Właściwie to można stwierdzić, że lektura teorii w tym wydaniu naszego Pana Prof. stanowi substytut w wersji de lux książek Kapuścińskiego. Więc startuję, przy okazji krótkie omówienia w/w problematyki utworów.

WSTĘP

3 wątki socjologiczno-polityczne prac Kap., które Pan Prof. pragnie omowic:

• Socjologia polityki (pokusy i manowce władzy, jej zdobywanie i utrata_

• Socjologia rewolucji (przyczyny wybuchu rewolucji, jej herosi, dynamika procesów rewolucyjnych)

• Socjologia proletariatu (syt. Ludzi biednych, wynędzniałych, przeciwstawionych bogaczom)

ROZDZIAŁ I

O twórczości R.Kap.

Kapuściński wyczulony na problemy egzystencjalne człowieka; poetycka wyobraźnia; debiutował na łamach „Dziś i Jutro” w 1949 wierszami pt. „Pisane szybkością” i „Uzdrowienie” (o przemijaniu);

Książki, które odbiegają od poetyki i formy dotychczasowych publikacji Kapuścińskiego - „Lapidarium”, „Lapidarium II”, III, IV;

Nie ogranicza się do relacji ale buduje fakty tak. Aby czytelnik miał wrażenie bezpośredniego uczestnictwa w prezentowanych wydarzeniach;

Dzieki mediom współczesny świat stał się „globalną wioską” - okrojone, zwięzłe info, flesze, czytelnik, który potrzebuje refleksji nie czuje się zaspokojony, więc tą potrzebę pogłębienia tematu zaspokajać ma reportaż. ;

Kap. bazuje na pamięci, ale nie sposób napisać dobrego reportażu bez wcześniejszego zrobienia notatek czy zebrania dokumentacji.;

Kap. nie traktuje inform. jako beznamiętnego faktu - przekazanie nastroju czy refleksji także jest informacją.;

Wywoływanie estetycznych przeżyć odbiorcy, jego zaangażowania w sprawę, o ktre czyta.;

Kap. - pisanie jako obowiązek dzielenia się z kimś tym, co się samemu zobaczyło;

Reporter „mający absolutne wyczucie informacji, klimatu i wydarzenia”.;

Brak dochodzenia do zrozumienia zjawisk przyczyną prześlizgiwania się po tematach i wyszukiwania sensacji -> to prowadzi do rywalizacji dziennikarzy w złym kierunku. Zdaniem Kap - rola mediów w świecie współczesnym sprowadza się do informowania o nim pobieżnie, zdawkowo, lakonicznie.

Jego utwory reportażowe są antymedialne (prop. Bauera), ponieważ jako reporter identyfikuje się z opisywanymi osobami, jest blisko nich i opowiada o nich po to, by odbiorca mógł lepiej zrozumieć omawiane zagadnienie i miał wrażenie, że nie jest tylko widzem ale i uczestnikiem.

Głębia psychologiczna.

Podsumowanie

Kap ma dystans do prezentowanych zdarzeń. Jego droga twórcza - od poezji prze reportaż krajowy (Busz po polsku) do zagranicznego (eg. Wojna futbolowa, Szachinszach) . Ma duszę artysty pisarza.Typ reportażu z 1 strony zbliżony formą do noweli, z 2 do powieści konfesyjnej czy dokumentarnej.

Co ukształtowało go jako reportera? Wydarzenia II WW, po jej zakonczeniiu - zmiany ustrojowe w Europie Środkowej, rewolucje w Afryce & Am. Łacińskiej, w których uczestniczył.

Ogromną wagę przywiązuje do problematyki wolności, sprawiedliwości, szczęścia jednostki w świecie - spełnia misję kronikarza spraw ważnych, przełomowych, które wyznaczają sens życia człowieka.

Podstawą pisania o rzeczywistości -obserwacja uczestnicząca, dogłębne poznanie i zrozumienie zagadnienia i wczuwanie się w przeżycia prezentowanych postaci.

Styl wypowiedzi ->prostota przekazu ->trafia do czytelnika.

Kap broni reportażu pisanego przed mediami elektronicznymi, które spłycają oraz zdarzeń.

