KLASYCZNE TEORIE SOCJOLOGICZNE - ĆWICZENIA

COMTE (francuski filozof i pozytywista, twórca socjologii)

1. Trzy fazy rozwoju umysłu

• Teologiczna - gdy w wyjaśnieniach zjawisk ludzie odwoływali się do sił nadprzyrodzonych, istot boskich lub bóstwa;

• Metafizyczna - gdy ludzie wyjaśniają zjawiska poprzez abstrakcyjne pojęcia i rozumową spekulację (najczęściej oderwaną od rzeczywistości);

• Pozytywna - gdy ludzie formułują twierdzenia oparte na faktach i zależnościach współistnienia lub następstwa między faktami. W tej fazie ludzie mogą ustalać i przewidywać nieznane dotąd fakty. Faza ta jest tożsama z fazą naukową.

2. Kryterium pozytywności nauk wg Comte'a

• Formuła nauki pozytywnej wg Comte'a brzmi „nauka tam gdzie przewidywanie, a przewidywanie tam, gdzie działanie”

• Filozofia jest pozytywna, gdyż:

• Zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi - bada rzeczy dostępne umysłowi;

• Rozważa tylko tematy pożyteczne - chce służyć polepszeniu życia;

• Zajmuje się kwestiami ścisłymi;

• Ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedze pewną;

• Pracuje pozytywnie, nie ogranicza się do krytyki

• Comte określił zakres filozofii pozytywnej, ograniczając ją do realnie istniejących przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną i ścisłą - czyli do faktów zewnętrznych dotyczących przedmiotów fizycznych. Dlatego metafizyka nie może być przedmiotem rzetelnej wiedzy.

• Nauki pozytywne: astronomia, matematyka, fizyka, chemia, biologia i socjologia (Comte stworzył termin „socjologia” dla odróżnienia od używanego przez jego rywali intelektualnych terminu „fizyka społeczna”

3. Prawa statyczne (czyli inaczej teoria struktury społecznej):

• Jest to teoria porządku społecznego, wzajemne związki między różnymi częściami społecznego organizmu (pojecie „struktury” zostało zaczerpnięte z biologii przez H. Spencera, który porównywał społeczeństwo do organizmu):

• Rodzina - stanowi rzeczywistość każdego z nas, jest najtrwalsza, formułuje wzorce zachowań, najważniejszy czynnik społeczny;

• Własność i praca - poczucie bezpieczeństwa i potrzeby, łączy ludzi;

• Język - komunikacja, umożliwia tworzenie się wspólnoty;

• Religia - ogólne wzorce postępowań, forma zrzeszenia.

• Jej zwolennicy (między innymi Auguste Comte i Herbert Spencer) uważali, że społeczeństwo jest całością składającą się z wzajemnie zależnych elementów, dzięki czemu możliwe jest funkcjonowanie i rozwój całej zbiorowości. Wszystkie wchodzące w jej skład części są równie ważne i tworzą niepodzielną całość.

4. Prawa dynamiczne (czyli inaczej teoria rozwoju społecznego):

• Ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i nieukierunkowany;

• Najważniejsze jest prawo 3ech stadiów: teologicznego, naukowego i metafizycznego;

• Zmiany świadomości są połączone ze zmianami we wszystkich dziedzinach życia;

• Historia będzie realizacją doskonałego ładu społecznego, zapewni stabilizację i ewolucję bez rewolucji;

• Podmiotem dziejów jest ludzkość jako całość

5. Koncepcja społecznej harmonii a interwencja człowieka

• Koncepcja społecznej harmonii dostarcza podstaw dla teorii porządku politycznego, duchowego czy świeckiego. Prowadzi do przekonania, że porządek sztuczny, zgodny z naszą wolą jest po prostu dalszym ciągiem porządku naturalnego i mimowolnego, do którego dążą stale różne społeczeństwa.

• Rozpatrywana ze względu na metodę koncepcja społecznej zgody oznacza modyfikację metody pozytywnej w zastosowaniu do socjologii.

6. Środki używane przez socjologię (Comte) - metody badawcze:

• Obserwacje;

• Eksperymenty;

• Metody porównawcze;

• Analiza historyczna.

