NIESTEROIDOWE LEKI PRZECIWZAPALNE
Przyczyny zapalenia:
czynniki zakaźne
odczyny immunologiczne
urazy mechaniczne
energia cieplna
zmiany zwyrodnieniowe układu kostno - stawowego
procesy nowotworowe
Etapy:
przerwanie ciągłości naczyń
migracja krwinek białych i makrofagów
uwalnianie mediatorów
synteza mediatorów de novo
rubor
tumor
calor
dolor
functio lesa
Za process zapalny odpowiedzialne są prostanoidy - lokalne hormony, syntetyzowane de novo, uwalniane z błon fosfolipidowych k. (z wyjątkiem erytrocytów) w kaskadzie kwasu arachidonowego. Działają poprzez receptory metaboliczne (związane z białkiem G)
Działanie fizjologiczne PG:
Układ |
Działanie |
Przewód pokarmowy |
|
Nerki |
|
OUN |
|
Drogi oddechowe |
|
Krew |
|
Fosfolipidy błon
uwalnianie AA
5 HPETE PGG2
↓ ↓
LTA2 → LTB2 PGI2 ← PGH2 → TXA2
↓ ↓
LTC2 PGE2
↓
LTD2
↓
LTE2
Inhibitory fosfolipazy A2 = glikokortykoidy
Inhibitory COX = NLPZ
COX
1 2
PG:
powodują pobudzenie nocyceptorów, dochodzi do kumulacji cAMP
obniżają próg bólowy
powodują gorączkę → produkcja pirogenu endogennego
skurcze mięśniówki macicy → bóle menstruacyjne
NLPZ
Działanie:
przeciwzapalne silne
przeciwbólowo - ból słaby i średni
przeciwgorączkowo słabo, z wyjątkiem estrów kwasu salicylowego
profilaktyka MIC: ASA w małych dawkach (75 mg/d) hamuje nieodwracalnie COX w płytkach - zahamowanie syntezy TXA2 przy zachowanej syntezie PGI2 i PGE2
Działanie objawowe
Mechanizm działania: hamowanie COX
Paracetamol hamuje dodatnie sprzężenie zwrotne (hydroksynadtlenki nasilają aktywność COX za pośrednictwem wolnych rodników)
Inne NLPZ: inhibitory konkurencyjne COX
ASA: blokuje nieodwracalnie COX w płytkach krwi (powstaje nieaktywna acetylowana pochodna)
Pozostałe : zmiana konformacji COX
Leki I generacji hamują COX1 i COX2, ale mają większe powinowactwo do COX1⇒ częstsze działanie niepożądane
Leki II generacji (etodolak, meloksikam, nabumeton, nimesulid) → znacznie bardziej wybiórczo hamują COX2 → znacznie rzadziej działania niepożądane
Leki III generacji (flosulid)→ bardzo duża wybiórczość hamowania COX2
Działanie niepożądane NLPZ
przewód pokarmowy
działanie dyspeptyczne (↓ produkcji śluzu, ↓ wydzielania HCO3-, związane z hamowaniem syntezy PGE2 i PGI2): uczucie nudności i dyskomfortu w nadbrzuszu
nadżerki, owrzodzenia górnego odcinka przewodu pokarmowego → krwawienia i perforacje (szczególnie u osób z przebytą ch. wrzodową żołądka, z rzs oraz w podeszłym wieku)
NSLP silnie oddziaływują na śluzówkę - w większości są to słabe kwasy, więc w środowisku kwaśnym pozostają w stanie niezjonizowanym i przenikają do wnętrza k. na drodze dyfuzji prostej. We wnętrzu k. panuje jednak środowisko lekko zasadowe i kwasy ulegają jonizacji i pozostają w niej dłuższy czas - kumulacja („pułapka jonowa”)
Jedynym lekiem zapobiegającym wrzodom przy stosowaniu NSLP jest analog PGE2 - mizopristol (4x 200μg/d), jednak lek u 80% pacjentów powoduje biegunki. Dostępne są gotowe połączenia NSLP z mizopristolem, np. Arthrotec (diklofenak + mizopristol)
Najrzadziej wywołującym objawy ze strony przewodu pokarmowego lekiem I generacji jest ibuprofen (największe powinowactwo do COX2, najkorzystniejszy współczynnik stężeń hamujących COX1/COX2 < 1)
