Normatywne modele przywództwa II.

Żukiewicz - Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka (strona 177 - 210)

Instytucjonalne uwarunkowania przywództwa politycznego

• Proces przywództwa zawsze przebiega w otoczeniu instytucjonalnym, które nakłada nań pewne ograniczenia oraz wymusza na liderach i zwolennikach określone zachowania

• Otoczenie instytucjonalne nie tylko warunkuje to, jak proces przywództwa będzie przebiegał, ale także to, w jaki sposób przywództwo polityczne zostanie zinstytucjonalizowane

• Najważniejsze ramy instytucjonalne → typ reżimu politycznego, rodzaj ustroju politycznego, format systemu partyjnego oraz charakter systemu wyborczego

Przywództwo polityczne w reżimach totalitarnych

• Władcy w reżimach totalitarnych nazywani są przywódcami politycznymi

• Określenia dla władców totalitarnych:

• Dyktator = w starożytnym Rzymu to urzędnik powoływany w sytuacjach nadzwyczajnych na 6 miesiący i wyposażony na ten czas w nieograniczony zakres uprawnień

• Także w odniesieniu do przywódców powstań (np. Tadeusz Kościuszka)

• Współcześnie → władca w reżimie autokratycznym, który sprawuje swój urząd za pomocą takich środków, jak przemoc, siła czy terror

• Tyran = pierwotnie to nie miało negatywnych konotacji i oznaczało sprawowanie władzy przez osobę, która przejęła ją w państwie na drodze przewrotu

• Ustanowienie demokracji w Atenach → tyranię zaczęto postrzegać negatywnie

• Współcześnie → tyran to władca w reżimie totalitarnym, który zdobył włądzę niezgodnie z obowiązującym prawem i sprawuje ją za pomocą metod siłowych

• Despota = odsyła raczej do pewnego stylu zachowańm określonego mianem wymagania bezwzględnego posłuszeństwa

• Kult jednostki = polega na sakralizacji wizerunku przywódcy, który zaczyna być traktowany jako władca absolutny, obdarzony nie tylko charyzma, ale też najwyższymi przymiotami intelektu

• do propagowania kultu wykorzystuje się media oraz wszystkie instytucje publiczne

• reguła wodzowstwa = wiąże się ściśle z ideologizacją władzy w reżimie totalitarnym

• władca ponad wszelkimi formami kontroli politycznej, prawnej czy etycznej

• przywództwo polityczne w totalitaryzmie staje się dysfunkcjonalne:

• relacja pomiędzy władcą i poddanymi nie ma w totalitaryzmie charakteru dobrowolnego

• wszeobecny terror uniemożliwia udzielenie poparcia innemu liderowi niż samemu władcy

• poparcie udzielane władcy ma charakter symboliczny, często wynika z braku dostępu do innych źródeł informacji niż oficjalna propaganda państwowa

• poddani nie mają możliwości partycypowania w wyznaczaniu ram prawnych i etycznych procesu przywództwa, w którym biorą udział

Przywództwo polityczne w reżimach autorytarnych

• rozbieżności w definowaniu reżimu autorytarnego

• Linz: podstawowe czynniki różnicujące totalitaryzm i autorytaryzm są:

• Organizacja władzy

• Relacja z innymi społeczeństwami

• Typ przekonań uznanych za podstawę funkcjonowania systemów (ideologia w totalitaryzmie x mentalność i autorytet lidera w autorytaryzmie)

• Rola obywateli w procesie politycznym (aktywna w totalitaryzmie x pasywna w autorytaryzmie)

• Sartori: dodał różnice w intesywności przemocy (większa w totalitaryzmie); roli partii rządzącej (wiodąca w totalitaryzmie, mniej znacząca w autorytaryzmie)

• Rola ideologii w organizowaniu życia społecznego:

• Totalitaryzm - kluczowa

• Autorytaryzm - zastąpiona została określoną postawą wobec reżimu lub też osobowością władcy

• Brak ideologii → tracą zdolność mobilizacji; nie ma podstaw do zbudowania trwałej emocjonalnej identyfikacji mas z władzą państwową

• Nie wymaga się partycypacji w życiu publicznym, oczekuje się niepodejmowania żadnych działań, które mogłyby zaszkodzić rządzącym

• Brakuje możliwości wyboru lidera politycznego, którego chcą popierać obywatele

• Ograniczony jest dostęp do alternatywnych źródeł informacji (władcy w reżimach autorytarnych stosują cenzurę i finansują działalność mediów)

