siebie wartości boskie, dochodząc wreszcie do wniosku, że Bóg — jako instancja za pomocą, której można interpretować świat — nie istnieje. Jest to skrócony opis procesu desakralizacji, którego najważniejszym elementem jest wiedza.

Historia ludzkości w dużym uproszczeniu może dzielić się na dwie epoki: ❶ epoka alienacji ❷ epoka postępującego przebóstwienia (kończąca się dojściem do przekonania, że Bóg nie jest człowiekowi potrzebny; oświecenie jest szczytowym punktem wiary w potęgę rozumu!)

Na alienację religijną wpłynęło:

➥ stworzenie fizyki newtonowskiej; poznając prawa przyrody człowiek doszedł do przekonania, że Bóg mu niepotrzebny, dostrzegł brak miejsca na ingerencję boską w prawa przyrody;

➥ Napoleon i La Plas — Napoleon rozmawiał z La Plasem, twórcą, próbującym zebrać w swej encyklopedii wszystkie dotychczasowe prawa przyrody. Napoleon spytał, gdzie w sposobie myślenia La Plasa jest miejsce dla Boga? La Plas mu na to, że eliminuje podejście do Boga i twierdzi, że świat jest wieczny. Odpowiada Napoleonowi: „Hipoteza Boga jest już zbędna”.

Z powyższego aspektu alienacji religijnej wyrósł nazizm i komunizm.

➥ Ewolucjonizm zakładał, że wszystkie prawa kultury przechodzą przez jedno stadium rozwoju, co stanowiło zaprzeczenie teorii relatywizmu kulturowego. Etapy rozwoju kultury zaproponowane przez ewolucjonistów: ❶ epoka myślenia mitycznego; ❷ epoka myślenia religijnego; ❸ epoka myślenia naukowego — jest to zaufanie wyłącznie wiedzy; wówczas definiuje człowiek religię jako zbiór wartości; Z ewolucjonizmu można wyprowadzić imperializm. Ewolucjoniści wyznawali bezwzględną równość wszystkich kultur (bez względu na rasy reprezentantów poszczególnych kultur). Niebezpieczną jednak stała się koncepcja „dokulturalnienia” kultur słabiej dotychczas rozwinietych.

Wielość ujęć struktury społecznej:

ⓐ aspekt kultury kastowej — Indie, Ruanda;

Kasta — podział na grupy, głównie z przyczyn religijnych, charakteryzuje się teoretyczny brakiem ruchliwości społecznej (w przeciwieństwie do państw demokratycznych, gdzie taka ruchliwość jest bardzo duża).

Podział kastowy ma związek z zawieraniem małżeństw, wykonywaniem zawodu, etc. struktura społeczna opisana jest jako system ról społecznych; ważna rola systemu pokrewieństwa;

ⓑ aspekt kultury feudalnej — w odniesieniu do sytemu feudalnego, struktura oparta jest o cztery stany społeczne, pozycja w takiej strukturze wynika najczęściej z przypisania (nie z osiągania). Niemniej możliwa jest ruchliwość między stanami społecznymi (zmiana swego stanu przez np. uszlachetnieni). Stanem, w którym pozycja była zawsze wyłącznie osiągana (nie przypisana) było duchowieństwo.

Struktury społeczne w ujęciu warstwowym

Warstwy społeczne — grupy ludzkie, wyodrębnione na podstawie określonego kryterium, bądź zespołu kryteriów.

W w/w ujęciu podział jest obiektywistyczny, niemniej odwołuje się on do pewnych kryteriów.

Struktura społeczna przedstawiona w formie TRIADY

Triada — warstwy: wyższa, średnia i niższa; (ulegają one jeszcze dalszym poziałom);

Zasadnicze kryteria przynależności do określonych struktur

❶ dochód; ❷ pochodzenie; ❸ zawód; ❹ styl życia;

Czasami jednak dochodzi do rozbieżności między tymi kryteriami. W obrębie 1-ego przypadku przykład A. Hertza.

Pojęcie klasy społecznej

Klasa społeczna — najczęściej bywa rozumiana zgodnie z klasyfikacją marksistowską; klasy to wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą stosunkiem do środków produkcji (surowców, ziemi, etc.). Wyróżnia się: ⓐ burżuazję — czyli, posiadaczy środków produkcji; ⓑ proletariat — czyli nieposiadających (wg Marksa); warto zaznaczyć, że istniały grupy wymykające się tej klasyfikacji, np. chłopi.

Formacje społeczno-ekonomiczne

❶ pierwotny komunizm — nie istnieją środki społeczne;

❷ niewolnictwo — podział na grupę panów i niewolników;

❸ feudalizm — podział na posiadających i nieposiadających ziemie;

❹ kapitalizm — posiadacze kapitału i proletariusze;

❺ komunizm naukowy — (wg Marksa) klasy wyróżnia typ świadomości klasowej oraz fakt posiadania, bądź nieposiadania określonych dóbr;

Prestiż społeczny — uznanie jakim ludzie obdarzają określone pozycje społeczne; może być wyższy, bądź niższy, występuje w strukturze opisanej przez rolę, a także w innych strukturach (rodowej, etc.); jest zjawiskiem subiektywnym, chociaż może być wykorzystywany w analizach, które biorą pod uwagę strukturę obiektywistyczna;

Kilka słów o INTELIGENCJI…

Inteligencja — u Cycerona i Beocjusza pewna właściwość intelektu' władza umysłu; w ujęciu socjologicznym jest to cecha osobowości pewnych ludzi;

Społeczność inteligentów — to społeczność ludzi o podobnych cechach osobowości i właściwościach intelektu;

Ewolucja pojęcia `inteligencja'

❶ inteligent — myślący logicznie;

❷ inteligent — człowiek dobrze wykształcony;

❸ inteligent — charakter roli, pracy i funkcji społecznej; członek specyficznej grupy społecznej;

Inteligenta można wyodrębnić wg trzech kategorii: ❶ wysokie walory umysłowe; ❷ wykonywany zawód inteligencki, bądź artystyczny; ❸ pewien typ orientacji aksjologicznej (dążą do pewnych wartości i są nim wierni); Wszystkie te cechy muszą współwystępować!!!

