ZABAWA
Zabawa wg W. Tatarkiewicza to:
„każda czynność mająca cel swój sam w sobie..”.
Zabawa wg L. S. Wygotski to:
„źródło rozwoju i stanowi strefę najbliższego rozwoju..”
Zabawa jest więc działaniem swobodnym, wewnętrznie motywowanym, bezinteresownym, odbywającym się w określonym, najczęściej fikcyjnym miejscu i czasie, ujętym w reguły, podsycanym napięciem.
Najważniejszą funkcją jest zaspokojenie indywidualnych i społecznych potrzeb dziecka, a także poznawanie rzeczywistości i dostosowywanie jej do własnych potrzeb.
Zabawę od innych form aktywności człowieka odróżnia pięć cech:
zabawa jest działaniem swobodnym, podjętym dobrowolnie z własnej woli, nie pod przymusem czy na skutek zewnętrznych poleceń.
działanie bezinteresowne, bezproduktywne, ale jednocześnie nie jest ona „zwykłym właściwym życiem”, przebiega sama, dokonywana jest dla zezwolenia jakie mieści się w samym jej dokonywaniu.
zabawa odbywa się w określonym często fikcyjnym miejscu i czasie, cechuje ją odrębność i jednocześnie ograniczenie przestrzenno-czasowe.
występujący w niej element napięcia, oznacza to istnienie u bawiącego się silnych emocji, dużego zaangażowania w to co się dzieje, osobistego stosunku do wykonywanych czynności.
ujęcie zabawy w normy. Zabawą rządzą pewne reguły, tworzy ona pewien porządek. Te normy, czy reguły określają to co obowiązuje w obrębie tymczasowego stworzonego w zabawie świata. Świat ten rozpada się gdy te reguły zostają przekroczone i/lub gdy ktoś naruszy system norm.
Pytanie o znaczenie zabawy dla rozwoju dziecka jest w istocie pytaniem o funkcje zabawy. Posługując się kryterium zmian jakie pod wpływem zabawy dokonują się u dziecka E. Hurlock wyróżnia cztery funkcje zabawy:
Funkcja kształcąca - dziecko w zabawie kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie, a także wiedzę o sobie samym, tzn. poznaje swoje możliwości i uczy je oceniać.
Funkcja wychowawcza - dziecko szczególnie w zabawach grupowych przyswaja różne normy, uczy się przestrzegania reguł postępowania w różnych sytuacjach, uczy się przestrzegania reguł postępowania umów z innymi ludźmi.
Funkcja terapeutyczna (korekcyjna) - w zabawie dziecko ma możliwość z jednej strony uwolnienia się od dręczących je napięć, emocji, a z drugiej uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć oraz rozwiązywania swoich problemów osobistych.
4. Funkcja projekcyjna - dzięki temu, że w zabawie dziecko wchodzi w różne sytuacje, wykonuje różne zadania, pełni różne role, więc ujawnia pośrednio przez te wszystkie środki wiele swoich możliwości, dorosły może odkryć i lepiej poznać różne problemy dziecka.
E.A. Arkin określił funkcje zabawy jako:
Zaspakajanie potrzeb rozwojowych dziecka, szczególnie potrzeby poznawania i przekształcania rzeczywistości przez własną aktywność
Rozszerzanie zakresu orientacji dziecka w różnych obszarach świata przyrody, świata przedmiotów i świata ludzi, dzięki temu uczy się coraz lepiej rozumieć rzeczywistość, odróżniać ją od fikcji
Kształtowanie zdolności dziecka do podporządkowania swej aktywności i impulsywności dążeń zewnętrznym wymaganiom (normy, reguły, przepisy ról, umowy)
Kształtowanie się struktury złożonych form działalności, zdolności do samodzielnego i odpowiedzialnego podejmowania i wykonywania zadań
Rozwój myślenia przyczynowo - skutkowego
Doskonalenie różnych funkcji psychomotorycznych
Szczególnie szybkie uspołecznienie w zabawach zespołowych
Zabawa jako jedna z form aktywności dziecka sama także podlega rozwojowi. Anna Brzezińska wyróżnia trzy fazy rozwoju aktywności dziecka powiązane z kolejnymi okresami rozwoju dziecka. Są to:
używanie - manipulowanie - doświadczenie
- wiek poniemowlęcy
- pierwsze zabawy o charakterze manipulacyjnym (dziecko manipuluje własnym ciałem, głosem, przedmiotami i w końcu słowami)
- charakterystyczna swoboda i spontaniczność
- dziecko w swej zabawie nie jest nastawione na osiągnięcie jakiegokolwiek efektu
- dziecko odkrywa przedmioty i silnie emocjonalnie wiąże się z nimi
- dziecko bawi się ulubionymi „zabawkami”(nie zawsze są to zabawki dostarczane przez dorosłych), zabiera je ze sobą wszędzie, dają mu one poczucie bezpieczeństwa i pozwalają na odwagę w zbliżeniu się i poznawaniu rzeczy nowych, dotąd niepoznanych.