• Przewiduje się brak zaangażowania zwolenników w przebiegu procesu przywództwa

• Autorytaryzm technokratyczny = państwa azjatycka

• autorytaryzm rywalizacyjny = państwa Ameryki Południowej

• regułą staje się często odwoływanie do decyzji obywateli w sprawach o dużej wadze państwowej (zmiana konstytucji, wydłużenie lub skrócenie kadencji władz czy wprowadzenie ograniczeń dla wolności obywatelskich)

• organizowane referenda → legitimyzują władzę i przyznają kredyt zaufania

• istnieją opozycyjne partie polityczne

Przywództwo polityczne w reżimach demokratycznych

• reguły demokratycznego państwa prawa:

• poszanowanie procedur, w ramach których liderzy polityczni mogą obejmować stanowiska władcze

• pełna informacja na temat poglądów, zachowań i strategii liderów

• dobrowolność udzielenia poparcia konkretnemu liderowi politycznemu

• możliwość wyboru lidera politycznego, którego chce się wesprzeć

• możliwość zabiegania o poparcie dla swoich projektów politycznych dla osób pretendujących do roli przywódcy politycznego

• Joseph Schumpeter - proceduralna koncepcja demokracji = odrzuca założenie o ścisłym związku pomiędzy realizacją woli ludu a demokratycznym reżimem

• Demokracja pozostaje tylko i wyłącznie metodą wypracowywania decyzji, które ostatecznie podejmowane są przez elity polityczne posiadające swoiste upoważnienie wyborców otrzymane w trakcie elekcji

• Rolą obywateli pozostaje jedynie wyrażanie podczas wyborów swoich preferencji co do składu rządu

• Robert Dahl - poliarchia = wybory nie mogą oznaczać, że reżim będzie uznany za demokratyczny → dodatkowe warunki

• Zagwarantowanie swobody zrzeszenia się

• Wolność słowa

• Możliwość istnienia alternatywnych źródeł informacji, niekontrolowanych przez rząd

• Rywalizacyjność działań liderów politycznych zabiegających o głosy oraz inne formy poparcia

• Stworzenie warunków do swobodnego zakładania partii politycznych

• Proces przywództwa jako warunek niezbędny dla pełnej realizacji idei demokratyczności reżimu

• Reguła przedstawicielstwa → uzyskanie przez prywódców poparcia większości obywateli gwarantowało im dojście do władzy i możliwość realizacji wcześniej artykułowanych interesów

• Demokracja substancjalna - klasyczny model przedstawicielstwa demokratyczneo może zostać urzeczywistniony jedynie w przypadku hierarchicznej formy organizacji

• Deliberacja = porozumienie na bazie racjonalnej debaty nad rozwiązaniem określonych kwestii spornych, toczącej się pomiędzy grupami interesu w ramach instytucji lub też pomiędzy grupami społecznymi w ramach stosunków społecznych

• 2 typy demokracji deliberacyjnej: proceduralny oraz pozaproceduralny (model krytyczny, radykalny czy dyskursywny)

• Ujęcie proceduralne = debata jako główny sposób podejmowania decyzji w już istniejących instytucjach

• Projekt stworzenia idealnych warunków do tego, by osoby zainteresowane podjęciem decyzji miały równy i sprawiedliwy dostęp do instytucji odpowiedzialnych za prowadzenie publicznej debaty

• Ujęcie pozaproceduralne = przenieszenie publicznej debaty na forum społeczeństwa obywatelskiego

• Obywatelskie stowarzyszenia, powiązane z państwem, ale niedzielące z nim władzy

Ustrój polityczny a przywództwo polityczne

• Wybór określonego ustroju politycznego ma duży wpływ na zachowanie aktorów na scenie politycznej

• Ustrój parlamentarny

• Parlament pochodzi z wyborów powszechnych

• O powołaniu premiera przesądza układ sił w parlamencie

• Parlament może wyrazić wotum nieufności w stosunku do premiera lub całego rządu

• Rząd ma prawo rozwiązać parlament przed upływem kadencji

• Brak jest separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej

• Głowa państwa nie posiada uprawnień, które pozwalałyby jej kreować politykę krajową lub zagraniczną

• Ustroje parlamentarne różnią się → głowne czynniki:

• Typ systemu partyjnego - system dwupartyjny (większość parlamentarna jest lojalna a groźba rozłamu w partiach ograniczona do minimum x rozrproszony system partyjny

