Pigulka mlodego kulturoznawcy (1), kulturoznawstwo


  1. Nauki o kulturze. Kulturoznawstwo jako kierunek w polskiej nauce o kulturze

    1. Nauki o kulturze:

      • Antropologia (jako nauka kumulatywna, przy badaniach nie może być użyta metoda „swój - obcy”, wg Franca Boasa nie możemy przy badaniu narzucać swojego punktu widzenia)

      • Antropologia kulturowa

      • Antropologia społeczna

      • Antropologia fizyczna (medyczna)

      • Antropologia filozoficzna

      • Antropologia nagląca

      • Etnografia/ Etnologia (zamiennie z antropologia kulturową w krajach anglojęzycznych)

      • Teoria kultury

      • Folklor i folklorystyka

      • Socjologia

    1. Rozróżnienie wiedzy (zestawu wiadomości, dąży do poszerzenia swojego obszaru poprzez przyrost zasobów i doświadczeń; zdobywana jest przez doświadczenie, intuicję, emocje i uczucia, opiera się na logice pragmatycznej) i nauki (systematyzuje wiedzę, porządkuje doświadczenie, formułuje prawa, odkrywa mechanizmy rządzące zjawiskami, tworzy pojęcia i definicje, rozbudowany system terminologiczny, patrzy na rzeczy aspektowo- pod pewnym kątem)

    1. Dziedziny pomocnicze dla nauki o kulturze (są jakby odrębnymi naukami ale wiadomości z nich są niezbędne dla prowadzenia badań w innych dziedzinach)

      • Geografia

      • Geologia

      • Paleoantropologia (pojęcie rozwoju filogenetycznego i ontogenetycznego)

      • Antropogeografia

      • Archeologia

      • Prehistoria

      • Historia

      • Filozofia (antropologia filozoficzna)

      • Psychologia

      • Religioznawstwo

      • Historia moralności i etyka

      • Językoznawstwo

      • Nauki estetyczne (historia sztuki, muzyki, teatru, literatury)

    1. Kulturoznawstwo jako kierunek w polskiej nauce o kulturze. W Polsce w latach 70 - tych powstała idea aby utworzyć dział nauki zespalający dziedziny dotyczące kultury  kulturoznawstwo. Aktywizacja myśli humanistycznej w polu nauk o kulturze. Kulturoznawstwo w Polsce można studiować na

      • Uniwersytecie Wrocławskim, Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, Uniwersytecie Poznańskim, Łódzkim i Warszawskim.

      • Trzy stanowiska kształcenia studentów: praktyczno - badawcze, praktyczno - krytyczne, praktyczno - animatorskie

      • Jerzy Knita zaproponował aksjonormatywną koncepcje kultury (zawężoną)

  1. Podstawowe filozoficzne koncepcje człowieka

    1. Antropologia filozoficzna próbuje odpowiedzieć na pytanie: Kim jest człowiek?

      • Arystoteles - Istota należąca do świata, jeden z gatunków ziemskich

      • Augustyn - człowiek nie jest stworzeniem jednym z wielu bo jest rozszczepiony tak jak świat: na część duchową i cielesną, jest problematyczne

      • Tomasz z Akwinu - człowiek istnieje w świecie którego symbolem jest krzyż przechodzący przez jego serce, jest gatunkiem szczególnego rodzaju bo w nim dokonało się zespolenie duszy ludzkiej z ludzkim ciałem na drabinie bytów. Ma swoje miejsce w świecie i dlatego nie jest problematyczny

      • Kuzańczyk - Człowiek ma w sobie wszystko co stworzone: Bóg zawiera w sobie praobrazy a człowiek stosunki i wartości, ma możliwość poznania całego świata, nie jest samotny

      • Pascal - nieskończoność świata przeraża człowieka, jest trzciną - najmarniejszą rzeczą w przyrodzie ale myślącą - ma przewagę nad wszechświatem świadomości zagłady i śmierci. Wraz z utratą bezpieczeństwa zadaje sobie pytanie kim jest

      • Spinoza - nieskończona substancja która istnieje poza człowiekiem to po prostu Bóg. Człowiek w nieskończoności to istota w której Bóg ukochał samego siebie. Akceptuje swoją bezdomność i dlatego nie jest problematyczny