ROZDZIAŁ II

Struktura artystyczna utworów Kap.

1. Kompozycja

Dos Passos stworzył nową technikę narracji, którą oparł na 4 lementach strukturalnych kompozycji powieści:

1. „oku kamery” - osobiste wspomnienia i wrażenia autora

2. „kronica filmowej” - realne zdazenia bieżące ujęte w formę notatek

3. biografii

4. narracji fabularnej

- Technika zestawień

Zestawianie cytatów z różnych źródeł (odpowiednik stosowanych przez Dos Passosa „kronik” i „obiektywizmu”) - wzmożenie zainteresowania u odbiorcy i pokazanie mu wielości punkt ów widzenia jednej sytuacji.

=>o kompozycji Cesarza - s. 56 [Cesarz - studium człowieka cesarskiego w chwili klęski]

=> o kompoz. Szachinszacha - s.59 [Szachinszach - to nie tylko książkao Iranie czy Polsce po II WW, ale też utwór o „anatomii przewrotu”, którą można odnieść do Rewolucji we Francji(1789-1793), Wiosny Ludów (1848) czy nawet rewolucji październikowej w Rosji (1919)

=>o kompoz. Imperium - s.62

- Bliżej opowieści

W narracji wprowadza analizę psychologiczną bohaterów; Struktura większości jego utworów zmierza do przedstawienia 1 problemu- jak w noweli czy opowieści.

- Sztuka opowiadania

Stosuje gradację nastrojów - od podniosłego domapatycznego i ponurego. Mistrz w użyciu środków stylistycznych powieści realistycznej. Obrazowe opisywanie zdarzeń. Do narracji wplata mowę niezależną - sposób realizowania porozumienia opowiadacz z odbiorcą. Opowieść nacechowana elementami retardacyjnymi. Gawędowy charakter utworów dotyczący u Kap tonacji wypowiedzi. Dociekliwość analizy i rzetelność obserwacji.

- Eseizacja opowieści

Eseizacja splata się ze sztuką opowiadania. Wyraża się m.on. w subiektywizmie wypowiedzi narratora, jego otwartym stosunku do odbiorcy, stawianiu konkluzji, do których dochodzi czytelnik po przedstawieniu przez opowiadacza zdarzenia, korzystaniu z cytatów innych autorów. Cechuje ją refleksyjność. U Kap. polega na stawianiu podst. pytań o sens, cel i hierarchię wartości & zasadność ludzkich działań. Stworzenia iluzji prywatnej rozmowy z czytelnikiem i bohaterami.

- Tytuły

Mają głęboką wymowę. Ścisły stosunek do tekstów powieści. Podkreślenie istotnych zjawisk zawartych często już w tytule. Eg. - lapidarium określa zbiór kamieni szlachetnych - cennych myśli autora o współczesnym świecie; heban - alegoria ludzi żyjących w Afryce, świadczy o ich czarnym kolorze skóry i niezłomności.

2. Sztuka postaciowania

Irena Kwiecień: „w centrum zainteresowania Kap jest człowiek uwikłany w wydarzenia historyczne(…). Najczęściej jest to partyzant, rewolucjonista, który walczy o wolność kraju, o swą ludzką godność, elementarne warunki egzystencji, zdeterminowany syt. we własnym kraju”. Dopuszczając boh do głosu, ukazuje ic zachowanie, szczególnie zniewolenie moralne i umysłowe. Kreacja bohaterów u Kap polega na - przeżywaniu z nimi ich problemów, a potem opisywaniu tego co oni mogą i są w stanie odczuwać. Najważniejsza - mądrość życiowa danego człowieka, szczegóły z życia, które miały na niego wpływ. Wzorcem - Dostojewski. Bohaterami są osoby o ogromnej sile sugestii i potędze woli.

Kap podobnie jak Wańkowicz ukazuje Boh:

-ze swojego pktu widzenia

- bezpośrednio w działaniu

- z pktu widzenia innych postaci, występujących w utworze.

Kap stara się doszukać w postaci 1 charakterysztycznej właściwości, ukazującej jej niezwykłość, niepowtarzalną cechę. Ukazuje człowieka w kontekście społecznym , z bogactwem jego powiązań i zależności w życiu, w którym się odnajduje także czytelnik. Mimo odległości przedstawianych zjawisk i problemów - świat przedst. ludzi podobny do tego, który otacza odbiorców.