uszkodzenia dolnego odcinka przewodu pokarmowego → enteropatie z towarzyszącą utratą białka (65% dla leków I generacji)
nerki (związane z hamowaniem syntezy PGE2 i PGI2)
retencja Na i wody⇒ obrzęki, nadciśnienie
śródmiąższowe zapalenie nerek
Szczególnie u osób z już upośledzoną funkcją nerek, nadciśnieniem i niewydolnością krążenia, ale niekorzystny wpływ na nerki zależy także od właściwości farmakodynamiczno - farmakokinetycznych leku. Leki II generacji (bardziej wybiórczo działające na COX2 i wydalane w postaci nieczynnych metabolitów) nie uszkadzają nerek. Z leków I generacji najsłabsze działanie uszkadzające na nerki ma sulindak i pochodne ASA. Bardzo niekorzystnie na nerki wpływają także leki o przedłużonym działaniu, np. diklofenak SR
zmiany zapalne dróg moczowych w przypadku leków wydalanych z moczem w postaci niezmienionej, np. kwas tiaprofenowy
układ oddechowy
nasilenie skurczu oskrzeli
astma aspierynopodobna
Nasilenie syntezy bardzo silnie kurczących mięśnie oskrzeli: kwasu 20 - hydroksyeikozapentoenowy oraz tzw. izoprostanów, np. epi - PGF2α
OUN
zawroty, bóle głowy
uczucie pustki w głowie
zaburzenia koncentracji
depresje
PODZIAŁ CHEMICZNY NLPZ
KWASY KARBOKSYLOWE |
KWASY ENOLOWE |
ZW. NIE BĘDĄCE KWASAMI |
|
|
nabumeton diacereina |
KWASY KARBOKSYLOWE
SALICYLANY
Działają niemal wybiórczo na COX1
Właściwości
działanie przeciwbólowe - hamowanie syntezy PG
komponenta obwodowa → zmniejszenie odczuwania bólu w zakończeniach nerwów czuciowych
komponenta ośrodkowa → hamowanie ośrodków podkorowych
Nie działają na ból trzewny
działanie przeciwgorączkowe - hamowanie syntezy PG (końcowe ogniwo w łańcuchu termoregulacji); działają w hipertermii ośrodkowej (nie obniżają temperatury w normotermii i fizjologicznie podyższonej temperatury, np. po wysiłku)
działanie przeciwzapalne - hamowanie syntezy cyklicznych nadtlenków i PG
działanie antyagregacyjne - hamowanie COX w płytkach
Działania niepożądane:
niekorzystny wpływ na przewód pokarmowy - bezpośrednie działanie drażniące na błonę śluzową i hamowanie syntezy PG (nudności, wymioty, uczucie pełności, bóle epigastryczne, przy długotrwałym stosowaniu - nadżerki → owrzodzenia → perforacje → krwawienia)
niekorzystny wpływ na OUN (zawroty, bóle głowy, szum w uszach)
Kwas salicylowy
działanie p/zapalne, p/gorączkowe
stosowany tylko do użytku zewnętrznego, zbyt duże działanie drażniące
łatwo wchłania się przez skórę
50% wydala się w stanie niezmienionym, reszta w połączeniu z glikolem lub jako produkty utleniania
Salicylan sodu
działanie p/zapalne, p/gorączkowe, ↑ wydalania kwasu moczowego
szybko wchłania się z przewodu pokarmowego i wydala przez nerki, dlatego dawki podaje się w krótkich odstępach czasu
dawka jednorazowa 0.5 - 1 g
działanie uboczne: hipoprotrombinemia, ↓ ilości kwasu askorbinowego → podajemy wit K i C
wskazania: rzs, dna
ASA
preparaty: polopiryna, aspiryna
pochodna kwasu salicylowego, gdzie grupa OH zastąpiona jest rodnikiem acetylowym
łatwo i całkowicie wchłania się z przewodu pokarmowego, metabolizm przede wszystkim w wątrobie (mitochondria, SER) - produkty metabolizmu to kwas salicurowy, glukuronian i kwas gentyzynowy; wydalany w postaci wolnej jak i produktów metabolizmu
działanie: dawka 2 - 3 g/ d ⇒ działanie p/bólowe, p/gorączkowe