Ewolucja pojęcie cd.…

➥ w XIX w. pojęcie inteligencji odnosi się do specyficznej grupy społecznej; po raz pierwszy w tym rozumieniu terminu użył polski myśliciel Karol Libert (1848); wybuch jednak spór z Rosjanami, którzy uważali, że po raz pierwszy terminu tego użył w 1860 r. Piotr Boborkin. Inteligencja, jako grupa społeczna o specyficznej ideologii, w której akcentowana jest kwestia misji społecznej i konieczności przewodnictwa intelektualnego, jest fenomenem Europy Środkowej, bo tylko tu w XIX w. zaistniały specyficzne warunki gospodarcze, społeczne, ekonomiczne i polityczne, które spowodowały że jedna z grup musiała przyjąć rolę przewodnika w społeczeństwie. Fenomen ten wiązał się z zaborami w Polsce, ze słabą państwowością w Rosji (brak nowoczesnej administracji), toteż ludzie wykształceni pozostawali na tych terenach „niezagospodarowani”. Na Zachodzie rozwój administracji i gospodarki pociągał za sobą pełne wykorzystanie ludzi wykształconych, a nawet niedobór nie tak jak było to w Europie Środkowej . Inteligencja w XIX w. jest w Polsce warstwa przegraną (szczególnie inteligencja humanistyczna); są to ludzie zdeklasowani i właśnie to jest główną przyczyna ich przegranej życiowej. Odwrotnie na zachodzie, ludzie wykształceni, to ludzie sukcesu, zdobywcy, awansujący społecznie. Inteligencja w Polsce głównie wywodziła się ze szlachty wywłaszczonej pod zaborami.

Arianie Polscy — wśród Arian polskich praca fizyczna uchodziła za podlegającą naganie ujmę na szlachetności; jako że Arianie nie mogli kierować się w stronę rzemiosła, musieli orientować się na zdobywanie wykształcenia, głównie humanistycznego: filozoficznego, filologicznego, prawniczego…

W tym czasie (XIX w.) zaczęła się także wyłaniać inteligencja techniczna.

WNIOSEK: Inteligencja to dziedzictwo szlachetności.

➥ Molier wyśmiał próby nauczenia się szlachetności w sztuce: Mieszczanin szlachcicem.

➥ zdobywanie wykształcenie wiąże się w Polsce ze zdobywaniem wysokich kompetencji kulturowej (tj. dobrych manier), bo polska inteligencja ma korzenie szlacheckie. Polska szlachta miała odmienną mentalność od mentalności szlachty zachodnioeuropejskiej; u nas nigdy nie było w pełni rozwiniętego feudalizmu; rozbicie dzielnicowe sprawiło, że rycerstwo polskie, straciło układ mocno podporządkowanego lennika i z czasem większość rycerstwa stała się autentycznymi właścicielami ziemi (XIV-XV w.), a na zachodzie rzecz miała się na odwrót. Polki król musiał więc płacić żołd własnym lennikom-rycerzom, gdy mieli iść na wojnę; w rezultacie czego król tracił siłę wywierania nacisku na stan rycerski; pojawiają się przywileje, a „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. Mieszczaństwo, posiadające w państwie rolę dominującą zaczyna gnębić inne warstwy. W XIII-XIV w. następuje na zachodzie zamiana pańszczyzny na różne formy dzierżawy.

Pierwsze znane polskie słowo: biegaj; pierwsze znane polskie zdanie: gorze nam się stało (Henryk Pobożny w bitwie pod Legnmicą);

Inteligencja — w naturalny sposób bardzo ruchliwa, skłania się ku kontestacji stanu rzeczy, zastępuje burżuazję, w wyniku braku życia politycznego w Polsce w XIX w. powstaje bardzo intensywnie.

Warunki powstania inteligencji: ❶ słabe państwo; ❷ brak mieszczaństwa; ❸ wykorzenione społeczeństwo; ❹ słabe inne warstwy społeczne;

Czy inteligencja — jako formacja — jest potrzebna?

Czynniki decydujące o ty, że inteligencja, jako formacja, będzie zanikać:

➥ orientacja na wybieranie zawodów pragmatycznych;

➥ w warunkach demokratycznych maleje taka pozycja warstwy, która zasługiwała na przyznanie jej przywództwa w narodzie;

➥ rozbicie ideologiczne demokratycznego społeczeństwa;

➥ typowa mentalność intelektualne XIX i XX w. sprzyja niezrozumieniu współczesnych procesów społecznych (inteligencja polska szczyciła się zawsze swą „buntowniczą” elastycznością, tzn. przystosowaniem niekonformistycznym);

➥ kiedyś: inteligent — wierny człowiekowi i kulturze; dziś: w cenie jest wierność regułom efektywności;

➥ rozpowszechnienie się wykształcenia, pociągnęło za sobą zanik pierwiastka elitarności wykształcenia;

➥ rozmijanie się kanonu kulturowego ze społecznym;

➥ relatywizm, brak kryteriów jednoznacznych ocen, brak tylko jednego źródła indoktrynacji, pociąga to za sobą słabą możliwość narzucania własnej ideologii; (np. kryzys Gazety Wyborczej jako źródła indoktrynacji)

➥ fakt, że jesteśmy spadkobiercami późnomodernistycznej mody na postawę buntowniczą, a co za tym idzie, załamanie intelektualnego monopolu na bunt polskiej inteligencji;

➥ w warunkach społeczeństwa demokratycznego wolnej Polski trudno jest zajmować pozycję egalistyczną bez związku z biznesem; kiedyś — odmiennie niż dziś — składano powszechny hołd dla bogactwa ducha, inteligencja pogardzała materią;

DYGRESJA: „pampersami” w 1 połowie lat 90. nazywano pokolenie ówczesnych trzydziestolatków, którzy związani byli z „Solidarnością”, chcieli rozliczyć się z PRL-em, zajmowali wysokie stołki polityczne po obaleniu PRL-u, stanowili pierwszą stronę elity intelektualistycznej; drugą zaś strona byli członkowie SDPR, dziś czterdziestopięciolatkowie.

➥ zmiana stylu życia, ten współczesny nie sprzyja organizacji kulturowych związków, ośrodków skupienia, punktów kontaktowych dl inteligencji; np. jeszcze do niedawna aktorzy po spektaklach aktorzy spotykali się w artystycznych kawiarniach, dziś już raczej nie.

➥ kultura współczesna jest zdominowana przez kulturę obrazu, co zabija umiejętność prowadzenie sensownej rozmowy;

➥ feminizacja inteligencji, mimo tego, że kobiety mają nadal brak czasu na swą inteligencką działalność przez obowiązki domowe;

WNIOSKI: reasumując, jeśli założymy, że inteligencja jest i będzie, to możemy przyjąć 2 modele inteligencji.

❶ dziewiętnastowieczny model inteligencji — utrzymywał się do lat 80. XX w.

❷ współczesny model inteligencji — oparty na formowaniu się klasy średniej, składającej się z inteligencji.

UWAGA: tradycyjny polski inteligent wyróżniał się zawsze szerokim kanonem kulturowym i różnił się od przeciętnego zachodnioeuropejskiego rzemieślnika umysłowego z wyższym wykształceniem.

KULTURA MASOWA

Geneza i ewolucja pojęcia:

➥ pojęcie to jest silnie ideologizowane, głównie a sprawą pojęcia `masowość', `masa', które to mają zwykle znaczenie pejoratywne, postawy pejoratywnej; inni zaś w kulturze masowej widzą symptom demokratyzacji stosunków kulturowych i jest to pozytywne postrzeganie kultury masowej; neutralne postrzeganie jej jest raczej rzadkie i raczej nie występuje.