SPENCER (angielski filozof według socjolog, przedstawiciel organicyzmu według ewolucjonizmu według naukach społecznych)

7. Społeczeństwo według Spencera - definicja

• Uważał, że społeczeństwo powstaje i rozwija się w ciągłym procesie ewolucji;

• Społeczeństwo to rzeczywistość materialna, człowiek na drodze ewolucji stał się zwierzęciem społecznym;

• Społeczeństwo powstaje tam, gdzie jednostki zaczynają współpracować. Jest organizmem żywym, harmonijnym tworem, w którym stanem idealnym jest równowaga;

• Podstawą ładu społecznego są instytucje, które zapewniają kontrolę nad jednostkami (np. rodzinne, obrzędowe, polityczne, kościelne, zawodowe czy przemysłowe). Wszystkie te instytucje są ze sobą ściśle powiązane i tworzą ład społeczny.

8. Co łączy społeczeństwo i organizm?

• Cechuje je wzrost masy;

• W miarę wzrostu dokonuje się różnicowanie części i komplikowanie budowy wew;

• Zróżnicowanie funkcji;

• Poszczególne części są od siebie zależne i funkcjonowanie żadnej z nich nie jest możliwe bez funkcjonowania pozostałych;

• Dla życia niezbędne jest wypełnianie odpowiednich funkcji (życie całości jest trwalsze niż życie jednostki)

9. Czym różni się społeczeństwo od organizmu

SPOŁECZEŃSTWO	ORGANIZM
Nie ma określonej formy	Ma określoną formę
Jest rozproszone, więc kooperacja w nim wymaga komunikacji symbolicznej (całość rozdzielna)	Całość spoista
Jednostka nad społeczeństwem	Jednostka dla całości
Szeroka autonomia	Brak autonomii

10. Jakie są własności funkcji społecznych?

• Zależność jednostki;

• Zdolność zastępcza;

• Żywotność organiczno-społeczna

MARKS (filozof, ekonomista i działacz rewolucyjny, twórca marksizmu)

11. Marks - opisz dwie wersje powstania akumulacji pierwotnej

• I wersja:

Kiedy cześć ludzi zbierało zapasy, a część nie, więc musieli pożyczać. Wówczas ci, co pożyczali, zyskiwali na tym.

• II wersja:

Wg Marksa to historyczny proces oddzielania wytwórcy od środków wytwarzania: wywłaszczanie chłopów, gromadzenie kapitałów w handlu, eksploatacja bogactw kolonii, ekspansja Europejczyków na inne kontynenty, polityka protekcjonizmu państwa czy formowanie się na rynku pracy najemnej.

12. Na czym polega wolność robotników

• To zdolność do życia zgodnego z istotą społeczeństwa. Marks mówił o kolektywnej wolności gatunkowej, wyzwoleniu wspólnotowej natury ludzkiej. Wg niego wolny był ten, kto świadomie dążył do celu, ale ten cel był z góry określony. Realizacja wolności była dla niego celem realizacji historii.

13. Geneza powstania kapitalizmu - jak skończył się feudalizm? (proces przemian)

• Wg Marksa kapitalistyczne stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sama stała się dobrem - gdy chłopi uzyskali możliwość sprzedaży swojej siły roboczej i zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już własnej ziemi ani narzędzi produkcji. Ludzie sprzedają swoją siłę roboczą, gdy akceptują wynagrodzenie za to co produkują w danym okresie (czyli nie sprzedają wytworów pracy, ale samą pracę). W zamian za siłę roboczą otrzymują pieniądze, pozwalające im przeżyć. Tych, którzy są zmuszeni sprzedawać własną siłę roboczą, by przeżyć Marks nazwał "proletariuszami", a tych, którzy kupują siłę roboczą - "kapitalistami" lub "burżuazją".

GUMPLOWICZ (polski socjolog i prawnik pochodzenia żydowskiego)

14. Podział zjawisk wg Gumplowicza

• Fizyczne (chemiczne, fizyczne, itp.);

• Psychiczne (duchowe, dot. wyłącznie jednostki);

• Społeczne (stosunek między ludźmi i grupami ludzkimi, który powstaje w wyniku współdziałania grup i zbiorowości ludzkich).

15. Czym zajmuje się socjologia

• Uważał, że zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego;

• Podstawą metodologii powinna być indukcja poszczególnych faktów do ogólników (stąd w jego socjologii podstawą jest przejście od faktu społecznego do skomplikowanych procesów zachodzących w społeczeństwach). Twierdził, że podczas badań socjologicznych należy odrzucić abstrakcję, a ujmować naukowo tylko to, co rzeczywiste;

• Podmiotem badań socjologii są żywioły społeczne (rasy, grupy). Jednostki podejmują działania tylko jako członkowie konkretnych grup społecznych - wynika to z tzw. egoizmu społecznego, czyli ze świadomego i podświadomego działania jednostki na rzecz całej grupy. Aby takie zjawisko zaistniało jednostka musi się utożsamić z grupą (jak mówi Gumplowicz, jednostka musi umiłować grupę). Ma tutaj zastosowanie zasada, że im silniejsza jest więź emocjonalna jednostki z daną grupą, tym bardziej ta jednostka będzie odczuwać wrogość i ksenofobię wobec innych grup i jednostek do nich należących.

