Korespondencja filomatów
Organizacje młodzieżowe w Wilnie w 1 poł. XIXw. były wyrazem tęsknot i doświadczeń europejskich. We Francji w 1788 powstało stowarzyszenie Societe Philomatique, czyli miłośników wiedzy. W Niemczech organizowano się w Tugenbundach i Burschenschaftach.
W Wilnie działało Towarzystwo Szubrawców - inteligencja, wydawano „Wiadomości Brukowe”; Towarzystwo Dobroczynności i masoneria.
Generacja mickiewiczowska była pokoleniem urodzonych w niewoli, okutych w powiciu, żyli legendą powstania kościuszkowskiego i konfederacji barskiej, sami zaś przeżyli wiosnę 1812r i nadzieje związane z Napoleonem, które szybko się niestety rozwiały. Napoleon był idolem ich życia. Poczuli się zobowiązani do pracy nad odrodzeniem moralnym, patriotyzmu, zjednoczenia. Przekładali literaturę „z tezą”, literaturę użyteczną społecznie, o walorach wychowawczych, czytali Niemcewicza „Śpiewy historyczne” oraz kurs historii Polski „Pielgrzymie w Dobromile” oprac. przez ks. Izabelę Czartoryską.
Studenci wileńscy pochodzili w większości z ubogich zaścianków szlacheckich, utrzymywali się z własnej pracy urzędniczej lub korepetycji.
2 lata od przybycia do Wilna Mickiewicza (Nowogrodek), Tomasza Zana (mińszczyzna), Józefa Jeżowskiego (Humań, Ukraina), Onufrego Pietraszkiewicza z lidzkiego doszło 1/13 października 1817 do organizacyjnego spotkania Towarzystwa Filomatów.
Pierwsi sygnatariusze:
Józef Jeżowski - prezydent
Erazm Poluszyński - wiceprezes i kasjer
Tomasz Zan - sekretarz
Mickiewicz, Pietraszkiewicz, Bruno Suchecki
Cele: ćwiczenia naukowe i udzielanie sobie wzajemnie pomocy. Całkowita równość członków i sekretny charakter organizacji.
„Ustawa pierwsza” - skromność, otwartość, szczera chęć pożytku, przyjacielska poufałość członków.
Odwoływali się do francuskiego oświecenia (Rousseau). Wzorem był dla nich Benjamin Franklin, odwoływali się do „Złotych wierszy” Pitagorasa, (wartość cnoty).
Zbierali się w każdą niedzielę u Pietraszkiewicza - posiedzenia naukowe; co 3 miesiące posiedzenia administracyjne, wtedy przyjmowali nowych.
4/7 listopada 1817 przyjęto na wniosek Mickiewicza Franciszka Malewskiego, Zygmunta Nowickiego, wkrótce Józefa Kowalewskiego. W 1818 przyjęto Jana Czeczota i Teodora Łozińskiego.
„Ustawy drugie” - jesień 1818 - podział organizacji na 2 wydziały: literatury i nauk wyzwolonych oraz matematyczny, fizyczny i medyczny.
„Ustawy trzecie” - pocz. 1819 - konieczność powołania nowych towarzystw, walka z egoizmem, altruizm, poruszenie sprawy walki o niepodległość.
Wdrażali swe myśli odważniej w tekstach poetyckich niż w programach, zwłaszcza śpiewanych (agitacja). Szczególnie Czeczot. Wkrótce pojawiać się zaczęły odważne wypowiedzi programowe.
19 kwietnia 1819 - związek Przyjaciół, później z tego zrobiono Związek Filadelfistów.
Wiosną 1820 Zan wystąpił z teorią promienistości - magnetyczna siła emanowana przez człowieka, zobowiązująca do współdziałania. Z tej inicjatywy powstaje Towarzystwo Promienistych - dążenie do doskonalenia moralnego.
Majówki oraz dalsze spotkania mobilizowały ponad 150 uczestników, najlepsi z nich utworzyli Związek Filaretów- miłośników cnoty.
Struktura wewnętrzna Filomatów: 5 klas: filareci niżsi, wyżsi, filadelfiści niżsi i wyżsi i klasa najwyższa - kierująca, stanowili ją filomaci.
Mickiewicz w 1820 chciał też w Kownie utworzyć Związek Obywatelski oraz Bibliotekę Obywatelską, ale inicjatywa nie została podjęta.
Za to wileńscy chcą objąć zasięgiem całą Litwę i Ruś.
Dekonspiracja, aresztowania, proces. 3/15 maja 1823 w V gimnazjum wileńskim Michał Plater przy współudziale kolegów Czechowicza i Kościałkowskiego zamieścili na tablicy napis „Vivat Konstytucja 3 maja! Jak słodkie wspomnienie dla nas, rodaków!” Kułakowski dopisał potem: „lecz nie masz, kto by się o nią dopominał”. Sprawa dotarła do dyra, gubernatora i rektora uniwersytetu, któremu podlegało gimnazjum. Winni dostają areszt i obniżone zachowanie. Wladze uniwer. kontynuują śledztwo, powołują komisję z profesorów. Rektor i kilku nauczycieli gimnazjum zostają aresztowani. W czerwcu uczniów przewieziona na badania do warszawy, podczas śledztwa uczniowie przyznają, że słyszeli o stowarzyszeniu Promienistych.