„Zabawki” redukują niepewność i lęk umożliwiając dziecku badanie i poznawanie otoczenia.
tworzenie - badanie
- wiek przedszkolny od 3 do 6-7 lat
- dominuje działanie dziecka, ale działanie to przebiega w jakiś etapach
- pojawia się już rezultat działalności
- zabawa ma początek i koniec
- rozgrywa się w czasie
- ma momenty spadku i wzrostu napięcia emocjonalnego
- ma finał
- występują zabawy tematyczne - iluzyjne, inscenizacyjne
- manipulacja zostaje zastąpiona poszukiwaniem, eksperymentowaniem, prawdziwym badaniem aż do tworzenia
- w początkowej fazie dziecko coś odkrywa, wpada na jakiś pomysł, coś tworzy
- w końcowej części tej fazy pojawia się działalność artystyczno - techniczna, która już tylko częściowo jest zabawą ( rozwój tej działalności prowadzi do rozwoju następnych form aktywności czyli nauki, a potem pracy)
poznanie - refleksja
- wiek 6-7 lat
- działanie podejmowane już ze względu na rezultat jaki dziecko chce osiągnąć
- przedmioty stają się obiektami głębokiego poznania, zrozumienia, refleksji i wartościowania (nie byłoby to jednak możliwe gdyby dziecko nie przeszło w rozwoju dwóch pierwszych faz)
Wyróżnia się następujące rodzaje zabaw:
1. Zabawy manipulacyjne (nazywane też funkcjonalnymi lub czynnościowymi) polegają na wykonywaniu przez dziecko prostych czynności nie prowadzących do żadnych, wytworów, np. manipulowanie różnymi przedmiotami, gaworzenie, przenoszenie różnych przedmiotów z miejsca na miejsce.
2. Zabawy konstrukcyjne polegają na budowaniu czy wytwarzaniu pewnych przedmiotów, zaspokajają one potrzebę wytwarzania.
3. Zabawy tematyczne nazywane także zabawami twórczymi, zabawami fikcyjnymi, iluzyjnymi i imaginacyjnymi, zabawami w role oraz zabawami symbolicznymi. Cechą charakterystyczną tego rodzaju zabaw jest fakt używania przez dziecko przedmiotów w specjalnej funkcji oraz przybierania przez dziecko pewnych ról - odzwierciedlających przeważnie normalne życie, pracę ludzi.
4. Zabawy badawcze - ten rodzaj zabaw polega na dokonywaniu na różnorodnym materiale najrozmaitszych doświadczeń. Zabawy te zaspokajają potrzeby poznawcze, a zwłaszcza ciekawość dziecka.
5. Zabawy ruchowe - polegają na wykonywaniu przez dziecko dużej ilości ruchów wymagających pewnego wysiłku, zręczności, siły, szybkości. Zaspokajają one potrzebę ruchu, nabywania zręczności.
6. Zabawy dydaktyczne - zasadniczo różnią się od poprzednio wymienionych. Różnica sprowadza się do tego, że nie są one wynikiem swobodnej twórczości dzieci, lecz są przygotowane, inicjowane i organizowane przez opiekuna dziecka, powinny mieć zawsze wartości kształcące.