Jak nastąpiło zespolenie pojęcia `masa' i `kultura'?

ⓐ pojęcie `masy' w kontekście społeczno-kulturowym pojawia się już w XVIII w., ale karierę robi dopiero w XIX w., gdzie masa zostaje przeciwstawiona elicie, ale także jednostce, jej indywidualizmowi;

ⓑ kultura masowa ma charakter powszechny;

ⓒ kultura masowa nie jest wytwarzana w obrębie kultury elitarnej, a dokładnie sytuuje się w jej opozycji; WNIOSEK: kultura masowa niesamodefiniuje się i niesamookreśla się;

ⓓ w sensie konserwatywnym osiemnasto- i dziewiętnastowiecznym, masa to motłoch, barbarzyństwo, prostactwo i ciemnota (jest to ujęcie arystokratyczne);

ⓔ gdy pojawia się burżuazyjna odmian ujmowania tego pojęcia (już nie arystokratyczna), masa przeciwstawia się elicie, ale ma mniej pejoratywny sens niż to bywało wcześniej; masa występuje tu w sensie stricte społecznym: są to ludzie, którzy zajmują niższe pozycje społeczne;

ⓕ rozwój myśli liberalnej niósł ze sobą pojęcie masy, które nie odnosiło się już wyraźnie do społeczeństwa, ale do podkreślenia różnicy stosunku tradycji do stosunku nowoczesności;

masa — to taka rzesza ludzka, która jest łatwym łupem dla demagogów i tyranów-indywidualistów;

Takie pojęcie masy mocna odbija się w liberalnej myśli anglosaskiej, np. u J. S. Milla w Traktacie o wolności.

Pytanie Milla: Jaki jest sens demokracji?

➥ Mill mówił o tyranii demokracji, o tyranii opinii publicznej, a dokładniej o indoktrynacji wielonakładowej prasy;

wg Mill'a

PRASA

↝

MASA

Filozof hiszpański Jose Ortega y Gasset opublikował w latach 20. XX w. swoją ważną książkę: Bunt mas. Spostrzeżenia Gasseta do dziś kształtują nasze myślenie o masie: nie odnosi myślenia o niej do struktury i klas społecznych, ale do klas ludzi.

LUDZIE I KLASY
Klasa ludzi masowych	Klasa ludzi niemasowych

❶ człowiek niemasowy — „artystyczne”, „konkwistador”, „rycerz podbijający nowe tereny”, to indywidualista, który potrafi samodzielnie myśleć;

wg Gasseta upadek arystokracji jako stanu jest spowodowany tym, że pora jego część staje się ludźmi masowymi. Jest to swoiste nawiązanie do Nietzscheańskiej koncepcji nadczłowieka i szlamu.

Wg F. Nietzschego	↝	LUDZIE
				Nadczłowiek	Szlam

❷ człowiek masowy — Tzn. masa nie chce być ambitnymi zdobywcami, konkwistadorami intelektualnymi, są z siebie umysłowo zadowoleni, samoakceptują swój intelekt i nie wstydzą się swoich standardów, w takim rozumieniu człowiek jest czymś odwiecznym;

Gasset: „Masa to powtórzenie pewnego typu ludzkiego. Chcą być wyłącznie tacy jacy są”.

Na przełomie XIX i XX w. masy objawiają się jako tłumy, tym samym masa została zauważona jako skupisko ludzi o tym samym charakter na tym samym terenie. Masy będące razem tworzą tłum wyzbyły się jednocześnie pokory, co znaczy tyle, że…

Gasset: „Umysły przeciętne i banalne, wiedząc o swej przeciętności i banalności, mają czelność domagać się prawa do bycia przeciętnym i banalnym i do narzucania tych cech wszystkim innym”.

Tzn. elity straciły prawo do kształtowania kanonów mody i zachowań, nastąpiła zasadnicza zmiana: ludzie dysponujący niewyrafinowanym gustem zaczęli do forsować jako coś, co powinno być powszechne. Wg Gasseta kultura masowa pojawia się, gdy odrzuca się be zażenowania oficjalną, sztywną fikcję „wysokich lotów”, bo tak naprawdę człowiek masowy jest o wiele bardziej prosty i szczery niż ten niemasowy.

E. Fromm, Ucieczka od wolności.

➥ wielkie rzesze ludzi tak naprawdę wcale nie pragną pełnej wolności, bo to się wiąże z wyborami i odpowiedzialnością, a wielu ludzi nie chce dokonywać wyborów na własną rękę i ponosi odpowiedzialność za ich konsekwencje.

Publiczność wg definicji G. Tardé (z początku XX w.)

Publiczność — to rezultat umysłowego oddziaływania powodującego zbliżenie psychiczne bez zbliżenia fizycznego.

Audytorium — grupa ludzi, która odznacza się zjednoczeniem fizycznym.

Tłum to szczególny przypadek audytorium!

Opinia publiczna — pojawiła się gdy pojawiło się medium przekazujące masie ludzi w różnych, nawet bardzo odległych miejscach te same informacje (np. wielonakładowa prasa).

Pierwsza definicja kultury masowej jest bardzo wpływowa.

Kultura masowa — to przekazywanie wielkim masom identycznych treści, płynących z nielicznych źródeł oraz rozprzestrzenianie się jednolitych form zabawowych.

UWAGA: kulturę masową kojarzy się płytkością treści i zanikiem kultur lokalnych; kultura masowa dąży do uniwersalizmu i powszechności.

WNIOSEK: kultura masowa ≠ kultura wysoka; kultura masowa ≠ kultura ludowa.

Globalizm — zakłada wyobrażenie sobie świata jako globalnej wioski, po której krążą „globalne plotki”;

Antonina Kłoskowska, Kultura masowa. lata 70. XX w.

➥ Kłoskowska podaje tam 2 główne zasady komunikacji w kulturze masowej: ❶ zasada wspólnego mianownika; ❷ flomogenizacja (tj. kulturowy mikser) — ujednolicenie;

Pierwsza tradycyjna definicja kultury masowej jest dziś nieaktualna, ponieważ: ① nigdy w historii, człowiek dysponujący mediami, nie miał do wyboru tak wielkiej oferty kulturalnej; ② wielość centrów informacji; ③ kultura masowa stawia dziś na epatowanie ekscentryzmem;

Pojęcie globalizacji…

➥ pojęcie to wprowadził amerykański politolog Roland Robertson, w swoim artykule z 1973 r., w którym mianem tym nazwał proces ekonomiczny, którego konsekwencje bardzo szybko promieniują. Świat wg Robertsona jest objęty procesem, który wciąga w siebie ogromną masę osób, nawet w miejscach marginalnych, a powiązanych rzeszą zależności. Globalizacja zakłada obecność tych samych zjawisk kulturowych nawet na bardzo odległych od siebie przestrzeniach i obyczajowo różnych miejscach. (McDonald's jest swoistą ikoną globalizacji)

Znamionami globalizacji są:

➥ hybrydyzacja — biologiczne krzyżowanie dla otrzymania mieszańców; krzyżowanie różnych, często do siebie niepasujących elementów kulturowych, społecznych…

➥ mcdonaldyzacja

Czynniki, które wpłynęły na rozwój kultury masowej:

➥ wolny czas — ludzie mają czas na rozrywkę; z kulturą masową związane są zjawiska plebejskości a z kulturą elitarną kontestacja i bunt;

➥ kultura powoli przestaje być dyskusją o sztuce i o ważniejszych problemach, a zaczyna być dyskusją o stylu życia, który jest dziś stricte konsumpcyjny.