16. Co to są zjawiska społeczno - duchowe? Wymień i wyjaśnij.

• Są to zjawiska, które powstają pod wpływem żywiołów społecznych i zbiorowości społecznych.

17. Dwa błędy dotychczasowej socjologii

• Błąd jednoplemienności (przekreślenie istnienia wieloplemienności w świecie społecznym);

• Uznanie, że nie ma siły napędowej społeczeństwa (grupy są bezwładne).

18. Na czym polega proces społeczny (rozwój) i w jaki sposób zachodzi

• Istotą procesów społecznych jest wzajemne oddziaływanie grup poprzez wpływ społeczny (wpływ społeczny - wpływanie jednej grupy na drugą i kontrdziałanie, czyli wprawianie w ruch stosunków pomiędzy grupami).

DURKHEIM (francuski filozof, socjolog i pedagog)

19. Durkheim - co to jest solidarność mechaniczna?

• Jest charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych;

• Opiera się na podobieństwie między jednostkami (wszyscy są podobni) i jednolitym dla wszystkich jednostek systemów norm ujętych w prawie karnym, świadomość indywidualna jest zaś niemal tożsama ze świadomością zbiorową.

20. Co to jest solidarność organiczna?

• Charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych;

• Opiera się na zróżnicowaniu jednostek i społecznym podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy (którą reguluje prawo kooperacyjne [restytucyjne], tj. prawo cywilne czy handlowe), gdzie świadomość zbiorowa odgrywa mniejszą rolę, pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksję.

21. Klasyfikacja przepisów prawnych wg sankcji

• Prawo karne:

• Obowiązuje wszystkich członków społeczeństwa. Kara przeznaczona jest dla każdego, kto narusza przepisy tego prawa. Odnosi się do czynów będących pogwałceniem powszechnie w danym społeczeństwie przyjętych norm.

• Prawo korporacyjne (restytucyjne)

• Nie tyle chodzi o ukaranie winnego, ile zobowiązanie go do naprawienia szkód, jaką swym postępowaniem wyrządził innym członkom społeczeństwa. Odnosi się do czynów będących zwróconym jedynie przeciwko poszczególnym jednostkom lub jakimś ich wyróżnionych grupom;

• Im więcej represyjności, tym więcej solidarności mechanicznej. Im więcej naprawiania szkód, tym więcej solidarności organicznej. W toku dziejów maleje rola represyjnego prawa karnego, rośnie rola prawa restytucyjnego.

22. Co to jest fakt społeczny - cechy

• Wszelki sposób postępowania utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu;

• Fakt społeczny dzieli się na materialny dwóch niematerialny;

• Cechy:

• Powszechny

• Zewnętrzny

• przymusowy

23. Opis dwóch wcześniejszych (przed Durkheimem) teorii dotyczących koncepcji społeczeństwa i życia zbiorowego

24. Wymień typy samobójstw - opisz

• Atruistyczne:

• Działanie jednostki wynikające z silnej integracji z pewnymi normami, zasadami, które każą jednostce poświęcić życie dla idei, dla sprawy. Jednostka świadomie i dobrowolnie zgadza się oddać życie dla jakiejś sprawy (np. dla religii, wiary; żołnierz - dla obrony ojczyzny, honoru).

• Egoistyczne (indywidualistyczne):

• Więzi łączące jednostkę i społeczeństwo ulegają wyraźnemu osłabieniu → jednostka pozostaje sama ze sobą. Stan anomii oddziaływuje na jednostkę (anomia z punktu widzenia jednostki). Człowiek zagubiony.

• Anomiczne:

• Człowiek poszukuje jakiegoś punktu odniesienia, norm, wartości i ich nie znajduje, bo społeczeństwo jest rozbite, zatomizowane. Społeczeństwo nie reguluje życia jednostki. Pustka w coraz większej ilości sfer życia.

PARETO (włoski ekonomista i socjolog, współtwórca tzw. „lozańskiej szkoły w ekonomii”, profesor uniwersytetu w Lozannie)

25. Wytłumacz teorię krążenia elit (Pareto)

• Opisuje zasady rządzące elitami w społeczeństwach ludzkich;

• Pareto uważał, że elita jest złożona z tych ludzi, którzy w danej dziedzinie działania osiągają najwyższe wskaźniki;

• Zgodnie z teorią krążenia elit w życiu politycznym istnieje cykliczny proces polegający na tym, że elity po przegranej walce o władzę przechodzą do opozycji i wkładają więcej wysiłku, aby dojść do władzy. Tym samym ich szanse na objęcie władzy zwiększają się, zaś po dojściu do władzy elity tracą impet w dalszej o nią walce. W ten sposób następuje ciągła wymiana pozycji społecznych elit z opozycji i koalicji.