• Instytucjonalne mechanizmy racjonalizacji parlamentaryzmu - istnienie klauzuli zaporowej oraz instytucję konstruktywnego wotum nieufności

• Przyjęty system wyborczy - reguła d´Hondta premiuje partie silne (większa rola gabinetu) x formuła Imperiali (zwiększenie roli parlamentu)

• Parlamentaryzm gabinetowy (rząd nie ma żadnego problemu z przefosowaniem w parlamencie swoich inicjatyw) x komitetowy (wzmacnia rolę ciał parlamentarnych)

• Ustrój prezydencki - cechy (Lijphart)

• Wybór głowy państwa w wyborach powszechnych

• Brak możliwości skrócenia kadencji głowy państwa przez parlament

• Jednoosobowość władzy wykonawczej - prezydent pełni funkcję szefa rządu

• Brak możliwości skrócenia kadencji parlamentu przez władzę wykonawczą

• Ustrój semiprezydencki - cechy:

• Dualizm władzy wykonawczej, czyli rozdział funkcji wykonawczych pomiędzy premiera (oraz gabinet, na czele którego stoi) a prezydenta

• Brak możliwości skrócenia kadencji prezydenta w dziedzinach polityki wewnętrznej i zagranicznej

• Rozszerzony zakres kompetencji prezydenta parlamentu lub odwołania premiera i jego ministrów

• Odpowiedziałność polityczna rządu przed parlamentem oraz przed prezydentem

Jak wybór określonego ustroju politycznego wpływa na charakter przywództwa

• Uznanie ustroju prezydenckiego za sprzyjający praktykom autorytarnym

• Jerzy Wiatr - w krajach, które po upadku komunizmu przyjęły ustrój prezydencki, doprowadził on do licznych kryzysów związanych z dążeniem prezydenta do umocnienia swojej władzy

• Konflikt między Borysem Jelcynem a Radą Najwyższą Federacji Rosyjskiej w 1993r., który zakończył się stłumieniem oporu deputowanych przez oddziały wierne prezydentowi

• Ograniczenie w 1996r. przez Aleksandra Łukaszenkę uprawnień Rady Najwyższej Białorusi oraz rozszerzenie zakresu własnych kompetencji czyniących zeń faktycznego dyktatora

• Sfałszowanie przez obóz Wiktora Janukowycza wyników wyborów prezydenckich w 2004r., co doprowadziło do masowych protestów społecznych nazywanych pomarańczową rewolucją → Wiktor Juszczenko zdolał doprowadzić do powtórzenia drugiej tory wborów, które ostatecznie wygrał

• Nieudana próba sfałszowania wyborów prezydenckich w 2000r. przez zwolenników prezydenta Serbii i Czarnogóry, Slobodana Miloševicia, która zakończyła się protestem oddziałów sił zbrojnych przeciwko swojemu zwierzchnikowi oraz uznaniem zwycięstwa Wojislava Koštunicy

• Zamieszki w Albanii w 1997r. wywołane upadkiem tzw. piramid finansowych, o których wspieranie posądzano aparat urzędniczy prezydenta Salego Berishy

• Michaił Bielajew → w krajach demokratyzujących się niewłaściwą decyzją, co wybór ustroju prezydenckiego, może okazać się przyjęcie rozwiązań charakterystycznych dla ustroju gabinetowo-parlamentarnego, w którym preferuje się silną pozycję premiera

• Vladimír Mečiar - trzykrotnie pełnił funkcję premiera Słowacji i za każdym razem podejmował działania legislacyjne służące wzmocnieniu pozycji szefa rządu w słowackim systemie politycznym

Zmiana modelu partii a przywództwo polityczne

• Partia kadrowa = organizacja oa charakterze lokalnym; powstała przez zawiązanie sieci nieformalnych kontaktów pomiędzy osobami należącymi do lokalnej elity

• Nie istniała tradycyjnie rozumiana hierarchia → politicy pozyskiwali swoje poparcie koncentrycznie

• Charakter relacji pomiędzy liderem a jego zwolennikami bliższy był ekonomicznemu kontraktowi niż psychologicznej więzi

• System conzusowy = prawem głosu dysponowały jedynie osoby zasłużone w określonej dziedzinie życia społecznego

• Ugrupowania masowa = liderzy za cel postawili sobie mobilizację grup społecznych, które pozbawione były wpływu na bieg politycznyh wydarzeń → musieli stworzyć centralną strukturę partyjną, której członkowie mogliby zająć się koordynacją działań