dawka 4 - 6 g/d ⇒ działanie p/zapalne
dawka 75 - 150 mg/d ⇒ działanie antyagregacyjne
wskazania: bóle stawów, głowy, mięśni, stany gorączkowe, przeziębienie, choroba reumatyczna, profilaktyka MIC
przeciwwskazania: nadwrażliwość, choroba wrzodowa, poważne choroby nerek i wątroby, skazy krwotoczne, cukrzyca, polipy nosa, I trymestr ciąży
działanie niepożądane: na przewód pokarmowy, OUN, trombocytopenia, hipoprotrombinemia, zespół Rey'a do 12 r.ż
zatrucie przy dawce 20 - 30 g: zawroty głowy, szum w uszach, zaburzenia słuchowe i wzrokowe, nudności, wymioty, kwasica metaboliczna
interakcje: działanie synergistyczne z innymi lekami p/zapalnymi, wypierają z połączeń leki p/zakrzepowe, sulfonamidy i doustne leki hipoglikemizujące, co powoduje ↑ frakcji wolnej i ↑ działania farmakologicznego
ze względu na niekorzystny wpływ na błonę śluzową żołądka stosuje się preparaty dojelitowe: Bestpirin,
preparaty łączone, stosuje się ASA z :
witaminą C (wzmacnia korzystne działanie kwasu acetylosalicylowego w infekcjach wirusowych) - Aspirin C, Polipiryna C
kodeiną - nasila działanie przeciwbólowe - Aspirin forte
etenzamidem - potęguje działanie przeciwbólowe
glicyną - Alka - Prim
kwasem cytrynowym i węglanem sodowym - Alka - Seltzer
Salicylamid
amid kwasu salicylowego
trudno ulega hydrolizie, wolno uwalnia kwas salicylowy
działanie p/bólowy, p/zapalne, p/gorączkowe słabsze niż ASA
wskazania: gościec, rzs, przeziębienia
mniej drażni błonę śluzową żołądka niż ASA
POCHODNE KWASÓW ARYLOOCTOWYCH
Diklofenak
kwas fenylooctowy
preparaty: Diclofenac, Feloran, Maiamil, Voltaren
postacie: tabletki, czopki, zastrzyki domięśniowe, żele
silne działanie p/zapalne (silniejsze niż salicylanów), p/bólowe, słabe przeciwgorączkowe
wskazania: rzs, zmiany zwyrodnieniowe stawów, stany pourazowe, obrzęki, zapalenia nerwów, nerwobóle, bóle pooperacyjne, menstruacyjne
przeciwwskazania: choroba wrzodowa, ciąża
działanie niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego, OUN, skórne odczyny alergiczne
najczęściej ze wszystkich uszkadza wątrobę
dawka dobowa: 75 - 150 mg/d
Indometacyna
pochodna kwasu indolooctowego
preparaty: Indocid, Metindol, Mobilan
postacie: tabletki, czopki, maści
najsilniejszy lek p/zapalny i najbardziej toksyczny, działa słabo p/bólowo i p/gorączkowo
silnie hamuje cyklooksygenazę i napływ granulocytów; bezpośrednio wpływa na neurony ośrodków podkorowych - zaburzenia fosforylacji i oksydacji
zmniejsza stężenie kwasu moczowego w organizmie - leczenie dny
wskazania: rzs, zmiany zwyrodnieniowe stawów, dna
p/wskazania: choroba wrzodowa, choroby wątroby, nerek, zaburzenia wzroku, padaczka, choroba Parkinsona
działanie niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego, OUN, skórne odczyny alergiczne, agranulocytoza, niedokrwistość aplastyczna, uszkodzenia narządu wzroku → podczas leczenia: kontrola okulistyczna, morfologia, badanie kału na krew utajoną
Sulindak (Clinoril)
prolek - w wątrobie ulega biotransformacji do czynnego leku
długotrwałe działanie p/bólowe, p/zapalne, p/gorączkowe; działa słabiej p/zapalnie niż indometacyna
rzadziej daje objawy gastryczne, neurologiczne i rzadziej powoduje uszkodzenie nerek
wskazania: artrozy, zapalenia okołostawowe, zesztywniające zapalenia stawów kręgosłupa, zapalenia torebki stawowej