Sprawę pogorszył wybryk Józefa Massalskiego - chciał się dostać do wojska, poprosił więc o przewiezienie do warszawy, bo ma ważne info dla ks. Konstantego. Ten fortel bodził we władzę i jej manię dochodzeniową.
7/19 lipca 1823 w Wilnie pojawił się Nowosilcow, zwolnił rektora Twardowskiego z więzienia, kontynuuje śledztwo.
10/22 pazdziernika aresztowano Czeczota, 22X/3 XI Jankowskiego, ujawnia istnienie Filaretów, wskazuje członków: Mickiewicza, Czeczota, ks. Lwowicza, Łozińskiego, Malewskiego, Sobolewskiego i Zana. Powiedział, ze Pieśń filaretów napisał Mickiewicz, lecz nie udowodniono autorstwa; utwór pozostaje anonimowy do końca.
W tym samym dniu w kaplicy św. Kazimierza w katedrze spotykają się Mickiewicz, Zan, Pietraszkiewicz, Czeczot i Morawski. 23/24 października Mickiewicza osadzono w klasztorze Bazylianów przy ul. Ostrobramskiej. Był tam też Freyend, Sobolewski, Suzin, Żegota, Lwowicz, Chodźko, Jankowski i Zan. W celi Adama odbywały się ich spotkania.
W ciągu dnia przesłuchiwała ich komisja śledcza, nie bito ich. Nocą przekupywali szyldwachów, żeby mogli spotykać się w celi. Pozostałych aresztowanych umieszczono w ośmiu klasztorach Wilna lub w areszcie zamkowym. Nadzór nad komisjami śledczymi miał prokurator gubernialny Hieronim Botwinko. Zan brał całą winę na siebie.
Malewski ujawnił istnienie Filomatów przed ks. Konstantym.
21kwietnia/3maja 1834 Mickiewicz wychodzi na wolność za poręczeniem Lelewela.
Zatwierdzenie wyroku następuje w Carskim Siole 14/26 sierpnia 1824 - 20 filomatów skazano na prace w szkołach w oddalonych od Polski guberniach, była to bezterminowa zsyłka. Zan skazany do twierdzy syberyjskiej na rok, a Czeczot i Suzin na pół roku. Usunięto profesorów: ks. Michała Bobrowskiego, Ignacego Daniłowicza, Józefa Gołuchowskiego i Lelewela.
Szlaki zesłania:
Linia orenburska - z Sanki Petersburga przez Moskwę, perm, Orenburg i Orsk. Wiezienie było przed Uralem - granica cywilizacji.
10/22 października 1824 na zesłanie udają się Zan. Czeczot i Suzin. Mickiewicz ich odprowadza, daje Zanowi książkę „O naśladowaniu Chrystusa”. Przewożeni w kibitkach, w Orenburgu rozdzieleni. Zan zostaje w Orenburgu w brudzie, robactwie, upokorzeniu z najgorszymi przestępcami. Czeczot na pracach w Uralsku, Kizylu i Ufie. Suzin w Orsku, uczył dzieci komendanta tamtej twierdzy.
Zan kontempluje piękno przyrody uralskiej, po uwolnieniu kształci dzieci, czyta Platona,. Arystotelesa, Dantego, Byrona, Scotta i Krasickiego, modli się i gra na gitarze, potem zajmuje się tłumaczeniami, prowadzi badania geologiczne skalistych ziem poduralskich, tworzy pierwsze istniejące do dziś muzeum przyrodnicze w Orenburgu.
Drugi szlak: przez Rosję środkową z Sankt-Petersburga przez Kijów, Odessę i z powrotem do Moskwy i Petersburga. Jest to trasa Mickiewicza i sobolewskiego. Po nich wyruszają Jeżowski, Malewski i Pietraszkiewicz. Mickiewicz i Jeżowski skierowani do pracy w szkole w Odessie, Malewski do nich dołącza. Mickiewicz składa pismo do władz o zatrudnienie w Moskiewskim Archiwum Kolegium Spraw Zagranicznych, potem o pracę w kancelarii gubernatora w Moskwie.
Po wycieczce na Krym dociera do Moskwy, dostaje posadę u gubernatora. Osiedlili się tam też Daszkiewicz, Jeżowski, Pietraszkiewicz. Spotykają się na salonach u polskiej pianistki Marii Szymanowskiej (córki Helena i Celina). Mickiewicz bywa też u Bonawenturostwa Zaleskich; pani Joanna - patriotka, darzyła go nieodwzajemnionym uczuciem. Zaleskim M. dedykował Konrada Wallenroda.