➥ bohaterem sztuki przestaje dziś być dzieło, a staje się nim artysta (ale również w innym rozumieniu niż kiedyś).

Problem umasowienia sztuki:

➥ życie zaczyna być traktowane jako kreacja życia, gdzie niektórych ludzi — w jej obrębie — uważa się za artystów; głośno jest ostatnio o świadomym przeżywaniu życia; dążymy do spontaniczności życia poza rygorami kultury (w latach 60. kontestację ówczesnej kultury wyrażała powstała wówczas kontrkultura). Mamy tu paradoks: bo bycie spontanicznym oznacza ciągłe kontrolowanie się, żeby nie poddawać się wzorom.

Doświadczenie poza świadomością — są to różne formy ekstaz, pozwalające odbierać świat zupełnie inaczej, niż czyni to większość „normalnych” ludzi.

Kultura masowa przyjęła z czasem awangardowy, modernistyczny bunt przeciwko kulturze mieszczańskiej — nazwijmy to paradoksem homogenizacji kultury masowej;

Dwie fazy kultury masowej: ❶ triumf prymitywnej dosłowności; ❷ triumf motywów pseudoawangardowych;

Faza triumfu prymitywnej dosłowności

PRZYCZYNA: główną przyczyną rozkwitu tej formy jest analfabetyzm symboliczny; masowy napływ ludności wiejskiej do miast pokazywał jak wielu ludzi nie potrafi myśleć alegorycznie, nie pojmuje metafor, skrótów i aluzji. W Polsce analfabetyzm symboliczny występuje w niezbyt wielkiej skali, bo my nie mieliśmy zbyt rozwiniętego mieszczaństwa, które mogłoby narzucić szeroki zakres kultury plebejskiej (Kraków, Lwów, Warszawa).

Pamiętniki Stefana Kisielewskiego ukazują wyraźnie, że w latach 60. XX w. miasta dynamicznie rozwijały się, ale nowi robotnicy to nie jest ludność miejska. W latach 40. i 50. popularyzowały się poglądy socjalistyczne, że życie ludzi zapełniających miasta podlega trzem procesom: ① zmechanizowania; ② atomizacji; ③ alienacji; Przebieg wymienionych procesów wiązał się z tym, że ludzie, którzy znaleźli się nagle w wielkich miastach pochodzili ze społeczności lokalnych i zostali wywłaszczeni ze znanych obie symboli i sposobów zachowań.

Zmechanizowanie życia — bezpośrednio wiązało się z faktem wprowadzeniem w życie przemysłowe. Np. wstajemy o 6 h, mamy ściśle określoną ilość czasu na śniadanie, dojście do autobusu, pracę, odbiór dzieci z przedszkola, etc. i tak codziennie…

Pierwszą fazę (triumfu prymitywnej dosłowności) przedstawia się w formie pięciu przejawów, będących skutkami alienacji, atomizacji i zmechanizowania.

❶ takie życie zaczyna powodować jedność wobec podniet wewnętrznych — ścieg behawioralny (bierność wobec niektórych podniet, konieczność dozowania coraz mocniejszych środków);

❷ ucieczka od wysiłku intelektualnego, co pociąga za sobą dosłowność;

❸ podatność na jaskrawe efekty;

❹ muzyka o szybkim rytmie (techno, etc.)

❺ poszukiwanie obrazów odciążających wysiłek wyobraźni (np. telenowela)

Faza triumfu motywów pseudoawangardowych:

W fazie drugiej kultury masowej — pseudoawangardowej mamy do czynienia z następującymi zjawiskami:

❶ demokratyzacja geniuszu — tj. za niewielkie osiągnięcia ludzie są dziś traktowani jako godni zainteresowania;

❷ kult młodości i infantylizmu;

❸ zachwyt absurdem;

❹ upublicznienie prywatności (np. reality show)

❺ motywy hedonistyczne — tj. nieustanne nawoływanie do szybkiego zaspokajania swoich potrzeb i bezkrytycznego odrzucania powściągliwości;

Neil Postman opisuje syndrom „no a teraz…” (Technopol; Zabawmy się na śmierć);

Kultura jako system

➥ kwestia relatywizmu kulturowego — on sam funkcjonuje jako zjawisko społeczne;

➥ kultura jako całość: do takiego ujęcia kultury pasuje pojęcie systemu;

system — pewna względnie wyizolowana całość, złożona z funkcjonalnie połączonych elementów;

Główne cechy myślenia systemowego;

➥ myślenie systemowe to swoista ideologia; cechy podane za Marian Golka, Kultura jako system.

① uznanie, że zjawiska powinny być określone w relacji do sytuacji i czasu, że ich własność ukazuje się przez ukazanie ich miejsca w reszcie świata;

② uznanie, że obiekty są całościowymi systemami (mającymi granice, choć powiązanymi z innymi obiektami) odznaczającymi się wewnętrznym porządkiem;

eliminacja ujęcia rzeczywistości jako chaosu; większość koncepcji systemowych odzwierciedla rzeczywistość;

③ myślenie systemowe charakteryzuje dążenie do ujawniania różnorodności powiązań istniejących pomiędzy elementami systemu, jak tez dążenie do określenia powiązań pomiędzy systemem a jego otoczeniem (tj. systemem nadrzędnym);

④ uznanie, że każdy element jest określony przez miejsce, jakie zajmuje w systemie (toteż cechy całego systemu winny być określane przez opisanie struktury i właściwości powiązań elementów systemu)

to ujęcie faworyzuje badanie stanów a nie procesów;

⑤ uznanie, że związki systemowe w funkcjonowaniu i trwaniu systemu nie są tak ważne, jak sieć wielorakich zależności między wszystkimi elementami systemu oraz całym systemem a jego otoczeniem; tj. istniej silniejszy nacisk na odkrywanie praw koegzystencjalnych niż praw przyczynowo-skutkowych;

prawo koegzystencjalne — jeśli występuje zjawisko A to musi występować zjawisko B, ale na zasadzie współwystępowania a nie przyczyny i skutku;