3. Przestrzenno-czasowe zasady porządkowania wydarzeń

Swoisty klimat i osobliwy nastrój charakterystyczny dla prezentowanych środowisk, ukazywanych przez pryzmat trudności związanych ze zmaganiem bohaterów z codziennością. Opisanie cech postaci + przedstawienie właściwości danych miejsc ( w jaki sposób środowisko, tradycja i obyczaje wpływają na przebieg życia bohaterów). Niezwykłość prezentowanych spraw współgra z wprowadzaniem napięcia akcji przez odpowiedni dobór wyrażeń. Np. surowość opisu pustyni (proste zestawienia wyrazów typu „ostry wiatr”, „sucha mgła”, „obłęd wodny”) oddaje groźbę burzy piaskowej i sytuacji ludzi w chwili zagrożenia. Groza prezentowanej sytuacji wynika nie tylko z zaistniałego położenia postaci, lecz także z opisu krajobrazu. Tam, gdzie sam nie dotarł, posiłkował się cytatami z różnych książek autorstwa ludzi znających te przestrzenie z autopsji. Panoramiczny obraz przetrzeni, a nie tylko jednostronny. Współpraca nadawcy z odbiorcą. Przestrzeń u Kap to nie tylko ukazanie świat zewnętrzn. ale i wewn. - dającego pośredni obraz wszelkiego rodzaju przeżyć. Czas zdarzeń kończy się z chwilą zamknięcia przekazu narracji i wyzwala u odbiorcy iluzję opowiedzianej przez reportera historii, dokonanej i nieodwracalnej. Czas nie jest biernym upływem, ale siłą, która oddziałuje na losy bohaterów; jest elementem charakterystyki psychologicznej postaci, podobnie jak przestrzeń. Podobnie przez pryzmat postaci, określali upływ czasu Wańkowicz i Pruszyński. 2 poziomy czasowe - przeszłość i teraźniejszość. Dla Kap liczy się przepływ współczesnego czasu i wykorzystania go przez tych, którzy wracają myślami do historii, ucząc się z niej wzorów postępowania. Kap prezentuje postawy odwiecznie znane, z których emanuje prostota i troska o człowieka.

Posdumowanie

Analiza środków pisarskich Kap pozkazuje, że jego technika pisarska jest skuteczna także z literaturze dokumntelnj czego wyrazem jest reportaż. Łańcuch przyczynowo-skutkowy i żelazna konsekwencja prezentowanych zdarzeń ->zainteresowanie nimi odbiorcy. Drobne fakty - konieczne ogniwo wątku zdarzeń. Przemyślana kompozycja. Subiektywizm , obiektywizm, historiozofia i narracja fabularna - uzupełniają się, tworząc panoramiczny obraz rzeczywistości. Budowa trójdzielna: wstęp, zrąb zasadniczy, efektowne zakończenie. Mówi o bezsensownej wojnie i samotności człowieka skazanego na siebie. Wartości estetyczne i ideologiczne. Poprzez epizody ukazuje tragedię człowieka. Wykracza poza formy przyjęte w reportażu, nie boi się stosować stricte literackich technik. Widoczna dbałość o konstrukcję i przejrzystość wypowiedzi. Podstawowa cecha utworów - różnorodność. Prezentacja góruje nad relacją, a komentarz występuje w tle.

ROZDZIAŁ III

Polityczne odniesienia twórczości Kapuścińskiego

Naszkicowana przez Kapuścińskiego mapa świata wyznacza szlak konfliktów społ.-polit., które zaistniały w drugiej połowie XX w.,i których świadkiem był sam autor. Kolejno: Afryka, Ameryka Łacińska, Azja, Europa (Niemcy, Polska, kraje dawnej Jugosławii, Rosja, Białoruś(Imperium). Lektura reportaży o postawach polityków, motywacji zachowań, stanach świadomości socjalizuje odbiorców. Utwory mówią o tym,jak żyć w irracjonalnym, bezsensownym świecie, pełnym walki o władzę i strachu o własne życie. Dramat świata jest przejmujący. Kap dociera jakie są jego źródła i na czym on polega, poszukując prawdy o ludzkich namiętnościach. Filozofia Kap bliska jest filozofii ks. Tischnera=> człowiek jest w pewnym sensie tym, za kogo się uważa. Nie można zrozumieć człowieka w oderwaniu od tego, co się dzieje między nim a innymi ludźmi, czy między nim a Bogiem. Wg Tischnea w badaniach nad człow można wyodrębnić 3 wskazówki: 1) dramat, 2)drugi człowiek, 3)ludzka czasoprzestrzeń.