Tolmetyna
działanie p/bólowe, p/zapalne (silniejsze niż ASA, słabsze niż indometacyna), p/gorączkowe
wskazania: rzs, ch zwyrodnieniowe stawów, traumatologia - nadwyrężenia mięśnia lub ścięgna
KWASY ARYLOPROPIONOWE
Ibuprofen
preparaty: Ibuprofen, Ibuprom, Nurofen, Brufen
działanie podobne do ASA, działa p/zapalnie, p/bólowo, p/gorączkowo
jest najmniej toksyczny spośród leków I generacji
wskazania: rzs przy złej tolerancji ASA, choroby zwyrodnieniowe stawów, zespół bolesnego barku, zespół korzonków nerwowych, dna
p/wskazania takie jak w przypadku ASA
dawkowanie: 0.6 - 1.2 g/d; dzieci (> 12 r.ż): 20mg/kg m.c/d
Naproksen
preparaty: Anapran, Apranax
silne działanie p/zapalne, p/bólowe
najsilniejszy lek tej grupy i najbardziej toksyczny - toksyczność potęguje długi okres działania
b. częste zaburzenia żoł.-jelitowe, zaburzenia OUN, polecany w postaci żelu
wskazania: rzs, dna
Ketoprofen
działanie podobne do naproksenu
preparaty: Profenid, Bi - Profenid - preparat o zmodyfikowanym uwalnianiu
posatcie: tabletki, czopki, zastrzyki domięśniowe
wskazania takie jak dla diklofenaku
mało toksyczny
Flurbiprofen
Pirprofen
KWASY FENAMOWE
Kwas mefenamowy (flu- , meklo - ) = Mefacit
silne działanie p/bólowe, słabsze p/zapalne i p/gorączkowe
wskazania: choroby reumatoidalne, ch. zwyrodnieniowe stawów, bóle mięśni
p/wskazania: choroba wrzodowa, choroby nerek, ciąża, choroby alergiczne
działania niepożądane
Kwas nifluminowy (Actol)
postacie: tabletki, czopki, krem, żel
wskazania: rzs, nerwobóle, dna
KWASY ENOLOWE
PIRAZOLONY
działanie przeciwgorączkowe - fenazon, aminofenazon, nowaminosulfon
silne działanie p/zapalne, p/bólowe - fenylbutazon, azapropazon, klofezon
duża toksyczność
działania niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego, obrzęki, nadciśnienie, bezsenność, niedokrwistość aplastyczna, agranulocytoza
wskazania: zaostrzenia rzs, dny
p/wskazania: choroba wrzodowa, stany zapalne jelit, niewydolność wątroby, nerek, układu krążenia, choroby tarczycy
Fenylbutazon (Butapirazol)
pochodna pirazolidyny
prolek - czynnym metabolitem jest oksyfenylbutazon
postacie: tabletki, czopki, zastrzyki domięśniowe
silnie wypiera z połączeń leki: p/zakrzepowe, sulfonamidy, glikokortykosterydy i doustne leki hipoglikemizujące, co powoduje ↑ frakcji wolnej i ↑ działania farmakologicznego
Azapropazon (Prolixan, Rheumox)
mniej toksyczny
antagonista bradykininy, mniej toksyczny niż fenylbutazon,
nie ulega biotransformacji
obecnie stosowany w zaostrzeniach dny
Klofezon
działa najdłużej i najsilniej z leków tej grupy
hamuje aktyw bradykininy, powodujeႭ wydalania kwasu moczowego
wycofany
OKSYKAMY
odwracalny inhibitor COX1
silne działanie p/zapalne
wskazania: zaostrzenia rzs i dny, przewlekłe choroby zwyrodnieniowe stawów
p/wskazania: choroba wrzodowa, ciężka niewydolność nerek, ciąża, laktacja
Piroxykam (Felden)
silne działanie p/zapalne = indometacynie, a mała toksyczność
działanie długotrwałe - działanie kliniczne po dawce jednorazowej (20mg) utrzymuje się 24 h
nie powinien być stosowany u osób po 60 r.ż. ze względu na długi okres półtrwania - częste występowanie objawów niepożądanych
Meloksykam (Lutrol, Movalis)
względnie selektywny inhibitor COX2