• Partie catch-all = kluczowe poprawienie warunków ekonomicznych

• Ważniejszy okazywał się wyborca, bo tylko dzięki niemu partia miała możliwość przejęcia władzy

• Wzrastający poziom fluktuacji poparcia

• Ugrupowania medialne = podejmowanie strategii marketingowych

• Program także konstruowany w taki sposób, by mógł zaspokoić potrzeby jak największej liczby wyborców, ale głównym jego nośnikiem stają się media

• Większe znaczenie lidera politycznego, który musi nie tylko zaprezentować atrakcyjną ofertę wyborczą, ale także wykazać się kompetencjami medialnymi

Instytucjonalne wyznaczniki przywództwa partyjnego

• Rola kongresu w funkcjonowaniu partii - większość ugrupowań traktuje kongres partii jako najwyższą władzę w ugrupowaniu

• Obrady kongresu bywają zrytualizowane i mają stanowić jedynie podstawę legitymizacji działalności partyjnych liderów

• Kompetencje przewodniczącego partii

• Partie spersonalizowane = stanowisko przewodniczącego jest w statucie wyodrębnione; lider wyposażony zostaje w szeroki zakres uprawnień

• Partie kolegialne = wybór przewodniczącego ma wymiar symboliczny (funkcja koordynatora prac innych partyjnych organów)

• Konstrukcja naczelnych organów władz partii - gdy kandydatów mianuje się na wysokie stanowiska partyjne w drodze wyborów → dysponują większą legitymacją do wypełniania swych funkcji aniżeli w sytuacji, gdy ich mianowanie jest pochodną decyzji przewodniczącego partii

• Miejsce reprezentacji parlamentarnej w strukturze partii - partie, które decydują się na daleko idące kontrolę parlamentarzystów oraz te, w których liderzy parlamentarni mogą sprawować swój mandat w ramach dość elastycznych reguł

Przywództwo polityczne w systemach partyjnych

• System partii predominującej = w parlamencie jedna partia dłuższy czas zachowuje zdolność formowania rządów

• Najważniejszą rolę odgrywa lider ugrupowania, które potrafiło zająć taką pozycję; „gwarant” skutecznego rządzenia

• Rola przywódców opozycji nie jest silna

• System dwupartyjny = 2 duże partie polityczne (2 różne projekty ideowe); liczą się tylko 2 liderzy - lider aktualnie rządzącej partii oraz lider opozycji (duże znaczenie - traktuje się go jako potencjalnego premiera)

• System wielopartyjny umierkowanie spolaryzowany = nie istnieje optymalna liczba ugrupowań politycznych; na znaczeniu zyskuje czynnik polaryzacji stanowisk ugrupowań wobec różnych kwestii ekonomicznych

• Liderzy mają zbliżony wpływ na funkcjonowanie sceny politycznej; podział na lidera partii rządzącej i lidera partii opozycyjnej (za pośrednictwem wielu instytucji może realizować interesy swoich wyborców) zostaje zmazany

• System wielopartyjny ekstremalnie spolaryzowany = silnie sfragmentowany; istnienie znaczących partii antysystemowych

• Liderzy partii sprawujących władzę muszą poszukiwać sojuszników ale także dbać, by liderzy partii antysystemowych nie mieli okazji do zakwestionowania reguł funkcjonowania całego demokratycznego systemu

• Częsta rotacja liderów związana ściśle z równie częstą alternacją władzy

Wpływ liderów politycznych na proces formowania koalicji

• Modele przetargów koalicyjnych:

• Model łupów = celem lidera partii jest wynegocjowanie jak największej liczby stanowisk w rządzie oraz instytucjach obsadzanych w ramach tzw. „klucza partyjnego”

• 2 strategie:

• Dbają o to, by wynik ich ugrupowania był jak najwyższy, przez co gwarantować mogą znaczącą liczbę deputowanych gotowych popierać rząd

• Utrzymywać muszą zdolność koalicyjną = dbać o wizerunek partii w oczach innych liderów

• Liderzy polityczni często hierarchizują łupy

• Model celów programowych = znaczenie programu wyborczego oraz treści preferowanych przez partie rozwiązań politycznych

• Partie obrotowe = ich liderzy w razie potrzeby mogą uwypuklać niektóre elementy programu, pomijać zaś inne

• Model mieszany = prezentowany w kampanii apel wyborczy traktuje się jako maksymalistyczny punkt wyjścia a ostateczny program realizowany przez gabinet koalicyjny stanowi wypadkową programów ugrupowań popierających rząd