1. Władza a społeczeństwo

B. Russell - władza jest podstawowym pojęciem nauk społecznych „w tym samym sensie, w jakim energia jest podstawowym pojęciem fizyki”. (źródła władzy w najb osobistych pokładach pragnień i potrzeb człowieka tak jak ropa, atom czy słońce są za spr człowieka źródłami fizycznej eergii.

Kap widzi siłę władzy w propagandzie -> „stałą się olna 1 z gł. Narzędzi działania każdej włądzy współczesnej(…)”. Propaganda- agresja ->nieustanny atak i podbój. Gra polityczna. Kap->analiza sposobu dochodzenia do władzy i postępowania polityków ->próbują oni sforsować własne interesy pod pozorem, że walczą o Obro ogółu. Włascy stwarzają pozory otwarcia na sprawy podwładnych, szafują populistycznymi hasłami ->to zgodne z psychologicznymi koncepcjami władzy. Zazwyczaj - 1dyną legitymacją władzy w krajach, o których pisze, jest uzbrojony człowiek. Wyzwalanie strachu w ludziach przez władzę - dorga do dyktatury. Gwarantem utrzymania przy władzy - zepchnięcie społ na skraj ubóstwa; ogólna degradacja życia, spadek jego wartości, zwiększenie zagrożenia - to nie błąd, ale następstwo polityki chcących umocnić panowanie.

Kant - człowiek mabyc celem działania, nigdy środkiem.

W szachinszachu autor podkreśla, że 1 mscem, gdzie człow może wyzbyć się strachu i lęku jest świątynia.

Dysproporcje: kraje uprzemysłowione a Trzeci Świat.

Teksty Kap są także przestrogą dla rządzących w Europie, obu Amerykach i Azji. Ich wymowa jest więc „ponadgraniczna” - władcom przypominają o wywiązywaniu się z obowiązków wobec wyborcom, wyborcom uświadamiają, że od nierzetelnej władzy nie należy się spodziewać niczego dobrego.

- „Cesarz” - studium o dworakach

Niewłaściwa interpretacja utworu przez krytykę - łatwiej doszukać się tam potępienia niegodziwego władcy niż ganić lud za poddańczą postawę. Kap scharakteryzował zachowania dworaków - ludzi układnych, schlebiających cesarzowi dla swojej kariery. Opowiadali oni o tym, jak zajmowali się na dworze „króla królów” sprawiając wrażenie, że są z tego dumni, choć fakt. ich zachowanie było upokarzające. Poddaństwo ludu było dla cesarza sprawą oczywistą.

H. Cloud & J.Townsend (psycholog. am.) - człowiek, którego słowa wszędzie spotykają się z aprobatą, jak w przypadku cesarza, musi gdzieś rozmijać się z prawdą. Cesarz nie dawał nikomu szans na uczciwe życie. Kap ukazał przekrój postaw ludzi niemiejących przeciwstawić się władcy, by się nie narazić i nie zostać wykluczonym z kręgu prominentów.

- Dążenie do wolności (rewolucje)

Egzystencjaliści wychodzą z założenia, że człowiek rodzi się wolny. Jest to coś negatywnego, czł nie umie sobie z nią poradzić, jest wolny czy tego chce, czy nie (człowiek skazany na wolność -Tatarkiewicz). Wg egzystencjalistów, nie ma Boga, a jęsli Go nie ma, to nic nie podpowiada ludziom jak mieliby postępować moralnie i uczciwie.

Wg Hegla - czł nie jest wolny, ale do wolności dąży. Chrześcijaństwo dostarczyło ideę wolności. Czł - przedmiot i cel miłości Boga. Czł powołany do wolności.