nie może być stosowany z innymi NLPZ, doustnymi środkami p/zakrzepowymi i solami litu
ZWIĄZKI NIE BĘDĄCE KWASAMI KARBOKSYLOWYMI
WZGLĘDNIE SELEKTYWNE INHIBITORY COX2
wskazania: rzs, choroby zwyrodnieniowe stawów
działania niepożądane: zaburzenia dyspeptyczne, bóle głowy
przeciwskazania: czynna choroba wrzodowa, ciężkie choroby wątroby, ciąża, laktacja
Nabumeton (Relifex)
pochodna naftylobutanonu, tabletki
prolek, szybko rozkładany w wątrobie do aktywnego metabolitu - kwasu metoksynaftylooctowego
nie może być stosowany z doustnymi środkami p/zakrzepowymi, hydantoiną i pochodnymi sulfonylomocznika
Nimesulid (Aulin)
polecany w przypadku uczuleń na ASA
postacie: tabletki, czopki
SELEKTYWNE INHIBITORY COX2
nie wpływają na aktywność COX-1
równie skuteczne w zwalczaniu bólu jak tradycyjne NLPZ, a bezpieczniejsze
p/wskazania: niewydolność nerek, poród
Rofekoksyb (Vioxx)
Celekoksyb (Celebrex)
DIACEREINA
inny mechanizm działania: hamuje aktywność Il- 1
objawy niepożądane: biegunki, bóle epigastryczne
LEKI P/ GORĄCZKOWE
POCHODNE P - AMINOFENOLU
FENACETYNA
działanie p/bólowe, p/gorączkowe
rzadko stosowana - duża toksyczność
działania niepożądane: methemoglobinemia, niedokrwistość hemolityczna, uszkodzenie i martwica wątroby oraz nerek,
stosowana w nerwobólach, bólach głowy typu migrenowego, obecnie wycofywana
p/wskazania: choroby nerek, wątroby, ciąża, niedokrwistość
PARACETAMOL
preparaty: Acenol, Acetominofen, Apap, Panadol
metabolit fenacetyny, działa silniej i jest mniej toksyczny;
podstawowy lek p/gorączkowy i p/bólowy - efekt działania 30 min po podaniu
dawka jednorazowa: 0.3 - 0.6 g, dobowa: 0.9 - 1.8 g
nie wywołuje hemolizy i methemoglobinemii, przy przewlekłym lub zbyt częstym stosowaniu działa hepatotoksycznie; zatrucie leczy się acetylocysteiną
p/wskazania: osoby przewlekle nadużywające alkohol, leczone fenobarbitalem, rifampicyną, z uszkodzoną wątrobą w WZW
preparaty złożone: Efferalgan (paracetamol + kodeina lub wit. C), Coldrex (paracetamol + fenylefryna + wit. C), Fervex (paracetamol + wit. C), Gripex (paracetamol + pseudoefedryna- udrożnienie przewodów nosowych + dextrometorfan- przeciwkaszlowy)
POCHODNE PIRAZOLONU I PIRAZOLIDYNY
FENYLOMETYLOPIRAZON
p/gorączkowy, p/bólowy, p/zapalny, uspokajający, rozszerzający naczynia, hamuje czynność dokrewną tarczycy
duża toksyczność - stosowany tylko w ostrych napadach dny
FENAZON
p/bólowy, p/gorączkowy
toksyczny - zawroty głowy, senność, obrzęk błon śluzowych, zmiany skórne, może wywołać napad porfirii
AMINOFENAZON
działa silniej p/bólowo niż fenazon, słabiej p/gorączkowo
toksyczny: agranulocytoza, leukopenia, trombocytopenia, dz. hepato- i nefrotoksyczne
powinien być wycofany
PROPYFENAZON
mniej toksyczny od amino- , nie powoduje agranulocytozy
wchodzi w skład Gardan P, Pabialgin P
METAMIZOL (DIPYRON)
p/bólowy, p/gorączkowy, p/zapalny, uspokajający, zmniejsza napięcie mm. gładkich
toksyczny: agranulocytoza, leukopenia, trombocytopenia, dz. hepato- i nefrotoksyczne
GARDAN
metamizol + aminofenazon
stosowany w bólach głowy, migrenach, nerwobólach, powinien być wycofany
LECZENIE RZS
Leki I rzutu: NLPZ
II leki II rzutu = podstawowe
długo działające leki p/zapalne, początek działania po 2 - 3 miesiącach stosowania (metotreksat - 4 tyg)
