27.
1. humanizm stanowy:
Ustalanie wzorców postępowania dla każdego ze stanów
Ukształtowanie się nowego stanu, tzw. Stan kleszy, preinteligentów. Prekursorzy warstwy społ zarobkującej przy pomocy sprzedaży własnej pracy umysłowej, własnych umiejętności.
Literatura „prainteligentów”= lit sowizdrzalska
Zwrócenie uwagi na flisaków „Flis” Klonowica:
Poema to 2 płaszczyznach opisowej i alegorycznej - to równocześnie poemato o Flisakach i o człowieku; dołownie o żaglarzu alegorycznie o zarządcy pańswa; łódź - nazwa Kościolła i nazwa państwa.
2. Twórczość anonimowych rybałtów:
Pisarze rybałtowscy pisali w imieniu klechów
Stan kleszy to stan zawieszony między stanem duchownym i świeckim, byli to wykształceni plebejusze, kt nie mogąc znaleźć miejsca trafiali na plebanię na stanwisko kleszy. (był parobkiem przykościelnym, uczył dzieci wiejskie, kt miały go później zastąpić, grywał na organach, pełnił posługi kościelnego) - przykład takiego klehy w „cud mniemany”?
Nurt sowizdrzalski - wzór niemieckiego Swoizdrzała lub czeskiego franty
nurt rybałtowski - wzór poszukiwany w dośw biograficznym średniowiecznych rybałtów (bez stanu włóczęgi, sługi kościelne, wędrowni śpiewacy, czy aktorzy)
Gatunki lit rybałt: satyryczne, parodystyczne, refleksyjne, komedia, intermedium
Wiele tytułów w indeksie ks zakazanych
Na karcie tytułowej brak nazwiska autora, roku i miejsca wydania, lub podane w formie humorystycznej - kpina z cenzorów, zabawa dla czytelników.
Zwrócenie uwagi na „marginesy społ” w lit, a do tej pory w publicystyce tylko
Postać klechy, jako bohater i narrator
Zasada konfrontacji i syntetyczne postać (przedstawiciel grup, przejaskrawione cechy)
Różne języki (karciany więzienny, chłopski)
Nurt wygasa w latach 1596-1630
Jan z Kijan - pseudonim:
Dzieło ma budowę 2-częściową: 1. „Nowy Sowiźrzał Abo raczej Nowyźrzał” (rysy biografii bohatera), 2. „Fraszki Swiźrzała nowego” (zbiór literackich wypowiedzi bohatera), kolejne wydania to „Fraszki Nowe Sowiźrzałowe”
Twórca polskiej syntetycznej postaci plebejskiego bohatera, na wzór Sowizdrzała, Marchołta, Ezopa - Sowizdrzał (imię bohatera), postawa błazna\
We fraszkach prawo czł do posiadania rzeczy odczytane z Pisma Sw. Dochodzi do rozdźwięku miedzy przeznaczeniem czl a jego losem.
3. Irracjonalizm i parodia
Kreśli wzór środkami epickimi, a później ten wzór krytykuje środkami satyrycznymi - parodia.
Nie należała do lit.
Ja z Kijan pierwszy parodysta atakuje poetyke gawędy myśliwskiej, piesni rycerskie
2 nurty parodii:
Atakował język formuł liturgicznych, obrzędowość Kościoła i obrzędowość domu (modlitwy przy stole, modlitwy panieńskie)
Parodie nowin (z podróży np.) z nich ukształtowały się nowele fantastyczno-przygodowe
Ukształtowanie parodii na początku XVII w.
Parodie kalendarzowe: wyśmiewanie prognoz, wieszczenia z gwiazd itp.
29.
Epos pełen barokowego konceptyzmu, przepychu kunsztowności wobec prostego, wiejskiego sarmatyzmu
Zrodzenie narodowego eposu z małych form epickich, teoretyczne postulaty nowej epiki formułują ks Piotr Skarga i Maciej Kazimierz Sarbiewski, ważna rola przekładów Piotra Kochanowskiego: „Gofred Abo Jeruzalem wyzwolona” - wprowadzenie wzorów nowożytnej epopei - połączenie epiki rycerskiej z romansem
Wyparcie eposu rycerskiego na rzecz epiki romansowej, kt podejmowała problem podstawowego prawa natury, prawa do ziemskiej miłości w formie narracyjnej, przedstawieniowej a nie w formie pojęciowej, metaforycznej. „Gofred” Tassa w przekł P. Kochanowskiego stał się wzorem nowej epiki, wspomagał zwrot literacki ku romansom zalążek powstania powieści
„Transakcja wojny chocimskiej”
Rezygnacja z fikcji lit na rzecz prawdy historycznej
Wzorował się na Diariuszu bitwy Jakuba Sobieskiego, stąd konstrukcja poematu ma układ diariuszowy
Porównanie stanu szlacheckiego wtedy i dziś (czasy potockiego), krytykuje przemiany wewnętrzne stanu prowadzące do jego destrukcji, potępia mody niszczące moralność i gospodarkę, naruszanie praw, szlachtę za to, że przestala być skutecznym ramieniem zbrojnym państwa. Wyniesienie szlachty jako przywilej bez obowiązków. Opisanie piechoty chłopskiej, kt wniosła się nad szlachtę= krytyczna konfrontacja z pokolenie sprzed lat 50, rysowanie różnic dawnego i nowego pokolenia szlachty, pochwała starych sarmatów. Z powodu tej krytyki niedopuszczony utw do druku.