⑥ uznanie, że złożoność i różnorodność elementów systemu wyraża się w hierarchicznej budowie systemu, nadrzędności lub podrzędności jego składników i pełnionych funkcji;

⑦ zwrócenie uwagi na wielowariantowość świata, jego plastyczność, jednoczesną obecność spójności i niespójności, porządku i chaosu oraz napięć elementów i ich oddziaływań, które wzajemnie wpływają na siebie, wytwarzają różnorodność i zmienność, ale nie przyczyniają się do dezintegracji całości;

⑧ uznanie, że systemy wykazują tendencję do trwania w mało zmienionej postaci, a przynajmniej do zmiennej równowagi całości; dzieje się tak ponieważ zmiany elementów systemu lub niektórych powiązań nie wpływają znacząco na cały system; uznanie, że organizacja elementów systemu i ich powiązań nieustannie wytwarza funkcje, dążące do aktualizacji systemu w kształcie możliwie niezmienionym;

⑨ unifikacja spojrzenia na świat — uznanie, że choć pomiędzy różnymi systemami mogą istnieć różnice w rodzajach elementów, różnice w ich składzie oraz różnice w sposobie zorganizowania i współzależności pomiędzy elementami, które stanowią o tożsamości poszczególnych systemów, to jednak częściej mamy do czynienia z systemami podobnymi niż odmiennymi;

jest to metazałożenie; WNIOSEK: struktura świata jest generalnie podobna;

⑩ uznanie, że określenie systemowej budowy jakiegoś fragmentu rzeczywistości jest efektem zadań, jakie przyświecają badaniu; jednocześnie uznanie, że jest to odkryciem tylko niektórych elementów i wybranych powiązań w sieci pozostałych, które akurat nie zostały ujawnione, tak więc każdy substrat może mieć w różnych ujęciach różne aspekty charakterystyki w zależności od punktu widzenia, z którego system był tworzony;

Zasadniczymi cechami myślenia systemowego są cechy: ①, ② i ⑩;

Pojęcie relatywizmu cd. …

Pojęcie relatywizmu możemy rozważać na trzech płaszczyznach: ❶ na płaszczyźnie teoretycznej, ❷ na płaszczyźnie metodologicznej, ❸ i jako sposób myślenia z naukową analizą tej dziedziny;

Relatywizm dzielimy na: ① relatywizm „miękki” ② i na relatywizm „twardy”;

Relatywizm „miękki”:

➥ jest ujmowany jako różne spojrzenia na tę samą rzecz; występuje tu kwestia przyjmowania różnych aspektów tej samej rzeczy; dobro jest przykładem wartości autotelicznej tj. Przyjmowanej dla niej samej; częstym błędem relatywizmu „miękkiego” jest porównywanie cech nie mających wspólnej skali np. czy dany uczony jest bardziej znaczący jako malarz czy jako logik? Czy krążek jest bardziej słodki czy okrągły? Proces badania naukowego: ① kontekst odkrycia (wartości muszą mieć znaczącą rolę) ② kontekst weryfikacji;

Relatywizm „twardy”:

➥ można spotkać się z tłumaczeniem, że to różne spojrzenie na tę samą rzecz, ale jeśli przez różne spojrzenie będziemy rozumieli odmienna pespektywę staje się to pojecie bezsensownym;

Relacja epistemologiczna: podmiot poznający a przedmiot poznania

➥ ma charakter poznawczy, podmiot skoncentrował swą uwagę na przedmiocie; jest to relacja epistemologiczna: poznawanie przedmiotu jest przez podmiot kreowane; wyobrażenia podmiotu są wyobrażeniami realnymi, które pozwalają mu uznać, że świat istnieje niejako „na zewnątrz”;

KANT stwierdził, że nie możemy poznać rzeczywistości taką, jaką ona sama w sobie jest. O tym, jak widzą ludzie rzeczywistość decyduje wiele czynników m. in. zmysły. Pomiędzy światem poznania a poznającym jest przegroda. To człowiek konstruuje obraz rzeczywistości.

POSTAWA czym jest? POSTAWA REALISTYCZNA

Postawa — to nastawienie wobec jakiegoś przedmiotu, osoby, zjawiska, etc.

Postawa składa się z trzech komponentów:

❶ komponent poznawczy (nasza wiedza na dany temat, głównie stereotypowa)

❷ komponent emocjonalny;

❸ komponent behawioralny (tj. program działania w mojej postawie zawsze przeważa jakiś element nie a postawy neutralnej, bo nie ma nastawienia „0”)

➥ aspekty są wybierane na podstawie wartości, tzn. trzeba pytać: dlaczego?

Relatywizm — to różne spojrzenie na tę samą rzecz — tę tezę można podważyć z punktu widzenia metodologii; znaczenie relatywizmu kulturowego wyraża się w postaci „twardej”;

Relatywizm wyraźnie zaznacza się w języku (Sapir-Whorf). Jeżeli nie ma uniwersalnych norm, to nie możemy ze sobą porównywać różnych kultur. Relatywizm to coś wbrew zdroworozsądkowemu podejściu do życia. W latach 30. XX w. w antropologii amerykańskiej, w latach 50. XX w. w antropologii europejskiej przeważa relatywizm elit intelektualnych.

Ruth Benedict, Wzory kultury.

➥ prezentuje bardzo silny pogląd o niemożności “mierzystylowania” zachowań kulturowych — każde zachowanie jest bowiem ukształtowane kulturowo, a więc racjonalnie i przebiega zgodnie z jakimś wzorem kultury. Pokazuje ona, że olbrzymia ilość sposobów przystosowania do środowiska i zaspokajania potrzeb uderza w pojęcie absolutu np. moralnego (istnienie etyk wewnątrzkulturowych). Nie ma zatem niezależnego sędziego. Podważa teorię ewolucjonistyczną (każda kultura jest bowiem swoistym fenomenem, rządzącym się własnymi prawami, nie ma nic uniwersalnego; wg Benedict ewolucjoniści się mylą).

Relatywizm w sensie metodologicznym pojawia się u R. Benedict i jej przyjaciół w następujących dyrektywach: • Dyrektywa postulująca pewien rodzaj obiektywizmu i antydeterminizmu w badaniach kultury. Ta dyrektywa wynika z założenia o unikalności kultur, tj. każde zjawisko kulturowe powinno byś badane w kontekście kultury, której jest częścią. • Relatywizm metodologiczny — to dyrektywa metod badawczych, które wynikają z przyjęcia w/w opcji (o unikalności i niepowtarzalności kultur). • Obiektywizm metodologiczny — jest rozumiany jako niewartościowanie i jako założenie ukryte, pojawia się tu ideał badacza jako człowieka bez właściwości kulturowych — np. języka. W pewien sposób ujęcie to przekreśla możliwość obiektywnych badań w antropologii w ogóle.