stosowane, gdy zawiodą NLPZ
nie działają bezpośrednio p/bólowo i p/gorączkowo
znaczna toksyczność
Sole złota
powodują zmianę odpowiedzi immunologicznej, hamują aktywność enzymów lizosomalnych i mediatorów zapalenia, upośledzają funkcję makrofagów, limfocytów
najczęściej jest stosowany tiojabłczan sodowo - złotawy (Myocrisin), rzadziej tiosiarczan (Myochrisine) i Solganal (sole złota + L - tioglukoza) - i.m. 10 - 50 mg/tydzień; doustnie stosuje się auranofinę
działanie niepożądane: złuszczające zapalenie skóry (swędzenie), zapalenia, owrzodzenia jamy ustnej (metaliczny smak), jelit, rogówki, uszkodzenia nerek, szpiku,
p/wskazania: choroby nerek, wątroby, skóry, uszkodzenie szpiku, ciąża
Penicylamina (Cuprenil)
jest to produkt rozpad penicyliny
rozbija mostki -S-S- w IgM - ↓ RF, Ⴏ bolesności, sztywności, obrzęku stawów
Chlorochina (Arechin), Hydrochlorochina (Plaquenil)
działanie p/malaryczne, p/zapalne - gromadzi się w lizosomach i obniża aktywność enzymów lizosomalnych, hamuje uwalnianie mediatorów zapalnych (histamina, serotonina)
toksyczne: uszkodzenia siatkówki, wątroby, nerek
Metotreksat
cytostatyk, antagonista kwasu foliowego
działania niepożądane: leukopenia, trombocytopenia, zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek, wątroby, wypadanie włosów
Sulfasalazyna
rzs + colitis ulcerosa
p/ wskazania: uczulenie na sulfonamidy i salicylany, ciąża, laktacja
działanie niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego
III rzutu - glikokortykosterydy
LECZENIE DNY
działanie nieswoiste - NLPZ: indometacyna, fenylbutazon, naproksen
działanie swoiste:
Kolchicyna
alkaloid z ziemowita jesiennego
zmniejsza wytwarzanie kwasu moczowego, hamuje aktywność fagocytów w chorej tkance
p/wskazania: choroba wrzodowa, stany zapalne przewodu pokarmowego, choroby wątroby, nerek, ciąża
działania niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek, agranulocytoza
stosowana w ostrych napadach dny
Allopurinol (Milurit, Zyloric)
inhibitor oksydazy ksantynowej, zmniejsza wytwarzanie kwasu moczowego, zmniejsza prawdopodobieństwo odkładania złogów moczanowych
p/wskazania: ciąża, dzieci do lat 3
działania niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego, bóle głowy, skórne odczyny alergiczne, hipertermia polekowa
Sulfinipirazon (Anturan)
pochodna pirazolidyny
hamuje zwrotne wchłanianie kwasu moczowego, słabe działanie p/bólowe i antyagregacyjne
p/wskazania: choroba wrzodowa, kamica nerkowa, uszkodzenie szpiku
interakcje z lekami p/zakrzepowymi i hipoglikemicznymi
Benzbromaron (Normurat)
hamuje zwrotne wchłanianie kwasu moczowego
p/wskazania: ciąża, kamica nerkowa, niewydolność nerek
Probenecid
zwiększa wydalanie i hamuje zwrotne wchłanianie kwasu moczowego
stosowany szczególnie w profilaktyce dny
działania niepożądane: ze strony przewodu pokarmowego, skórne odczyny alergiczne, uszkodzenia wątroby, nerek
hamuje wydalanie antybiotyków β - laktamowych
- 9 -
Fosfolipaza A2
LOX
COX
konstytutywna
występuje w cytoplazmie
powstaje w wyniku działania stymulatorów fizjologicznych
indukowalna
występuje w rejonie okołojądrowym
↑ aktywności w procesie zapalnym
syntetyzowana w k. śródbłonka, makrofagach, fibroblastach, tk uszkodzonych