26. Falowy charakter zjawisk społecznych

• Zjawiska społeczne można nazwać prądami, które porywają ludzi sposobami wyniku ich koncepcji, stanów umysłu, ludzkich działań sposobami opinii dominującej sposobami danej epoce;

• Przyczyny: ruch religijny, ekonomiczny, moralny, psychologia sposobami natura człowieka;

• Prądy te są niejednolite, mają zmienną intensywność sposobami różnią się sposobami epoki na epokę.

27. Jakimi sposobami klasa rządząca broni się przed zagrażającymi jej statusowi jednostkami?

• Śmierć;

• Prześladowania;

• Użycie siły i broni;

• Wygnanie;

• Zachęcenie do członkostwa, narzucenie swoich zasad.

28. Co to są rezydua i derywacje

• Rezydua - zjawiska psychiczne, wyobrażenia i przekonania będące wyrazem popędów skłaniających ludzi do określonych zachowań.

• Derywacje - pozalogiczne uzasadnienia ludzkiego działania

TÖNNIES (niemiecki socjolog i filozof)

29. Wyjaśnij pojęcie gemeinschaft

• Gemeinschaft - wspólnota (rodzaj stosunków społecznych oparty przede wszystkim na "woli organicznej" opartej głównie na emocjach. Łączy jednostki, rozumiane jako pełne osobowości, na podstawie bliskości emocjonalnej i ogarnia całe ich życie)

30. Wyjaśnij pojęcie geselschaft

• Geselschaft - stowarzyszenie (rodzaj stosunków społecznych o charakterze formalno-rzeczowym, opartych na "woli arbitralnej", na racjonalnej kalkulacji, umowie i wymianie [regulowanych przez formalne prawo]. Łączy jednostki jedynie w aspekcie wykonywania przez nie określonych ról społecznych)

31. Scharakteryzuj rodzinę jako wspólnotę (więzi, rozwój, oraz cechy domu rodzinnego)

• Związek małżeński;

• Wspólnota języka, obyczaju i wiary;

• Wspólnota majątkowa;

• Żywy organizm;

• Wspólne dobra;

• Wspólni przyjaciele i wrogowie.

DILTHEY (niemiecki filozof)

32. Co to są ekspresje życia - wymień

• Pojęcia, sądy, twory myślowe;

• Działania;

• Przeżycia.

33. Na czym polega metoda nauk humanistycznych (socjologii)

• Dążą do rozumienia (przeżywania) nauk przyrodniczych i ich tłumaczenia

34. Na czym polega wykładnia (interpretacja)?

• Polega na metodycznym rozumieniu utrwalonych ekspresji życiowych.

35. Na czym polega obiektywność nauk społecznych?

WEBER (niemiecki socjolog, historyk, ekonomista, prawnik, religioznawca i teoretyk polityki)

36. Na czym polega obiektywność poznania w naukach społecznych - Weber a szkoła historyczna

• Polega na wystrzeganiu się ich od wartościowania, nie wydają własnych sądów oceniających, co najwyżej odnoszą się do wartości. Badacz powinien być bezstronny. Zadaniem naukowca jest kierowanie się normą obiektywności, nie przedkładanie jednych wartości nad innymi, jedynie zimna analiza. Badacz może analizować środki, pojęte działania, w stosunku do celu, czy jest on za ich pomocą osiągalny, albo jakie będą skutki uboczne takich działań, lub z jakich wartości i ideałów takie obrane cele mogą wynikać. Nauka pomaga ludziom uzyskać świadomość tego, co i jak robią, oraz do czego dążą, ale nie poucza ich co powinni robić, ani co jest dobre czy złe.

37. Pojęcia według szkoły historycznej i według Webera - różnice w podejściu ich konstruowania

38. Co to są typy idealne?

SIMMEL

39. Społeczeństwo wg Simmel'a

40. Scharakteryzuj „obcego” (Simmel)

41. Podział socjologii

ZNANIECKI

42. Jaka jest różnica między systemem przyrodniczym a kulturowym (fakty przyrodnicze a kulturowe)

43. Na czym polega współczynnik humanistyczny faktów kulturowych

COOLEY

44. Co to jest jaźń odzwierciedlona

---