Antydeterminizm — oznacza, że nie istnieją siły determinujące kulturę.

Frans Boas — jest to stanowisko antynomotetyczne (nie można mówić o jedności kultur i trzeba odrzucić ich ewolucję, niemożliwa jest porównywalność kultur).

„Zjawiska naszej nauki są tak zindywidualizowane, tak bardzo wystawione na działanie wewnętrznego wypadku, że żaden zbiór praw nie może ich wyjaśnić. Zjawiska kultury odznaczają się taką złożonością, że wątpliwą wydaje się możliwość znalezienia tych praw”.

➥ myślenie antynomotetyczne spowodowała wyklęcie badań porównawczych, faworyzowało monografię, jako sposób pracy badawczej. Pojawiły się już ostre sprzeciwy do takiego podejścia, najpierw w USA, a potem i gdzie indziej.

Kwestia kognitywizmu

Wyodrębniamy dwa sposoby akceptowania rzeczywistości społecznej na gruncie humanistycznym: ① możliwe jest zdobywanie w sposób obiektywny rzeczywistości społecznej, a istotne jest określenie, w jaki sposób ludzie konstytuują rzeczywistość (na tej podstawie tworzymy np. pojęcie ideologii) — stanowisko „miękkie”; ② nie ma szans na dotarcie do rzeczywistości obiektywnej, co najwyżej możemy badać opinie, poglądy — stanowisko „twarde.

Stanowisko „twarde” jest istota kognitywizmu. Kognitywista bada mentalność (świadomość) konkretnych ludzi (w przeciwieństwie do pozytywisty, wierzącego w obiektywne badanie świata).

Florian Znaniecki — postulował metodę badań kulturowych na zasadzie tezy, jakie ludzie przypisują ludzie znaczenie obiektom, znajdujących się w ich środowisku; badanie rzeczywistości społecznej jest interpretacją interpretacji; w stanowisku drugim dostrzegamy rysy kognitywizmu.

Kognitywizm — stanowisko w obrębie nauk społecznych, podkreślające znaczenie procesów poznawczych w badaniu i wyjaśnianiu działań ludzkich oraz rzeczywistości społecznej. Dość typowym przejawem kognitywizmu jest symboliczny interakcjonizm.

Prymus, naśladownictwo (grupy odniesienia z grupa pierwotną na czele), internalizacja (tj. uwewnętrznienie) — są to trzy mechanizmy dostosowania się do wzorów kulturowych.

Symboliczny interakcjonizm — to kierunek myśli socjologicznej zajmujący się badaniem interakcji dokonujących się przy użyciu symboli i gestów znaczących.

Działanie nie jest tylko reakcją na oddziaływanie ze strony środowiska, lecz nieustającym procesem interpretacji tych oddziaływań. Interpretacje te przybierają postać tzw. definicji sytuacji.

Definicji sytuacji — to sposób postrzegania i oceniania rzeczywistości przez jednostkę lub grupę, sposób, który wyznacza podejmowane działanie.

W relacji z innymi ludźmi człowiek może być: ① dominujący; ② podporządkowany; ③ na zasadzie równości.

Interakcja jako wymiana znaczeń (gestów) ma na celu doprowadzenie do zdefiniowania sytuacji. Symboliczny interakcjonizm zmierza do wykrycia reguł, które ludzie stosują, choć ich sobie nie uświadamiają w trakcie codziennych kontaktów z innymi. Nasze reakcje są traktowane jako próba sterowania procesami integracji rzeczywistości przez partnera interakcji. Każdy partner interakcji przyjmie milcząca szereg założeń na temat partnera i sytuacji.

WNIOSKI, wypływające z symbolicznego interakcjonizmu:

➥ rzeczywistość symboliczna wyłania się interakcji, tzn., że jest w zbiorczy sposób konstruowana, ludzie działają na bazie znaczeń, jakie mają dla nich rzeczy. Znaczenia pochodzące z interakcji, są modyfikowane przez interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach..

Zasada przekładalności perspektyw — zdroworozsądkowe przeczucie, że inni żyją w tej samej rzeczywistości co ja.

DYFUZJA I AKULTURACJA — dyfuzjoniści

Akulturacja — jest typem dyfuzji maksymalnie rozległej, to rodzaj zmiany kulturowej. W skrajnych przypadkach akulturacja staje się „etnobójstwem”. Jest to proces przepływu treści między odmiennymi kulturowo zbiorowościami oraz przeobrażenia nim spowodowane. To pewien rodzaj kompleksowej dyfuzji.

Dyfuzja — jest rodzajem egzogennej zmiany kulturowej (bodźcem do zmiany jest czynnik zewnętrzny).

W przypadku zmiany endogennej mamy do czynienia z jakimś bodźcem wewnętrznym. Trzeci typ zmian (obok wewnętrznej i zewnętrznej) stanowi połączenie rodzaju egzo- i endogenicznego.

Dyfuzjoniści nie stanowili szkoły naukowej, krytykowali ewolucjonistów, choć — podobnie jak oni — budowali chronologię zdarzeń kulturowych. Dyfuzjonista pojmowany był jako osoba bierna, reaktywna, intercyjna.

Problem analizy: podobieństwa wytworów kulturowych.

Dyfuzjoniści nie traktowali kultury, jako systemu, (co spowodowało krytykę ze strony funkcjonalistów). Byli antynomotetyczni; odrzucali naturalizm, istotą swoich metodologii uczynili badanie indywidualnych przypadków. Jako pierwsi rozwinęli „humanistyczną” świadomość spojrzenia na człowieka. Ich humanizm wyrażał się w odrzuceniu tezy o identyczności potrzeb ludzkich oraz cechy ewolucyjnej dotyczącej rozwoju kultury. Problemami nurtującymi dyfuzjonistów były: migracja, handel, wojny, ruchy misyjne, kolonizacja, kultura masowa.

Dyfuzja dzieli się na: ❶ spontaniczną — odbywającą się bez intencji dokonywanych zmian; ❷ zamierzoną — odbywającą się z intencją dokonanych zmian. Ponadto dzieli się na: ① na taką, w której impuls należy do „biorców” — naśladownictwo; ② na taką, w której impuls zależy od „dawców” — w skrajnej postaci występuje tu „gwałt symboliczny” tj. niezwykle silna presja.

Istnieje możliwość zmieszania się w/w rodzajów.

3 etapy restrukturalizacji pod wpływem dyfuzji: ① adaptacja, ② asymilacja, ③ integracja.

Cechy akulturacji:

➥ dyfuzja, która zasłuży na miano kulturacji musi doprowadzić do zmian w czterech przestrzeniach: ① przestrzeń społeczna, ② zachowania ekonomiczne, ③ sfera symboliczna, ④ psychika indywidualna. Pojęcie akulturacji może być łączone z anomią. Dla akulturacji charakterystyczna jest pewna gwałtowność, zmiana może rozegrać się w obrębie pokolenia. Akulturacja musi zrodzić poczucie zniszczenia dotychczasowej egzystencji.