      • Kant - czas i przestrzeń są właściwością ludzkich zmysłów, nie można powiedzieć, ze świat jest skończony, bo to wykracza poza granice doświadczenia. Tajemnica przestrzeni i czasu jest tajemnicą twego własnego ujmowania świata i twej własnej istoty. Na pytanie „czym jest człowiek” możesz odpowiedzieć Ty sam na podstawie rozwiązania pytań:

        • Co mogę wiedzieć? - metafizyka

        • Co powinienem czynić? - etyka

        • Na co mogę żywić nadzieję? - religia

        • czym jest człowiek? - antropologia

        • Na pytania te odpowiadają poszczególne nauki, ale nie postrzegają człowieka jako całości tylko fragmentarycznie, zgodnie ze swoimi zainteresowaniami, aby postrzegać człowieka całościowo należy go odwołać do natury z której wyszedł (Nietsche) i do wspólnoty w której żyje (Feuerbach)

      • Hegel - podejmuje się zbudować nowy gmach świata który ma się opierać na czasie - historii, w której człowiek jako zasada rozumu świata podąża drogą wg ściśle określonego porządku: teza - antyteza - synteza. Jednak gmach ten nie jest trwały bo nie da się zbudować czegoś na myślowym obrazie, ponieważ nie da się objąć przyszłości (zależy ona od decyzji ludzkiej w tym momencie). Wyjątkiem jest obraz osadzony w wierze - bo tylko w przekonaniu o samo urzeczywistnieniu się i o zmartwychwstaniu można osiągnąć pewnie przyszłości (mesjanizm). U Hegla Mesjanizm został zsekularyzowany - ze sfery wiary przeniesiony do sfery oczywistego przekonania

      • Marks - zastosował redukcję socjologiczną - nie tworzy obrazu świata a społeczeństwa - to społeczeństwo jest światem człowieka gdzie da się wznieść budowlę na stosunkach produkcji. Proletariat jest tym co zburzy kapitalizm w miejsce socjalizmu. Samo myślenie nie buduje rzeczywistego życia człowieka , ale to życie społeczne ma tę moc. Decyzja wpływa na to czy odnowicielskie siły życia będą pozytywne czy niszczycielskie. Przyszłość tego świata jest czym pewnym, uspokojenie to jednak minęło po katastrofalnym zwrocie historycznym

      • Feuerbach - zastosował redukcję antropologiczną. Dla Hegla człowiek był ukoronowaniem stworzenia dla Feuerbacha to człowiek nadawał imiona wszystkim stworzeniom - początkiem ma być cały człowiek - bycie sprowadza się do bycia ludzkiego. Człowiek jest punktem centralnym świata. Istotę człowieka można poznać poprzez różnicę miedzy „ja” i „ty” we wspólnocie.

      • Nietsche - posługuje się redukcją antropologiczną jednak u niego człowiek jest istotą problematyczną, bo wyszedł ze świata natury i jest na skraju, wyzbył się swoich instynktów zwierzęcych zastanawiając się kim jest. Jest świadomy że przyszłość jest zależna od niego. Jest embrionem ludzkości, stworzeniem nieokreślonym z którego dopiero może się rozwinąć albo zwierzę stadne (za sprawą rozwijającej się moralności stłumi instynkty) albo nadczłowiek (który pokona to co jest z gruntu chybione, ożywi instynkty i wydobędzie niewyobrażalne możliwości, życie oprze na afirmacji woli mocy - władzy).Obraz świata który istnieje jest tylko dzięki człowiekowi który go postrzega za pomocą zmysłów. Poznający ten świat to człowiek z człowiekiem, odwołanie się do wspólnoty i do natury z której wyszedł, oraz do ducha umożliwi całościowe zinterpretowanie siebie.