30. Romans „Nadobna Paskwalina”
Losy jednostki przedstawia
Porusza problem filozofii miłości i życia
Czł jeśli korzysta z mocy bogów, może nad nią zapanować
Pokuta rozkoszą
Uzyskanie wewnętrznej harmonii poprzez wyrzeczenia się miłości
Twardowski patrzy na elementy antycznej mitologii przez pryzmat chrześcijaństwa
Bogowie są symbolami, alegoriami
Antyk balastem, pozwala odpocząć od twórczej wyobraźni, staje się sprawnością rzemiosła, kt wypiera inwencję.
31.
Teoria tworzenia poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
Prace z zakresu teorii poezji, w formie wykładów, refleksje oparte na analizie poetyk antycznych i nowożytnych
3 dzieła na temat poetyki. 1 o poincie, 2 o tym czym jest poezja i kim jest poeta, 3 traktat o elegii
Pointa - nacisk na zadziwienie i niespodziankę jako źródło przeżyć estetycznych
Epos szczytem, doskonałością sztuki poetyckiej
Tworzenie poezji porównuje z tworzeniem świata, człowiek jako ostateczne i najwspanialsze dzieło Boga, barokowa koncepcja poety - kreatora
W poezji elementy naśladowcze i kreatorskie
Poeta powinien być wykształcony, być biegłym w historii, jak humanista, w naukach ścisłych: przyrodniczych, tajemnych, musi stwarzać świat jeszcze niedostępny
Pozostałe gatunki lit mają służyć do kształtowania swojego rzemiosła, jakim jest poezja
Przejawy poetyki manierystycznej w twórczości Daniela Naborowskiego
Zwolennik filozofii stoickiej
Przemijanie jest wpisane w naturę, więc trzeba świat przyjmować jakim jest
Umiar i stateczny umysł- nadrzędna kategoria twórczości
Harmonia sprzeczności - przeciwstawienie ozdobności z sarmacką prostotą na zasadzie kompromisu, zharmonizowaniu 2 elementów
Trzeba świat przyjmować takim jakim jest
„Marność”, „Krótkość żywota”, „Róża”, Miłości wszystko równo”, „Łazarz do bogacza”
Połączenie środków wyrazu literatury i sztuk plastycznych w „Emblematach” Zbigniewa Morsztyna
Emblematy - największe dzieło pisarza na wygnaniu
Cykl, kt opiewa „wojnę okrutną i surowe boje” czł ze światem, szatanem i ciałem
Emil połączeniem grafiki i poezji:
Obrazek (icon) przedstawiający alegoryczną scenkę
Inskrypcja (motto) nawiązujące do treści obrazka
Utw poetycki (subskrypcja) komentuje obrazek i motto w sposób dydaktyczny
Morsztyn wzorował się na wzorze francuskim, katolickim - wydanie oj. Kapucyna skąd wykorzystał ryciny i motta, a utw. Poetyckie pisał sam
Emblematy Morsztyna to cykl składający się z ok. 113 wierszy z mottem i opisem obrazka.
Głównym motywem jest analiza pobożnej miłości opartej na wzorze „Pieśni nad Pieśniami” (skąd najczęściej motta)
Nawiązywanie m. In. Do wzoru miłosnego dialogu oblubieńca i oblubienicy z „Pisma Św.” (np. Emblema 9)
Wysunięcie na plan 1 idei wolności myśli i sumienia
33.
Rozwój poezji ziemiańskiej - wczesny barok
Główna zasada cnota umiaru, na niej opiera się myśl poezji ziemiańskiej,
pochwała prostoty szlacheckiej
przeciwstawienie zaścianków pałacom, surowości - przepychowi, tradycjonalizmu - modzie opozycja prostoty sarmackiej i przepychu magnackiemu
mit dworu ziemiańskiego jako miejsca idealnego
„Ogród fraszek” - Potocki
Różne gatunki: „powieści, przygody, podobieństwa, przekłady”, narracja, baki, zagadki, dialogi, przypowieści moralne, fraszki, utw refleksyjne, gawędziarski, gat. niektórych utw nie dało się określić. bardzo duża różnorodność.