Natywizm — termin R. Lintona; każde świadome dążenie członków społeczeństwa do odnowy lub uwiecznienia wybranych aspektów własnej kultury.

Witalizacja = Autonegatywizm — świadome zorganizowanie usiłowanie członków społeczeństwa do przyswojenia swojej kulturze wybranych cech innej kultury, która pozostaje z nią w kontakcie.

Syntetyzm — każde świadome, zorganizowane dążenie ze strony członków danego społeczeństwa do połączenia wybranych aspektów dwóch kultur (własnej i odmiennej).

W świadomości społecznej postrzeganie zderzenia kultur własnej i obcej rozgrywa się na dwóch osiach: ❶ na osi czasowo-historycznej — ludzie własną kulturę w kontekście innych kultur nazywają dawną, współczesną lub przyszłą. ❷ na osi swojskości-obcości — operujemy tu zwykle kategoriami dominacji bądź podporządkowania.

RELIGIA socjologicznie

Socjologiczna teoria religii

Instytucja — zbiór wzorów, norm, rytuałów obejmujących pewien obszar życia społecznego, odwołuje się do istoty wyższej i silniejszej niż człowiek;

Koncepcja E. Durkheima;

Pozytywizm: korzysta z ewolucjonistycznego schematu obejmującego rozwój świadomości ludzkiej poprzez pewne etapy: Mitologia Religia Triumf nauki; Stąd też podział historii na trzy etapy. Pozytywiści mieli wartościujący stosunek do nauki.

Scjentyzm — ① przekonanie, że jedynie nauka jest prawomocnym sposobem myślenia, jeśli będziemy poprawnie posługiwać się nauką, to zrozumiemy — dzięki niej — wszystkie problemy. Nie ma tu miejsca na religię. ② w drugim ujęciu scjentyzm prezentuje się zupełnie inaczej; religia jawi się tutaj jako pewien sposób na rozumienie i poznawanie świata, lecz z religii „się wyrasta”, tzn. że umysł światły winien dążyć do eliminacji religii.

Wg Marksa dwojakie podejście do religii: ① rodzaj pobłażliwej akceptacji, ② przekonanie, że religia to zaczadzające umysł „opium dla mas”.

Występując przeciw religii występuje się przeciw reżimowi społecznemu.

Dwie koncepcje ujęcia religii: ❶ religia elementem przejściowym; ❷ religia elementem stale obecnym (np. wg Malinowskiego);

Wg B. Malinowskiego:

➥ Religia występuje zawsze i w każdej kulturze; jest kojarzona z życiem emocjonalnym. Religia jako system myślowy a jako system emocjonalny: Malinowski formułuje tezę „o istnieniu elementarnych aktów wiary i rytuału religijnego”. Człowiek jest religijny z natury. Ma on świadomość (badacz) różnorodności tych wrodzonych form: ”Chodzi o irracjonalne zachowania w stanach wzburzenia emocjonalnego, które występują u wszystkich ludzi”. Tj. w każdej kulturze i w każdej epoce. Humanistyczny uniwersalizm myślenia o człowieku, lecz — z drugiej strony — tez pojawia się problem rozróżnienia zachowań racjonalnych od irracjonalnych. „Stany wzburzenia emocjonalnego” są podłożem zachowań religijnych, co oznacza, że u podłoża nawet bardzo odmiennych instytucji religijnych, należy poszukiwać tych samych przesłanek. Malinowski nie pokazuje jasno jak odróżnić wierzenia religijne od niereligijnych.

Teoria E. Durkheima:

➥ Durkheim jest funkcjonalistą, ale odmiennego rodzaju niż Malinowski. Jego funkcjonalizm nie jest wyprowadzony z koncepcji potrzeb indywidualnych ludzi, natomiast ważne są dla niego czynności związane z logiką systemu społecznego. Durkheim myśli bardziej abstrakcyjnie niż Malinowski.

Socjologizm — zjawiska społeczne nie są wynkiem psychologicznych potrzeb człowieka.

Durkheim porusza kwestię uczuć ludzkich: „Fakty społeczne tworzą rzeczywistość wyłącznie odrębną od faktów psychicznych”. Tzn., że rzeczywistości społecznej nie można sprowadzić do rzeczywistości psychicznej. A ponieważ religia jest faktem społecznym, toteż jej źródeł nie można szukać w cechach jednostek, lecz w istocie bytu społecznego. Durkheim jest przekonany o wieczności religii, lecz — u niego — wiąże się ona z istnieniem bytu takiego, jak społeczeństwa (nie ma tu mowy o potrzebach psychiki indywidualnej jak miało to miejsce u Malinowskiego).

Podejście funkcjonalistyczne — religia to podstawowy czynnik integracji społeczeństwa (wobec tego dowolna ideologia spajająca społeczeństwo, może być traktowana jako religia!).

REASUMUJĄC: O religii wypowiada się: ewolucjonizm, pozytywizm, Marks, Malinowski, Durkheim, Fromm, Yinger, Troeltsch, Berger.

Durkheim cd. …

Piętra ontyczne

Społeczeństwa

Psychika

Organizmy

Materia

➥ ten układ durkheimowski tłumaczy się dwoma stanowiskami: ① redukcjonizm — z takim stanowiskiem mamy do czynienia wówczas, gdy jeden poziom będziemy chcieli wyjaśnić poprzez drugi; redukowanie jednego poziomu do innego: organicyzm, psychologizm, materializm, socjologizm. ② emergentyzm — uznanie, że poszczególne „pietra” ontyczne stanowią do pewnego stopnia byty niezależne: jest to stanowisko trochę niebezpieczne.

Durkheim był socjologistą; System społeczny jako realnie istniejący byt. Żeby funkcjonował musi przebiegać wg tylko sobie właściwych procesów, odwołuje się do logiki systemu, a nie do indywidualnych rysów psychiki.

Religia dla Durkheima jest faktem społecznym, niesprowadzalnym do indywidualnej psychiki, nie wiąże się z prawami określającymi poszczególne kultury. Durkheim po trosze zgadza się z Malinowskim (jak długo będzie istniało społeczeństwo, tak długo będzie istniała religia), a po trosze nie (Durkheim uznał, że religia to niezbędny społeczny, funkcjonalny, podtrzymujący system). Religia ma tu najbardziej centralną pozycję wśród systemów społecznych.

