Zapalenie przewodu pokarmowego powstaje u ryb w wyniku długotrwałego podawania skoncentrowanej karmy suchej lub jednostajnego żywienia.
Do zapalenia przewodu pokarmowego może doprowadzić np. ciągłe karmienie ryb wazonkowcami lub larwami owadów rodzaju Chironomus, pomimo że jest to bardzo wartościowy składnik pokarmu ryb. Niektórzy hodowcy uważają, że larwy Chironomus swoim aparatem gębowym mogą uszkadzać ścianę przewodu pokarmowego ryb. Przyczyną stanów zapałnych żołądka i jelit jest jednak przede wszystkim zbyt treściwa karma, to znaczy taka, która zawiera zbyt duży procent białka przy braku niestrawnych składników balastowych, np. hityny. Ryby roślinożerne z braku odpowiedniego pokarmu roślinnego mogą zacząć pobierać duże ilości pokarmu zwierzęcego. Niezgodne z ich fizjologią pobieranie tego rodzaju pokarmu może stać się u nich przyczyną zapalenia przewodu pokarmowego. Podobne objawy zapalenia przewodu pokarmowego mogą powstać u ryb mięsożernych lub wszystkożernych po gwałtownej zmianie pokarmu suchego (granulatu) na pokarm wilgotny (mięśnie zwierząt). Do zapalenia przewodu pokarmowego może również dojść wówczas, gdy ryby są karmione zwierzętami ze zbiorników zanieczyszczonych substancjami trującymi pochodzącymi ze ścieków przemysłowych. Zagrożenie stanowią między innymi metale ciężkie i środki ochrony roślin. Szczególne niebezpieczeństwo zatrucia zachodzi w przypadku zwierząt pozyskiwanych z osadów mułowych zbiorników wodnych, np. zwierzęta z rodzaju Tubifex lub Chironomus. Zwierzęta wodne występujące w zbiornikach, do których spływają duże ilości wody z pól uprawnych, zawierają zwykle w tkankach pewne ilości szkodliwych dla ryb środków ochrony roślin lub związków chemicznych pochodzących z ich rozpadu.
Zapalenie przewodu pokarmowego może wystąpić u ryb różnych gatunków.
Niektóre substancje chemiczne mają zdolność kumulowania się w tkankach zwierząt stanowiących pokarm ryb. Suszenie tych zwierząt doprowadza do zwiększenia w karmie koncentracji substancji szkodliwych. W wielu przypadkach spożywanie przez ryby "zatrutego" pokarmu nie wywołuje zapalenia jelit czy też żołądka. Substancje chemiczne kumulują się z kolei stopniowo w tkankach ryb, a po przekroczeniu pewnego progu wywołują u nich ogólne zatrucie. Podrażnienie śluzówki przewodu pokarmowego, powstające w związku z niewłaściwym składem karmy lub zawartością w niej substancji toksycznych, usposabia do wtórnych infekcji warunkowo chorobotwórczych bakterii, pogłębiających istniejące już zmiany chorobowe.
Stan zapalny żołądka objawia się zwykle obrzękiem przedniej 1/3 części ciała. Jednym z objawów zapalenia żołądka i jelit może być wydalanie niestrawionych resztek karmy, ciągnących się w postaci pasemek. U ryb chorych stwierdza się ponadto zblednięcie (wygaszenie barw) lub nienaturalne pociemnienie skóry. Tkanki w okolicy odbytu są przy tym często przekrwione (zaczerwienione), a z otworu odbytowego może wydobywać się krwisty kał zawierający duże ilości śluzu.
Zmiany anatomopatologiczne
Stan zapalny przewodu pokarmowego charakteryzuje się między innymi obrzękiem śluzówki oraz obecnością licznych punkcikowatych wybroczyn. W przypadku pokarmowego zatrucia ryb substancjami toksycznymi zapaleniu przewodu pokarmowego może towarzyszyć obrzęk narządów miąższowych (przede wszystkim wątroby), a nawet wysięk w jamie ciała.
Wstępne rozpoznanie choroby można przeprowadzić po przeanalizowaniu rodzaju stosowanej karmy, objawów klinicznych i zmian anatomopatologicznych występujących w przewodzie pokarmowym. Ostateczne rozpoznanie opiera się na stwierdzeniu zmian zapalnych na podstawie badań histologicznych (preparaty histologiczne należy sporządzać bezpośrednio po uśmierceniu ryby). Należy podkreślić, że po śmierci ryby w śluzówce przewodu pokarmowego zachodzą bardzo szybko procesy autolizy (rozkład tkanek pod wpływem enzymów organizmu), które uniemożliwiają właściwe rozpoznanie choroby. Procesy autolizy powodują zaczerwienienie śluzówki, które można mylnie interpretować jako wynik procesu zapalnego. Zdrowa śluzówka jelita jest biaława lub bladoróżowa, natomiast w stanie zapalnym nabiera jaskrawoczerwonego zabarwienia (w związku z rozszerzeniem i uszkodzeniem drobnych naczyń krwionośnych).