• Uaktywnia określona pola konfliktowe

• W sytuacjach kryzysowych wzrasta skłonność liderów politycznych do zawiązywania tzw. koalicji wielkich = uczestniczą w nich z reguły wszystkie partie polityczne reprezentowane w parlamencie a za główną przyczynę tego stanu rzeczy uznaje się problemy z legitymacją podejmowanych decyzji w sytuacji, gdy uprawnienia władcze zostają scedowane na jedno tylko ugrupowanie lub też koalicję ugrupowań reprezentujących jedną opcję polityczną

Systemy wyborcze i ich funkcje

• Formy systemów wyborczych: proporcjonalne; większościowe; mieszane

• 3 podstawowe funkcje:

• Reprezentacji = rolą systemu wyborczego pozostaje wierne odzwierciedlenie nie tylko liczby, ale i struktury oddanych na kandydatów i partie w czasie elekcji głosów w podziale miejsc w organie przedstawicielskim, do zasiadania w którym ci kandydaci pretendują

• Koncentracji = tworzy się warunki instytucjonalne sprzyjające podjęciu decyzji oraz uniemożliwiające pojawienie się sytuacji patowych → agragacja interesów

• Partycypacji = umożliwiają wyrażenie przez wyborcę swojej opinii

• Funkcje mają charakter kolizyjny

• Nie istnieje idealny system wyborczy, który mógłby zapewnić realizację wszystkich funkcji

System wyborczy	reprezentacja	koncentracja	Partycypacja
Większości względnej	Negatywnie	Pozytywnie	Pozytywnie
Większości bezwzględnej	Negatywnie	Pozytywnie	Pozytywnie
Proporcjonalny w małych okęgach wyborczych	Negatywnie	Pozytywnie	Pozytywnie
Proporcjonalny w wielkich okręgach wyborczych	Negatywnie	Pozytywnie	Negatywnie
Dokładny system proporcjonalny	Pozytywnie	Negatywnie	Negatywnie
Spersonalizowany system proporcjonalny	Pozytywnie	Pozytywnie	Pozytywnie

Wpływ systemu większościowego na procesy przywództwa - mity i rzeczywistość

Mit 1: System większościowy wpływa na poprawienie jakości przywództwa politycznego

• Dla reprezentantów nurtu demokracji radykalnej ideałem dobrej jakości przywództwa nie jest brak konfliktu na scenie politycznej ani poszukiwanie powszechnego konsensusu → system demokracji i zasada reprezentacji większości służy cywilizowaniu konfliktu

• Dobrym liderem nie jest ten, który dąży do kompromisu za wszelką cenę, ale ten, który reprezentuje interesy swoich zwolenników

• Dla teoretyków demokracji deliberacyjnej - poszukiwanie kompromisu i ustalenie obowiązujących reguł jest warunkiem niezbędnym sprawnego funkcjonowania systemu demokratycznego

• Jakość przywództwa zmierzyć można zdolnościami koalicyjnymi liderów

Mit 2: System większościowy sprawia, że obywatele mają większy wpływ na zachowanie lidera politycznego

• Rywalizacja w mniejszym okręgu zmusza liderów do przyjęcia strategii politycznych zorinetowanych na bezpośredni kontakt z wyborcami

• Mechanizm wzajemności = osoba jest znana w okręgu (charakter bezpośredni)

• Liderzy powinni czuć się zobligowani do jeszcze większego wysiłku w swojej pracy

• Zwolennicy danego polityki mogą próbować odwołać go z funkcji → instytucję referendum odwoławczego przewiduje się w systemach większościowych → większość inicjatyw zakończyła się fiaskiem z powodu nie osiągnięcia wymaganej frekwencji → wyborcy niekoniecznie są zainteresowani taką formą wzmocnienia swojej pozycji w stosunku do liderów

• Referenda, która skończyła się w Polsce sukcesem, były poprzedzone poważnymi skandalami natury kryminalnej → osoby sprawujące swój urząd utraciłyby go z uwagi na wyroki sądowe

• Większość z referendów była motywowana politycznie = inicjatorami byli przeciwnicy polityczni

Mit 3: W systemie większościowym głosuje się na osoby a nie na partie

• Poza partiami nie istnieją inne organizacje zdolne do mobilizacji elektoratu i wyłonienia swoich liderów w wielu okręgach wyborczych

• Afilacja partyjna jest kluczowym elementem decydującym o tym, czy wyborca odda kandydatowi swój głos

• Wyborcy głosują, biorąc pod uwagę partie polityczne

5

---