Berger — szkoła fenomenologiczna w socjologii

➥ Legitymizujące podejście do religii: religia stanowi usprawiedliwienie, uświęcenie istniejącego porządku. Zasadnicze znaczenie religii: nadawać sens codzienności. Zasadniczy problem: światopogląd religijny przedstawia nasze życie w szerszym kontekście; świat jako święty porządek, coś, gdzie panuje nie pochodzący od człowieka ład, rządzi los. Nastąpiło przejście od społeczeństwa strachu (koncepcji porządku i lodu) do koncepcji wyboru. Jak będzie przebiegała historia wg Bergera? Jego zdaniem uprawomocnienia typu religijnego są niezbędne, niezbywalne, bo w kwestii sensu są jedyne, tylko one są w stanie nadać naszemu życiu głębszy sens. Stąd też poszukiwani alternatyw np. New Age.

Socjologiczne definicja religii są przedmiotowe lub funkcjonalne:

Definicje przedmiotowe — biorą pod uwagę przedmiot czci religijnej i wiary, np. Bóg u Schellera lub bóstwa u Tylora, albo też to, co nadzmysłowe, nadprzyrodzony, świętość, rzeczywistość nieempiryczna.

Definicje funkcjonalne — ujmują relację ze względu na pełnione przez nią funkcję, a sam przedmiot wiary pozostaje bez znaczenia; np. jak u Durkheima.

RELIGIA (definicje)
Emil Durkheim	Erich Fromm	Milton Yinger	Ernst Troeltsch
➥ jest systemem powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk, odnoszących się do rzeczy świętych, tzn. rzeczy wyodrębnionych czasem zakazanych wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę zwaną kościołem.	➥ to każdy system myli i działań podzielany przez pewną grupę, dostarczający jednostce układu orientacji i przedmiotu czci, których potrzeba stanowi pierwotne wyposażenie psychiki ludzkiej;	➥ to system wierzeń i praktyk, za pomocą których grupa ludzi zmaga się z ostatecznymi problemami życia;	➥ z socjologicznego punktu widzenia, kościół to pewna zorganizowana wspólnota, która głosi jakąś naukę o zbawieniu;

Podział na sekty i kościoły wg Troeltsch'a

➥ początek XX w. nie powinno się kojarzyć tego podziału z konkretnymi wyznacznikami; jest to podział instytucji religijnych ze względu na ich strukturę, stopień zaangażowania wyznawców, etc. jest to podział czysto formalny, niewartościujący. Kościół i sekta wg Troeltsch'a to pewne formy zorganizowania wspólnot religijnych. Dla niego wspólnota religijna to grupa, która głosi jakąś naukę o zbawieniu. Z tego wynika, że religia dla niego jest niczym innym jak nauką o zbawieniu (definicja przedmiotowa) np. marksizm lub judeochreścijaństwo (raj).

Formacje społeczno-ekonomiczne Marksa: ① formacja niewolnicza (pan - niewolnik), ② formacja feudalna (chłop feudalny - pan), ③ formacja kapitalizmu (ludzie wolni wobec prawa), ④ formacja socjalistyczna (likwidacja diabła tj. burżuazji, koncepcja własności wspólnej, powrót do komunizmu, jako, że nie ma własności prywatnej, to potrzeby nie będą egoistyczne, nie będzie zachłanności; ludzkość wg Marksa wchodząc w komunizm zbawia samą siebie już na ziemi (raj); „Pismem Świętym” stają się niejako pisma Lenina, Engelsa i Marksa, strażnikami „Pisma” stają się Służby Bezpieczeństwa lub UB, pilnują, żeby nie odczytywać „Pisma” po swojemu, likwidują „niewiernych” — socjaldemokratów, kapitalistów, etc.; SB dba, żeby nie powrócił „potwór własności prywatnej”; koncepcja Marksa niesie ze sobą potężne uzasadnienie dla ludobójstwa. ⑤ Formacja proletariatu to raj na ziemi!

Kościół — jest to typ społecznej organizacji religii, pojmowany jako instytucja konserwatywna, odznaczająca się względną aprobatą dla świata, zrzesza znaczne masy ludzkości, pretenduje do miana organizacji wszechobecnej i wszechogarniającej, realizuje swoiście pojmowaną zasadę uniwersalności.

Jak odczytywać tą definicję? „Instytucja konserwatywna” — kościół jest bardzo przywiązany do tradycji i mało podatny na próby nowych interpretacji i kanonów; „Zrzesza znaczne masy” — jest to pojęcie czysto relacyjne; kościół z reguły chce jednoczyć świat, jego założeniem jest powszechność i uniwersalizm; kościoły zrzeszają masy ludzi, a w porównaniu z nimi sekty są małoliczne; sekty operują kategorią wybrańców; „pretenduje do miana…” — próbuje w pewien sposób regulować życie świeckie, określając co jest sprawiedliwe a co nie, np. Dekalog;

Max Weber, Wirtuozi ascezy.

Kościoły można podzielić na te, które: ① nie mają nic przeciwko temu, żeby ich wyznawcy uczestniczyli czynnie w życiu świeckim, społeczno-politycznym, nie głoszą ascezy wewnątrzświatowej; np. kościół katolicki, protestancki; ② wymagające od swoich członków całkowitego zaangażowania w życie owej instytucji religijnej, pogardzanie światem społeczno-politycznym;

Gnoza — gr. `wiedza'; nauka o samozbawieniu człowieka;

Sekta — mała grupa w sensie relacyjnym, charakteryzująca się zawiązywaniem bezpośrednich więzi między członkami i brakiem aspiracji dokonywania zmian czy podbojów; jej stosunek do państwa i władzy określany jest jako obojętny lub niechętny; członkowie sekty nie włączają się w nurt życia społecznego; sekta pragnie być samowystarczalną wspólnotą; charakterystyczny dla takiej instytucji jest radykalizm doktrynalny.

Większość instytucji religijnych spełnia warunki z jednej i drugiej grupy; nie ma takich typów idealnych w rzeczywistości; ideały są w tym przypadku tylko modelowe, teoretyczne i „pomiarowe”.

PORÓWNANIE
	KOŚCIÓŁ	SEKTA
Liczebność:	Masa ludzi w sensie relacyjnym;	Mała grupa w sensie relacyjnym;
Postępowość:	Konserwatyzm;	Brak aspiracji dokonywania zmian czy podbojów, radykalizm doktrynalny;
Uniwersalizm:	Powszechny z założenia, realizuje swoiście pojmowaną zasadę uniwersalności;	Operuje kategorią wybrańców;
Stosunek do świata:	Względna aprobata dla świata; wyznawcy uczestniczą w życiu społeczno-politycznym; reguluje życie świecki;	Stosunek do państwa i władzy niechętny/obojętny; nie włącza się w życie społeczno-polityczne; chce być samowystarczalna;
Więzy między członkami:	Kościół nie wymaga tak zacieśnionego życia wspólnotowego jak sekta; wspólne nabożeństwa, życie parafialne;	Bezpośrednie, mocna więzi między członkami, często wspólne mieszkanie, praca, etc.

Socjologia kultury WYKŁADY dr Szóstak

- 2 -

---