Kap zauważ ciągłą walkę człowieka o niepodległość i dążenie do wolności. Myśl Hegla sprzed 200 lat ilustruje przykładami wspolczesnymi z roznych kontynentow. Jednak u Kap spradza się tez teoria Sartre'a - człowiek gdy zdobędzie wolność nie umie sobie z nią poradzić. „To władza prowokuje rewolucję”-Kap.

Hannah Arendt -odwaga jest potrzebna, ale rewolucji nie inicjują masy biedoty, mimo że to im ma ona przynieść najwiecej korzyści. Rewolucje są następstwami, nigdy przyczynami upadku autorytetu politycznego władzy.

Dzięki tekstom Kap można zrozumiec jak wygląda anatomia rewolucji i co jest jej przyczyną. W 2.poł XX wieku o wpływy na świecie rywalizują Amerykanie i Rosjanie - cierpią na tym niewinni, nieświadomi dla kogo walczą, zaangażowani w tę rywalizację, która na danym terenie przeradza się w rewolucję. Jako ofiary propagandy myślą, że walczą o nich samych, o narodowe interesy. W chwilach niepokojów i zamieszek wykorzystuje się czynniki emocjonalne.

-> Algieria wyzwoliła się spod wpływu Francji w 1962.

Wg Kap-nalepszą formą wyrażania buntu - rewolucje w stylu angielskim( „gabinetowe”, „aksamitne”).

Osiągnięcie wolności - problem dla tych, którzy do niej dążyli - czł nie ma co ze sobą zrobić, zostaje pominięty przez nową władzę, traci cel.

Kap przekazuej maksymę Hemingwaya: „człowiek nie jest stworzony do klęki. Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać” (mówi o tym w „Szachinszachu”).

- Między dobrem a złem

Upór i wiara partyzantów w sprawiedliwość doprowadziły dyktatorów do upadku (Cesarz,Szachinszach,Imperium). U Kap - donosicielstwo źródłem zła wywołanego przez władzę, która siłę buduje na poddaństwie i zastraszaniu ludzi. Ludzi o podwójnej moralności. Denuncjacje zniewalają donosicieli jeszcze bardziej, odbijając się na ich sychice.

Absurd współczesn świata polega na tym, że dla człowieka - prócz pragnienia pokoju i środków finansowych - istotne jest posiadanie broni i amunicji. Dają one poczucie bezpieczeństwa. Broń i amunicja - niszczą, ale i bronią przed złem. Symbole zła urastają tu do symbolu oczyszczenia wolności.

Bunt stanowił miarę egzystencji, uświadamiał, że dla ludzi wolność jest najważniejsza.

2. Polityka a moralność

Trudno ustalić granice moralności (relatywizm moralny). Czy jest możliwa polityka bez nadużyć i wykorzystywania społ? Źródłem zła jest sam człowiek i jego postawa wobec świata. Kap - droga od zła do dobraprowadzi prze ograniczenie zawiści i wypracowanie życzliwych stosunków między ludźmi, którzy muszą zdawać sobie spra, że te wartości są ponad wszelkimi instytucjami społ. i polit.

K.Wojtyła (Elementarz etyczny) - o doskonałości człwoeiak stanowi jego wartość moralna, charakter, a nie siła fizyczna. Zniewolony umysł - analiza działania systemu stalinowskiego w Polsce: Z dziejów honoru w Polsce - pisarze, którzy nie dali się zniewolić i podporządkować władzy w okresie stalinowskim.

Hegel doszukiwał się upadku rozumu indywidualnego w postaci Fausta.

Czł powiien kierowac się umysłem nie instynktem. Jednak od natury się nie uwolni - instynkt samozachowawczy przypomina o jego pierwotnym myśleniu

->zaspokajaniu egoistycznych potrzeb, bez uwzględnienia dobra drugiego człowieka.

Stanisław Stomma: „demon władzy jest nauczycielem nienawiści i zbrodni”.

Politycy dalecy od etycznego postępowania.

3. Metody wpływania na społeczeństwo

Uskutecznianie przez władzę propagandy w celu realizacji wlasnych celów. Wg Kap formy w/w propag. -> wpływ na media, wykorzystanie ich siły perswazji, org wieców w celu pozornego zbliżenia się do ludzi, elementy zewnętrzne: atrybuty władzy, wywołujące respekt i szacunek.