W poł. 1828 stara się o druk w Petersburgu Poezji, zabiega o anulowanie wyroku,. Zezwolenie na wyjazd za granicę. Dostaje paszport na zachód. W maju 1829 opuszcza Cesarstwo. Tymczasem Malczewski w Petersburgu dostaje pracę w metryce litewskiej, żeni się z Heleną Szymanowską - ich dom był oparciem dla polonii, uwięzionych i zesłanych.
3 szlak: Z Moskwy przez Wołogdę, perm do tobolska. Pietraszkiewicz podejmuje ten szlak. W czerwcu 1831 wskutek prowokacji aresztowany niby za udział w próbie organizowania ucieczki Korpusu Litewskiego do powstania. Skazany na katorgę w Tobolsku (amplituda temper wynosiła tam 90stopni!). nie wolno mu było czegokolwiek: poruszać się, polować, zajmować handlem itd. Dopiero w 1841 zezwolono mu na pracę jako kancelista. Inicjuje akcję wypożyczania książek, które sprowadza z PL i Petersburga. Ambasador kultury polskiej. Powszechnie nazywany Stryjaszkiem. Do Wilna wraca po 36 latach zesłania w 1860, porządkuje i ratuje Archiwum filomatów.
4 szlak: z Sanki-petersburga do Archangielska lub Witegry. Szlak sobolewskiego i Heydatela.
5 szlak: z S.Petersburga przez Moskwę do Kazania oraz Wiatki: Kowalewski, Wiernikowski i Kułakowski.
Cyprian Daszkiewicz - ceniony przez Lelewela, posada w banku moskiewskich, z rywalizacji z Mickiewiczem o rękę Karoliny Jaenisch wycofał się, słaby stan zdrowia, umarł na gruźlicę w Moskwie w 1829.
Jan sobolewski - również zmarł na gruźlicę i przez nieludzki klimat w Archangielsku w 1830
Feliks Kułakowski - zm. Na gruźlicę w 1831.
Mickiewicz dedykuje im III część Dziadów.
Legenda filomacka - upamiętnił ja Mickiewicz w Dziadach III część, sakralizował gehennę młodzieży.
Korespondencja filomatów - uporządkowana przez Pietraszkiewicza, materiały filomackie zbierał też Franciszek Malewski oraz Tomasz Zan. Opieszale ujawniono korespondencję ,nieliczne publikacje. Przed wybuchem I wojny światowej Jan Czubek ogłasza pięc tomów Archiwum Filomatów. Cześć 1 to korespondencja filomatów 1815-1823, cz. 2 Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, cz. 3 Poezje Filomatów Ina tym się zatrzymano. Dopiero w 1973 z inicjatywy prof. Czesława Zgorzelskiego przystąpiono do zakrojonego na 2 tomy Archiwum Filomatów, Na zesłaniu.
W rezultacie powstało zamierzenie czterotomowe
T1: Listy z zesłania. Krąg O. Pietraszkiewicza i C. Daszkiewicza
T2: Krąg Tomasza Zana, J. Czeczota i Adama Suzina
T3: Krąg F. Malewskiego i Józefa Jeżowskiego
T4: Listy z więzienia.
Listy powstawały przede wszystkim w Wilnie.
Listy 1-77 okres wileński 1815-1823, okres studiów, pracy zawodowej, działalności związkowej, formułowania ideałów i programów. Pisane w Wilnie, Nowogródku, Miłaszewie, Szorsach, Tuhanowiczach, Płużynach…
Listy 78-96 niemal wyłącznie powstają w Wilnie i pochodzą z okresu więzienia filomatów i filaretów, pisane od jesieni 1823 do jesieni 1824. solidarność młodych, hart ducha, przygotowania do zsyłek.
Listy 97-155 są z zesłania 1824-1841.
Autorami są czołowi i zwykli działacze Związku. Piszą między sobą, ale także do Malewskiego, Lelewela, Nowickiego czy do kobiet: Maria Puttkamerowa, Joanna Zaleska i Ewa Felińska.
Główną tematyką listów jest przyjaźń, a także solidarność, miłość, urok młodzieżowej konspiracji, patriotyzm, relacje z kraju i z zesłania, lektury, szczególnie te na zesłaniu (dzielili się nimi jak chlebem), dzielenie się wrażeniami po przeczytaniu utworów Mickiewicza.
Forma listów: zmiana tradycyjnej formy, nie chcieli zachowywać reguł kompozycyjnych, ale skupić się na oddawaniu swoich przeżyć, myśli. Listy Zana pisane są w formie rozdziałków nasyconych szczegółami, małe fragmenty codzienności, szersza narracja, mgła humoru. Do tej praktyki czasem nawiązuje Mickiewicz i Czeczot. Listy były też w formie rozmowy. Silny ładunek emocjonalny w początku i zakończeniu listu, w listach z więzienia kształtował się „język ezopowy”.