    1. Próba odróżnienia człowieka od zwierząt-cechy typowo ludzkie:

      • Anatomiczne (pionowa postawa ciała, dwunożny chód, wysklepiona stopa, rozwinięta miednica, duży mózg, proporcje twarzo- i mózgoczaszki - kształt głowy)

    1. Podstawowe etapy rozwoju ludzkości pod względem filozoficznym wg Bubera

      • Człowiek kosmologiczny

      • Człowiek teologiczny

      • Człowiek nowożytny

      • Człowiek postmodernistyczny

        • Typ Heidegera, Deridy, Rorty'ego

        • Typ Schellera

    1. Ujęcie człowieka wg antropologii filozoficznej - uniwerslany (stwarzanie modeli: np.: starożytny, renesansowy) wg antropologii kulturowej - człowiek kontekstualny (zależny od danego miejsca, konkretnej kultury, badany przez pryzmat myślenia o konkrecie, musimy być świadomi w jakiej żyje kulturze)

  1. Etymologia i ewolucja pojęć „kultura” i „cywilizacja”

    1. Kultura

      • Łac. i średniowieczna angielszczyzna - uprawa roli (colere) - obecnie kultura bakterii, kultura ryżu  rozumienie jako działanie przeciwstawne naturze, ład narzucony przez człowieka, podporządkowanie wzorom, zaspokajanie materialnych potrzeb

      • Cyceron - cultura mentis - kultura ducha, którą utożsamiał z filozofią

      • Cultus - kultywować - czynność skierowana ku sferze duchowej - cultura christi

      • 1510 Oxford English Dictionary - kultura - rozmyślny wysiłek zmierzający do rozwinięcia jakiegoś przedmiotu kultura jako proces

      • XVII / XVIII - utrwalenie się pojęcia „kultura” w literaturze europejskiej jako ogół wynalazków, sztuk, urządzeń wprowadzonych przez człowieka, obejmujący instytucje polityczne i zasady sprawiedliwości regulujące ludzkie działanie w myśl racjonalizmu (podejście racjonalistyczne cechowało wartościowanie i selektywność  zjawiska pozytywnie oceniane, moralne zachowanie, wychowanie, wykształcenie, sztuka itp.)

        • XVII Samuel von Dufendorf - kultura jako stan - instytucje społeczne, obyczaje po raz pierwszy jako stan

        • XVIII w, Francja - Voltaire - cultur - oznaczenie rezultatu kształcenia i doskonalenia umysłu  kultura jako stan (a nie proces uczenia się)

      • Pojęcie wartościujące - dobre maniery znajomość literatury spopularyzowane przez Metthew Arnolda

      • 1782 - pierwsza selektywna wartościująca def. Johana Adelunga

      • Pocz. XVIII w , Niemcy, def Herdera - kultura jako sposób przystosowania się do warunków bytu i zaspokajania potrzeb oraz regulowania stosunków społecznych (wychowanie wg Herdera str. 8 wykładów, etnocentryzm - skupienie się na swojej grupie, dzicy tez mają kulturę ale inną)

      • Poł. XIX w - Klemm (ojciec antropologii)- wszystkie aspekty życia danego ludu, obyczaje, rzemiosła, umiejętności, życie domowe, publiczne, religia, nauka, sztuka - szerokie, uniwersalizujące (niewartościujące), pojęcie kultury wykorzystanej później przez Tylora

      • Uznano , że kultura nie jest tylko zjawiskiem metafizycznym ale zależna jest od genetycznie określonych właściwości, nie jest indywidualnym tworem człowieka, a produktem współżycia ludzi, ich interakcji, wzbogaca się w procesie historycznej tradycji. Dopiero w procesie wychowania przyjmuje dana kulturę  drugie narodziny człowieka (w kulturze)

      • 1871 - def. Tylora Niemcy USA - pierwsza globalna definicja, selektywna, wyliczająca

      • jednak wyliczenia Tylora były niepełne - dążono do uogólnień  def, Czarnowskiego (praca podstawowy czynnik kultury) i def. Lintona (działania jako czynnik kulturotwórczy)

    1. kultura w Polsce

      • XIX w - słownik Lindego - pojęcie cywilizacja rozpowszechnione przez krąg kultury francuskiej; pojęcie kultura w znaczeniu pierwotnym

      • 1961 - kultura w znaczeniu bliższym Herderowi

      • Joachim Lelewel „wykład dziejów powszechnych” (1822/24) kulturą obejmuje: religię, moralność, obyczaje, organizację społeczną, pracę fizyczną i umysłową, nauki i sztuki

      • Łukasz Gołębiowski 1830 kultura - sposób życia, da się określić na podstawie zasobów, obrzędów.