Wiele autobiograficznych zdań w utw
Tematyka: biesiadna, towarzyska, krotochwilna, realistyczne scenki z zycia, poważne utw, satyryczne, krytyka kapłanów,
„Moralia” Potocki Wacław
Tematyka: spór z Kościołem, praktyki Kościoła niezgodne z Pismem Św., pesymistyczny ton w zbiorze, przygnębienie, brak wiary w przemianę spoleczną
Przeplatanie się sądów katolickich i ariańskich (potępieni „spraw ciała”, wizja piekła czekającego grzeszników
O prześladowaniu arian, o coraz głębszym zastoju społ szlacheckiego („czuj stary pies szczeka”, „Wolne kozy od pługu”)
Parafrazy przypowieści Erazma, wzorowanie się na „adagiach” Erazma z Rotterdamu, wykorzystanie sentencji
„Niepróżnujące próżnowanie” - Wespazjan Kochowski
A) Liryki
Dojrzały barok
Rozważania o człowieku i historii współczesnej
Pesymistyczna koncepcja przemijania tego co ziemskie
Kompromis między współczesną filozofią czł (negatywna ocena życia, przemijanie) a własnym, poetyckim odczuciem wartości życia. Wykorzystuje modna w baroku opozycję „młodość - starość”
Piękno młodego wieku łączy z pięknem natury, piękno starości z ustatkowaniem, poczciwością i umiarem. Konfrontacja „młodość - starość” służy jako argument w obronie wartości życia
Wiejskie szczęście bezruchem - życie na wsi jakby wyłączone z ruchu. Na dworach ruch zagęszczony, należy być w ciągłym biegu opozycja „dwór-zaścianek”
Wiersze o miłości, wydarzeniach aktualnych, wiersze żartobliwe, opowieści o miejscach cudownych.
B) Epigramata
Fraszki, moralne epigramaty
Koncept poetycki budowany na zagadkach, przysłowiach, kalamburach
Służyć miały przede wszystkim rozrywce
Realizacja sarmackich ideałów w „Psalmodii polskiej” W. Kochowskiego
Późny barok
36 psalmów
Wykład sarmackiej antropologii
Idea, że Rzeczpospolita został wyróżnione przez Boga - jak w sarmatyzmie: Bóg wybrał naród polski, stylizacja sakralna, paralelizm Biblijny
„Psalmodia polska” jako psałterz Sarmatów, przeciwstawienie psałterzowi Żydów, czyli z S.T.
35.
Rehabilitacja pojęcia baroku:
Słowo b., o nie wyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w poł. XIX w. (J. Burckhardt) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji b. przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wlfflina (Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961). Nazwy b. jako stylu lit. użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893). O b. jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu.
Problem złożoności i wielości barokowych tendencji artystycznych
Istniały 2 opozycyjne wzory życia: szlachecki żywot surowy (skąd czerpano wzory prostoty i swojskości - Pasek, W. Potocki) i dworski żywot „pieszczony” (J.A. Morsztyn, D. Naborowski)
Opozycja „młodość - starość”
Postawa sarmacka była charakterystyczna. Typowym Sarmatą J. Ch. Pasek. Ideał bohatera - rycerz broniący wschodnich granic przed Turkami i Tatarami. Sarmatzym w baroku: w miejsce cnót pojawiły się wady: obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, wyzysk chłopa.
Jako prąd literacki barok cechował się bogactwem, pięknym, kunsztownością, przepychem, zabawą środkami stylistycznymi, ważne było zaskoczenie czytelnika konceptem, liczyła się bardziej forma niż treść.
Wewnętrzne rozdarcie czł między świadomością istnienia czł w nietrwałym świecie, a zarazem poczucie nieskończonej wieczności:
Postawa jako zgoda na świat nietrwały lecz piękny - poezja światowych rozkoszy (Hieronim Morsztyn)
Postawa poszukująca trwałych wartości, zbawiania(Sęp)
Wpływ kontrreformacji - popularność hagiografii,
W Baroku sztuka jest sztuką samą w sobie
Nowe kierunki poezji:
Poeci metafizyczni - na założeniach metafizyki katolickiej opierają się 2 wersje nowej filozofii czł:
Humanizm heroiczny (sęp Szarzyński - aktywizm)
Humanizm kwietystyczny (Grabowiecki - pasywizm)
Poezja światowych rozkoszy - połoczenie 2 sprzecznych ruchów życia: wertykalny (dążenie od ziemi ku Bogu) i horyzontalny (od kolebki do grobu) - na tej podstawie powiała izja swiata, jako repertuaru rzeczy przemijających, wśród kt czł nasyca, za zgodą Boga, swoją potrzebę szczęścia niemożliwą do zrealizowania po śmierci, inna jest bowiem rozkosz ziemska, a inna niebieska. (Hieronim Morsztyn „Światowa rozkosz”)
Poezja ziemiańska
Poezja mieszczańsko - plebejska
Poezja religijna:
Rozój kaznodziejstwa. Kazania dogmatyczna, polemiki z herezją, powracano do średniowiecznego stylu kaznodziejskiego.
Najwybitniejszy kaznodzieja wczesnego baroku: ks. Piotr skarga
Skarga budował obraz groźnego niemiłosiernego Boga, zmuszał do nawrócenia się i spełniania podstawowych obowiązków chrześcijanina
Barokowy rycerz jest obrońcą ojczyzny i religii. Religia była na 2 miejscu.