- Media

Najskuteczniejszy i najsilniejszy środek perswazji. Wolność mediów „nigdy i nigdzie nie może być absolutna”. Tendencje monopolistyczne, komercyjne źródła finansowania mediów. Można wpływać na wrażliwość człowieka wykorzystując rozwój techniki do zastraszania lub osłabiania jego osobowości. Teoria funkcjonalistyczna - media mają wyrażać dominujące wartości.

- Atrybuty władzy

Centralizacja - proces typowy dla zbiurokratyzowanych i niedemokratycznych państw. By wpływać na społeczeństwo władza musi być silna. Atrybuty władzy to wg Kap biurko oraz mapa. Ludzie uzależnieni są od siebie, ale żyją tak, jakby o tym zapominali, dbają wyłącznie o swoje interesy. Kap pokazuje dysproporcje w standardzie życia :bieda-bogactwo. Współczesny świat z jednej str ulega globalizacji, z drugiej - rozdrobnieniu.

4. Reporter a współczesny świat

Dzięki nim odległe problemy stają się wszystkim bliskie. Reporter ujmuje zjawiska całościowo, by w odpowiednich kontekstach bezstronnie jenaświetlić, dając odbiorcom możliwość dochodzenia do refleksji nad umykającym czasem. Globalizacja - ogromne wyzwanie dla reporterów (wg Robertsona - to zespół procesów tworzących jeden wspólny świat). Robertson jest też twórcą terminu „gokalizacja” . „Jednorodność w różnorodności”. Wg Baumana globalizacja - dążenie do zmniejszenia świata, walka o przetrzeń tylko bogatszych grup społecznych, które pomnażają swoje zyski.

Rozwój mediów tak odmienił swiat, że poznawanie go nie polega na zapamiętywaniu ale na kojarzeniu zjawisk i odpowiednim ich rejestrowaniu i zestawianiu.

Regiony nie są w stanie bronić się przed korporacjami, ale państwo wciąż może temu przeciwdziałać. Dawniej wszystko było z pozoru prostsze.

Tendencje polityki globalnej - 3 wielkie linie konfliktów: konfrontacja nacjonalistyczna, konfrontacje typu rasistowskiego, fundamentalizmy religijne. 3 zjawiska: korupcja, przestępczość, narkobiznes. Dla Kap globalizacja wiąże się gł. z rozwiązywaniem problemów biedy. Globalizacja informatyczna.

Podsumowanie

W dobie globalizacji dla Kap najważniejsza jest „problematyka zdarzeń”. Dominantą wypowiedzi artystycznej Kap nie jest relacja, a prezentacja. Globalizacja ato z 1 strony szansa dla ludzi, zbliżenie ich do siebie za pośrednictwem mediów, z drugiej - zagrożenie spowodowane umasowieniem kultury (za pośrednictwem tych samych mediów).

Zakończenie

Dominantą kompozycyjną - bohaterowie, wokół których dzieją się wszelkie zjawiska. Człowiek i jego problemy najważniejsze. Reportaż stoi na pograniczu literatury i publicystyki. Jest nie tylko przekazem o zdarzeniach i informacją, ale i obrazowym zapisem rzeczywistości, korzystaj cym z doświadczeń prozy realistycznej, zmierza do przedstawienia człowieka w jego środowisku, kirując się estetyką mimetyczną, dążącą do naśladowania świata współczesnego twórcy i odbiorcy. Twórczość Kap wyróznia uzasadniony wybó® zdarzeń prawdziwych, zaświadczonych uczestnictwem autora. Ponadczasowość jego tekstów. Socjolog, pisarz polityczny, filozof. Ujawnia nieprawidłowości władza - społeczeństwo, mówi o nadużyciach polityków, krytykuje słabe charaktery, ale zawsze pokazuje przyczyny złego postępowania. Nie dzieli ludzi na dobrych -złych. Media nie mówią o problemach , lecz o zjawiskach, nie zagłębiają się w przyczyny ich powstania. Pokazują jedynie fragmenty rzeczywistości.

---