      • Mickiewicz używa tego słowa w znaczeniu postępu i doskonalenia społeczeństwa (uczeń Lelewela)

    1. Cywilizacja

      • XVI w Jean Bodin (francuski myśliciel) po raz pierwszy użył słowa cywilizacja (z łac civitas - obywatel państwo) jako zjawisko o charakterze miejskim

      • Szerszy zakres miała we Francji i Anglii (we Francji kultura była związana z potocznym rozumieniem, cywilizacja zaś akademickim do XIX w)

      • XVIII w z obszarem francusko jęz. ma szersze znaczenie blok, zespół tworzący system, gdzie jedno napędza drugie (higiena  lepsze zdrowie)  cywilizacja jako stan, a nie proces doskonalenia się, maniery, pokojowe życie

        • Typologia: dziki - cywilizowany (wynikało z europocentryzmu)

        • Gradacja: dzikość - barbarzyństwo - cywilizacja

      • 1861 definicja z encyklopedii Olgerbranda

    1. Relacje między cywilizacją a kulturą ze względu na różne podejścia

      • Cywilizacja jest największym etapem rozwoju kultury (jednym z typów kultury  poj niewartościujące)

        • Luis Henry Morgan - 1877 - wyodrębnił trzy okresy etniczne: dzikość -barbarzyństwo -cywilizacja. Podstawową cechą cywilizacji było (zestaw cech został opracowany na podstawie cywilizacji europejskich)

          • pismo, umiejętność pisania i jego posiadanie.

          • Rozrośnięta matematyka

          • Wysoko rozwinięte rolnictwo

          • Pojawienie się miasta

          • Istnienie państwa

          • Umiejętność wznoszenia budowli monumentalnych (piramidy)

          • Wysoki poziom sztuki

          • Rozwinięta religia

          • Hierarchia społeczna, układ klasowy

          • Złożony podział pracy

      • Cywilizacja i kultura są pewnymi aspektami życia, istnieją obok siebie (dla cyw. jest charakterystyczny obszar materialny)

        • Dla Tylora równoznaczna z kulturą

        • Kant- kultura to sztuka i nauka, cywilizacja - towarzyski polot i ogłada (maniery)

        • Jako całość wiedzy praktycznej i intelektualnej pozwalającej pokonać przyrodę - Niemcy - Weber (selektywne myślenie o kulturze - cywilizacja jest dopełnieniem )

        • Arnold - kultura jako moralność cywilizacja jako brzydota węgla i stali

        • Ujęcie amerykańskie (rozwinięta technika) Mc Iver - cywilizacja jako zespół środków, kultura jako zespół celów; H.Odum cywilizacja to zespół zjawisk totalitarnych, sztucznych, miejskich, kultura to harmonijna kumulacja dziedzictw i wartości

        • Tatarkiewicz - cywilizacja - rzeczy stworzone i dodane do natury aby ułatwić życie, kultura uczucia i czynności. Odróżniają społeczeństwo i ludzi od pierwotnych.

        • Von Kumboldt - odwrotnie(!) kultura - zjawiska z dziedziny technologii i ekonomii, cywilizacja - osiągnięcia ducha

      • Cywilizacja jako pewien twór scalający grupy ludzkie, odpowiada kulturze lub grupie kultur

        • Huntington - cywilizacja jako całość stworzona ze spojonych grup kulturowych

          • Religie są wyznacznikami (prawosławna, islamska, afrykańsko-animistyczna, hinduistyczna, latynoamerykańska, taoistyczna, buddyjska, animistyczno-taoistyczna, japońska) -wszystkie konflikty wybuchają na tle religijnym

        • Koneczny - jest to metoda ustroju życia zbiorowego

        • Toynbee jest odpowiedzią na rzucone społeczeństwu wyzwanie, rodzi się jako reakcja na przełomowe próby, wielkie wydarzenia, zasadnicze trudności

          • Lista cywilizacji Toynbee'go (zachodnia, prawosławno-bizantyjska, perska, arabska, indyjska, chińskie, japońsko-koreańskie, helleńska, egipska, sumeryjska, minojska, hetycka, babilońska, andyjska, cyw. Majów, prawosławno-rosyjska)