Przy ustalaniu składu karmy ryb należy pamiętać, ze powinna być ona w miarę możliwości urozmaicana i zawierać białka, węglowodany i tłuszcze, w proporcjach odpowiednich dla danej grupy ryb. Powinien być również zachowany odpowiedni stosunek strawnych i niestrawnych (balastowych) części karmy. Nie można karmić ryb zooplanktonem, a tym bardziej zwierzętami dennymi, takimi jak np. tubifeks, pochodzącymi ze zbiorników wodnych silnie zanieczyszczonych substancjami toksycznymi i pochodzącymi ze ścieków przemysłowych. W przypadku pokarmu naturalnego pochodzącego z nieznanego zbiornika wodnego należy wypróbować go najpierw, przez kilka tygodni, na mało wartościowych młodych rybach, przetrzymywanych w oddzielnym naczyniu.
W przypadku zapalenia przewodu pokarmowego zaleca się 4-5, a nawet 7-10- dniowe głodzenie ryb. Po tym okresie należy podawać im bardzo niewielkie ilości karmy, najlepiej żywej, stopniowo zwiększając dawkę pokarmową.
W następstwie podawania rybom zbyt dużych ilości suchej, źle przechowywanej karmy, może dojść do zaparć z towarzyszącymi temu groźnymi dla ryb skutkami. Objawem zaparcia jest zatrzymanie treści pokarmowej lub wydalanie ciągnących się z odbytu nitkowatych odchodów. Fermentacja karmy zalegającej przewód pokarmowy może spowodować upośledzenie funkcji pęcherza pławnego i w wyniku tego powodować zaburzenia w utrzymywaniu przez rybę równowagi. Według Buchter (1992) w przypadku wystąpienia u ryb zaparcia należy podawać im karmę naturalną (np. żywe zwierzęta wodne) przy równoczesnym utrzymywaniu w akwarium temperatury optymalnej dla ryb.
Szkodliwe czynniki biotytyczne
Czynniki biotyczne, groźne dla ryb, mogą występować przede wszystkim w żywej lub świeżej karmie pochodzącej z naturalnych zbiorników wodnych. Najważniejsze to Mycobacterium sp., Ichthyophonus hoferi (przenoszone przez skorupiaki), stadia inwazyjne tasiemców (przenoszone przez oczliki lub tubifeksy), kolcogłowy (przenoszone przez ośliczki).
Choroby żywieniowe - uwagi końcowe Rozpoznawanie chorób żywieniowych
Diagnostyka chorób żywieniowych ryb jest trudna. W związku z tym rozpocząć ją należy od wykluczenia czynników zakaźnych i środowiskowych jako przyczyn objawów chorobowych. W rozpoznawaniu chorób żywieniowych, poza badaniem klinicznym, pomocne jest badanie sekcyjne i histologiczne, szczególnie wątroby. Badanie histologiczne umożliwia między innymi rozróżnienie fizjologicznego i patologicznego otłuszczenia wątroby. Przy nieprawidłowym żywieniu ryb objawy kliniczne mogą przez dłuższy czas nie występować. Proces chorobowy jest zwykle przewlekły, dopiero po kilku lub kilkunastu tygodniach można zaobserwować, że ryby są chore. Choroby żywieniowe objawiają się przede wszystkim słabym wzrostem ryb, szczególnie wyraźnie zaznaczającym się u ryb młodych, mających duże zapotrzebowanie na różnorodne składniki diety. Proces chorobowy może doprowadzić do postępującego wychudzenia, kończącego się śmiercią. Śnięcie ryb następuje najczęściej przy dodatkowym działaniu czynników stresowych, związanych np. ze zmianą środowiska. Ryby nieprawidłowo żywione w okresie młodości oraz w okresie dojrzewania gonad tracą zdolność do rozrodu, a jeżeli dojdzie do zapłodnienia ikry śmiertelność zarodków w ikrze, a następnie śmiertelność wylęgu może być znaczna. W przewlekłej formie niedobory żywieniowe objawiają się najczęściej jako anomalie kręgosłupa (skolioza i lordoza), jak również charakteryzują się wystąpieniem zaćmy rogówkowej i soczewkowej, wysadzeniem gałek ocznych, ubytków płetw, stłuszczeniem wątroby i wybroczynami w skórze. Oprócz tego może wystąpić anemia i hyperplazja (chorobowe rozrosty) tkanki skrzelowej. Należy pamiętać o tym, że nieodpowiednie żywienie powoduje zwiększenie wrażliwości ryb na choroby infekcyjne i stres. Zaobserwowano, że w okresie stresu wzrasta zapotrzebowanie organizmu ryb na witaminę E i C. Należy pamiętać, że skutki niewłaściwego żywienia objawiają się po dłuższym czasie; objawy są zwykle przewlekłe i trudno dostrzegalne. W optymalnych warunkach fizykochemicznych wody (tlen, temperatura, pH, twardość, przewodność) nawet ryby, u których znaczna część narządów miąższowych uległa zwyrodnieniu (i są nieczynne) nie wykazują wyraźnych objawów chorobowych. Dopiero przy pogorszeniu się warunków środowiskowych mogą wystąpić śnięcia, a o chorobie dowiadujemy się na podstawie wyglądu narządów wewnętrznych.
Profilaktyka chorób żywieniowych
Profilaktyka chorób żywieniowych wiąże się z dokładnym rozpoznaniem zapotrzebowania pokarmowego poszczególnych gatunków ryb i dążeniem do karmienia ryb pokarmem o zbliżonym składzie do składu pokarmu, którym żywią się one w swoim naturalnym środowisku. W przypadku braku takich wiadomości można próbować zdobyć wiedzę z tego zakresu poznając budowę anatomiczną przewodu pokarmowego hodowanych ryb. Typ przewodu pokarmowego, jak również wygląd zębów (szczękowo - żuchwowych lub gardłowych), a przede wszystkim struktura aparatu filtracyjnego (budowa wyrostków filtracyjnych występujących na łukach skrzelowych) są dostosowane do rodzaju pobieranego pokarmu (patrz artykuł Podstawowe wiadomości o żywieniu ryb ozdobnych - Jerzego Antychowicza). Innym sposobem rozwiązania problemu nieznanego zapotrzebowania ryb na karmę jest stosowanie karmy różnego typu, w różnych proporcjach, a następnie obserwowanie struktury odchodów wskazującej czy trawienie jest prawidłowe, czy też wskutek niewłaściwego składu karmy doszło do zapalenia przewodu pokarmowego lub zaparcia (patrz wyżej choroby żywieniowe). Oceniać przy tym należy stopień strawienia pokarmu w końcowym odcinku jelita. W przypadku wystąpienia objawów klinicznych sugerujących chorobę żywieniową można, u poszczególnych osobników, przeprowadzić sekcję i zbadać wygląd narządów wewnętrznych, szczególnie wątroby, jak również określić stan śluzówki przewodu pokarmowego i na tej podstawie ocenić, czy żywienie było prawidłowe. W przypadku populacji bardzo cennych ryb akwariowych, u których podejrzewa się alimentarne tło choroby, można w trakcie sekcji pobrać próbki narządów wewnętrznych, głównie wątroby i przeprowadzić badanie mikroskopowe preparatów gniecionych, a nawet histologiczne w kierunku zbadania obecności zmian zwyrodnieniowych. Podstawową metodą profilaktyki chorób żywieniowych jest karmienie ryb różnorodną karmą, zarówno karmą żywą jak i dobrą witaminizowana karmą suchą. W przypadku karmienia ryb zwierzętami wodnymi, pochodzącymi ze zbiorników wodnych, w których mogą występować ryby wolnożyjące należy jednak stosować różne zabiegi zmierzające do minimalizacji możliwości przeniesienia do akwarium czynników chorobowych. Karmę żywą należy płukać, przesiewać, a w niektórych przypadkach przetrzymywać kilka dni w przepływie czystej wody przed podaniem jej rybom. Żywienie tego typu karmą jest ryzykowne, ale nie można z niej zrezygnować. W przypadku dużego zagrożenia infekcji grzybem Ichthyophonus, którego nosicielami mogą być skorupiaki wodne, należy zamrażać pokarm żywy w postaci bloczków i przetrzymywać go przez 10 dni w temperaturze -10°C lub 5 dni w temperaturze -20°C celem inaktywacji tego grzyba. Należy przy tym pamiętać, że mrożenie nie likwiduje 
możliwości zakażenia ryb mykobakteriami. W przypadku komercyjnej karmy suchej należy sprawdzać datę jej produkcji oraz skład. Po upływie 3 miesięcy nawet jeżeli karma była przechowywana w odpowiednich warunkach (chłodne, ciemne pomieszczenie) traci ona znacznie na wartości w związku z rozpadem niektórych witamin i cennych aminokwasów. Na etykiecie karmy komercyjnej poza datą ważności powinno być wyszczególnione jej przeznaczenie tj. dla jakiej grupy ryb jest ona odpowiednia. Należy również rozważyć ewentualną możliwość samodzielnego wzbogacania karmy suchej przez zanurzanie jej w roztworze witamin. Podczas produkcji karmy w wyniku działania zbyt wysokiej temperatury i związków chemicznych, witaminy i inne cenne składniki mogą ulec zniszczeniu.
na podstawie artykułu "Podstawowe wiadomości o żywieniu ryb ozdobnych" - Jerzego Antychowicza
|