          • Cywilizacja jako zespół kultur charakteryzujących się promieniującymi centrami

        • Znaniecki, gradacja cywilizacji:

          • Ludowe (oparte na grupach genetycznych - rodach, plemionach, ale mające char ponad plemienny)

          • Narodowe (oparte na grupach takich jak państwa, trwają obecnie)

          • Wszechludzka (ma powstać - istnienie dorobku wszystkich cyw. narodowych)

        • Toffler - trzy fale cywilizacji: rolnicze, przemysłowa, poprzemysłowa

        • Sprengler - ostatnie stadium kultury, kiedy powstaje cywilizacja, kultura kostnieje i umiera

  1. Kształtowanie się naukowej wiedzy o kulturze w XIX i XX wieku, terminy, definicje, pojęcia.

    1. Polska należy do dwóch kręgów kulturowych, w których zakres pojęć kultura i cywilizacja bywają różne: francuskiego i niemieckiego

    2. Wiedza o kulturze powstała w połowie XIX w - wcześniej istniała w obrębie innych nauk (historia, filozofia)

    3. Antropologia początkowo nauka o człowieku, później antropologia medyczna i antropologia jako nauka o człowieku i jego kulturze - pol. XIX w rozumieją się - wyodrębnia się wiedza o kulturze

    4. Ontologia kultury - czym jest kultura, kto jest jej twórcą (człowiek, grupy, człowiek w grupie), jaka jest relacja między dziełem człowieka a człowiekiem (Czarnowski- obiektywizacja obiektu), czy kultura jest ideą czy rzeczywistością, czy przedmiot poprzez zachowanie wymusza ideę, czy idea poprzez zachowanie stwarza przedmiot, uwarunkowania do tego przedmiotu, kwestie różnorodności kultur w świecie

    5. Epistemologia kultury - nauka o poznaniu, kształtują się pojęcia związane z kulturą, język opisu, reguły i metody badawcze

    6. Według Wilhelma Windelbanda kulturoznawstwo należy do nauk idiograficznych (opisujących jednorazowe fakty, poszukujących tego co indywidualne) a nie do nomotetycznych (przyrodniczych, tworzących pewne prawa, według których stwarzają porównania)

    7. Rickert podzielił nauki na : nauki o naturze (tym co powstało samo bez pomocy człowieka) i nauki o kulturze (tym co zostało stworzone przez człowieka)

    8. Wilhelm Ostwald - kulturologia - wszystkie działania materialne, duchowe są wynikiem działania energii, kulturologia będzie zatem nauką badającą czynności kulturowe czyli specyficznie ludzkie

    9. Lesli White -1964 -kulturologia może być definiowana jako naukowe badanie i interpretacja zjawisk sensu stricte i per se (przez siebie) (takich zjawisk które istnieją niezależnie od jednostki). W USA pojawiła się ok. 20 lat później niż w Niemczech (1939)

  1. Kultura i kultury. Potoczne i akademickie rozumienie kultury. Globalne i selektywne ujecie:

    1. Potoczne rozumienie jest związane z wartościowaniem - klasyfikacją na lepsze i gorsze, mniej lub bardziej wykształcone, używane przez kolonialistów, dziś związane raczej ze sferą estetyczną niż etyczną

    2. Akademickie ujecie zakłada nie wartościowanie, szerszy zakres kultury jako zespołu zjawisk, których powiązania, uwarunkowania i oddziaływania mogą podlegać opisowi i analizie. W obrębie tego ujęcia mieści się:

      • Atrybutywne rozumienie kultury (kultura tout coust - jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, jest znamieniem ludzkości)

      • Dystrybutywne rozumienie (kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości)

        • Ujęcie konkretne (w jakimś miejscu i czasie, pojawia się trwa i ginie określone zróżnicowanie kulturowe ludzkości, np.: kultura Indian Nawaho)

        • Ujęcie typologiczne (np.: robotnicza)

  • Selektywne podejście to wybiórcze, wybiera jakiś aspekt kultury, wg tych definicji to co należy do kultury jest najlepsze, wartościowsze (np.: def. Adelunga)

  • Globalne definicje ujmują kulturę całościowo, nie wartościuje, uniwersalizuje (np.: def. Tylora)

  • Różne sposoby wyodrębniania kultur: