FORMUłOWANIE PROBLEMÓW NAUKOWO-BADAWCZYCH

Omówienie czynności jakie badacz powinien zrealizować na etapie badań określanych jako "formułowanie problemów naukowo-badawczych" rozpoczniemy od próby udzielenia odpowiedzi na pytanie: co to jest problem naukowo-badawczy? Okazuje się bowiem, że chociaż pojęcie to ma wielowiekową tradycję1 jednak nadal nie jest jednoznacznie interpretowane.

Z analizy definicji pojęcia "problem" proponowanych przez znaczną ilość autorów wynika, że jego zaistnienie występuje wówczas gdy człowiek w swej praktycznej lub poznawczej działalności spotyka się z sytuacją trudną lub co najmniej niepewną. Definicje pojęcia "problem" opierają się też najczęściej na etymologicznej tradycji tego wyrażenia, które wywodzi się od greckiego słowa "problema" oznaczającego w tłumaczeniu na język polski przeszkodę lub zawadę. Według J.Kozieleckiego (z psychologicznego punktu widzenia) "problem jest rodzajem zadania (sytuacji), którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Rozwiązanie jego jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu"2.

Dostrzegając metodologiczny aspekt tego pojęcia J.Pieter stwierdza, że "problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Wysuwając je zadajemy pytanie "przyrodzie" i "otoczeniu", a nie osobie drugiej. Staramy się znaleźć odpowiedzi na postawione przez nas pytania poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka"3.

Z powyższych stwierdzeń wynika, że problem badawczy występuje przede wszystkim wtedy, gdy przeprowadzając analizę obecnego stanu wiedzy określonej dyscypliny naukowej czy też interesującego nas wycinka rzeczywistości przyrodniczej i społecznej, zauważamy, że jest ona niepełna mało precyzyjna czy nawet fałszywa. W takim też przypadku należy postawić pytanie dotyczące zakresu wiedzy, którą trzeba uzupełnić. W tym rozumieniu problemem badawczym będzie odczuwana trudność poznawcza lub praktyczna wraz z przejawianą chęcią jej pokonania.

Przyjmując więc metodologiczny punkt widzenia jako zasadniczy dla rozważań zawartych w tym opracowaniu, przez p r o b l e m b a d a w c z y będziemy rozumieć obiektywny i uświadomiony przez badacza stan niewiedzy co do interesującego faktu, zjawiska czy zależności, który postaci językowej ma formę określonego typu pytania, oraz wyrażoną przez niego część i podjętą decyzję o przezwyciężeniu tego stanu niewiedzy. Tak więc treściami konstytutywnymi dla zrozumienia zakresu i znaczenia tego pojęcia są treści odnoszące się do:

• świadomych procesów myślowych;

• form uzewnętrzniania się tych świadomych procesów myślowych;

• form realizacji tych świadomych procesów myślowych;

Na podstawie tej oraz poprzednio przedstawionych definicji można stwierdzić, iż problem naukowy pojawia się wtedy, gdy dokonując namysłu nad stanem wiedzy dochodzimy do wniosku, że jest ona niepewna zarówno z poznawczego, jak praktycznego punktu widzenia. Ta swoista "świadomość niewiedzy" jest w określonym stopniu pochodną od "świadomości wiedzy". Inaczej mówiąc bez posiadania pewnego poziomu wiedzy nie jest możliwe odczucie niewiedzy.

Niewiedza swój zewnętrzny wyraz znajduje zazwyczaj w postaci konkretnego zdania pytającego. Sformułowanie pytania problemowego stanowi jeden z najistotniejszych momentów niezbędnych dla jego precyzacji i stanowi też zasadniczą podstawę dla przeprowadzenia metodologicznej analizy problemów badawczych. By stan niewiedzy przedstawiony w postaci konkretnego pytania został problemem musi to przeobrazić się w chęć i decyzję do zlikwidowania tego stanu niewiedzy. W tym momencie rozstrzyga się bowiem tzw. podmiotowy charakter problemów badawczych, a więc to, że nie istnieją one niezależnie od ludzi, nie są bytami metafizycznymi funkcjonującymi bez istotnego związku ze stanem świadomości i postawami konkretnych ludzi. Właśnie konkretni ludzie "zadają przyrodzie i otoczeniu " pytania i nie oczekują biernie na uzyskanie odpowiedzi lecz zmuszają do jej udzielenia tę spersonifikowaną "przyrodę". Jeżeli potrafią zadawać poprawne pytania to z dużym prawdopodobieństwem mogą oczekiwać uzyskania poprawnej odpowiedzi. I tu nabiera właściwego sensu wygłaszany niekiedy pogląd, iż nie ma mądrych i głupich pytań - są tylko pytania poprawnie i niepoprawnie postawione, natomiast można mówić o głupich lub mądrych odpowiedziach.

Zgodnie z powyższą definicją "problem" jest też taki stan świadomości umysłu, który wymaga zarówno myślenia, jak i postawy działaniowej, a więc takiej, która nie polega tylko na skonstatowaniu faktu niewiedzy lecz wiąże się z podejmowaniem określonych działań, by ten stan niewiedzy zlikwidować. Tylko taka postawa badacza jest bowiem motorem napędowym rozwoju wiedzy i ona też zasadniczo rozstrzyga o tym, w jakim zakresie i w jakim kierunku wiedza ta będzie się rozwijać.

W metodologicznej analizie sposobów formułowania i rozwiązywania problemów badawczych będziemy głównie zwracać uwagę na te aspekty, które w sposób bezpośredni wiążą się z formami uzewnętrzniania się problemów oraz sposobami ich rozwiązywania. Mówiąc inaczej analiza ta dotyczyć będzie przede wszystkim oceny metodologicznej poprawności formułowanych pytań problemowych.

Na analizę tę składać się będą w pierwszym rzędzie:

• analiza logicznej poprawności formułowanych problemów badawczych

• analiza merytorycznej poprawności formułowanych problemów badawczych.

• prakseologiczna analiza formułowanych problemów badawczych.

Dotychczasowe rozważania miały charakter niejako ogólny i odnieść je można do większości badań społecznych. Etap formułowania problemów badawczych jest jednak już tym etapem, w którym coraz bardziej jest widoczne zróżnicowanie co do sposobów formułowania konkretnych problemów badawczych w zależności od charakteru rzeczywistości, której dotyczą, jak i charakteru dyscypliny naukowej, w zakresie której możemy je umiejscowić.

Z tego też względu logiczna, merytoryczna i prakseologiczna analiza pytań problemowych zostanie przeprowadzona na przykładzie konkretnych problemów badawczych. Przyjmijmy, że na etapie wyboru problemu badawczego biorąc pod uwagę potrzeby praktyki dydaktyczno-wychowawczej uczelni, istniejący stan wiedzy oraz osobiste zainteresowania konkretnego badacza (lub komórek badawczych) podjęto dwa tematy badawcze, które sformułowano w następujący sposób:

A."Rola samorządu studenckiego w systemie wychowania uczelni"

B."Indywidualizacja kształcenia szczególnie uzdolnionych studentów". Przeprowadzając analizę tych tematów stwierdzono, że w szczególnie wyraźnej postaci sytuacja problemowa zarysowała się w odniesieniu do takich zagadnień jak:

• A.1."Funkcje wychowawcze samorządu studenckiego"

• B.1."Zakres indywidualizacji kształcenia szczególnie uzdolnionych studentów"

Następnie sformułowano problemy badawcze w postaci konkretnych pytań problemowych:

• A2. "Jakie zasadnicze funkcje spełnia samorząd studencki w procesie wychowania studentów?"

• B2. "W jakim zakresie powinna być realizowana indywidualizacja kształcenia szczególnie uzdolnionych studentów?"

W odniesieniu do tych pytań przeprowadzimy też wspomniane wyżej analizy: logiczną, merytoryczną i prakseologiczną.

3.1. Logiczna analiza problemów badawczych.

Omawiając istotę problemów badawczych stwierdziliśmy, że jedną z ich charakterystycznych cech jest uzyskiwanie zewnętrznej postaci zdania pytajnego, co jest warunkiem przeprowadzenia pogłębionej refleksji naukowej. Logiczna analiza problemów badawczych zjawisk społecznych zachodzących w uczelni dotyczyć będzie przede wszystkim analizy pytań problemowych z punktu widzenia:

• logicznej rozstrzygalności;

• semantycznej poprawności;

• syntaktycznej poprawności;

Analiza taka jest niezbędna dla ustalenia stopnia zrozumienia pytania przez badacza oraz ustalenia zakresu i kierunku poczynań badawczych. Co to bowiem znaczy, że rozumiemy dane pytanie; lub kiedy możemy stwierdzić, że dane pytanie jest dla kogoś zrozumiałe a dla kogoś niezrozumiałe?

Nie wdając się w uzasadnienia można stwierdzić, że warunkiem niezbędnym zrozumienia pytania jest uświadomienie i znajomość zdań nadających się na odpowiedzi na to pytanie. Zrozumieć zdanie pytajne zgodnie z zasadami przyjętymi w danym języku, to tyle co oczekiwać w odpowiedzi na nie sformułowania zdania, które należy do klasy zdań uznawanych przez ludzi posługujących się tym językiem za dopuszczalne odpowiedzi na to pytanie. Dwaj ludzie rozumieją pewne zdania pytajne wtedy i tylko wtedy, gdy mają te same (lub podobne) oczekiwania odnośnie dopuszczalnych odpowiedzi. Rozumieć można z różnym stopniem dokładności czyli precyzji, a za miarę precyzji można uważać dokładność z jaką potrafimy określić zbiór zdań nadających się na odpowiedzi na dane pytanie.

Logiczna analiza pytań problemowych powinna stanowić punkt wyjścia dla oceny poprawności sformułowania danego problemu badawczego, zarówno w odniesieniu do jego semantycznej treści, jak i merytorycznej i prakseologicznej zasadności.

Rozważmy to bardziej szczegółowo, szczególnie w odniesieniu do wcześniej zasygnalizowanych trzech kryteriów logicznej poprawności pytań problemowych, czyniąc zastrzeżenie, iż nie będziemy szerzej zajmować się analizą struktury logicznej zdań pytajnych ani ich logicznymi schematami czy układami, lecz ograniczymy się jedynie do przedstawienia istoty tej analizy przeprowadzanej na etapie formułowania problemów badawczych.

W strukturze logicznej zdania pytajnego możemy wyróżnić dwa zasadnicze elementy: - niewiadomą pytania reprezentowaną przez tzw. partykułę pytajną i daną pytania (datum quaestionis), które wyznaczają schemat odpowiedzi na to pytanie. Z kolei ze względu na charakter zależności zachodzących pomiędzy niewiadomą pytania a datum quaestionis wyróżniamy tzw. pytania rozstrzygnięcia rozpoczynające się od partykuły pytajnej "czy?" i pytania dopełnienia rozpoczynające się od innych partykuł pytajnych poza partykułą "czy ?".

Rozróżnienie to jest istotne ze względu na możliwość określenia schematu odpowiedzi na dane pytanie. Jak bowiem można zauważyć ze względu na charakter pytań rozstrzygnięcia schematu możliwych odpowiedzi na to pytanie stanowić będą najczęściej układ dwuelementowej alternatywy rozłącznej stanowiące odpowiedzi bezpośrednie na to pytanie. Schematy możliwych odpowiedzi na pytania dopełnienia stanowić będą natomiast ciąg odpowiedzi bezpośrednich, bądź to w postaci koniunktywnej, bądź alternatywnej czy też dysjunktywnej. Nie na każde pytanie można też udzielić odpowiedzi w postaci jednego zdania oznajmującego. Często bywa i tak, że odpowiedź na dane pytanie stanowi tzw. narrację czyli ciąg zdań składających się w sumie na odpowiedź właściwą. Zdanie nadające się na odpowiedź na dane pytanie jest z nim niejako logicznie sprzężone. Sprzężenie to w zachowaniu interrogatywnym zachodzi właśnie dzięki zgodnemu rozumieniu tego pytania przez różnych ludzi. Dla osoby, która nie rozumie danego pytania (zgodnie z regułami tego języka) pytanie może nie być sprzężone z dopuszczalnymi odpowiedziami, zaś pytanie źle zrozumiane może w niektórych przypadkach prowadzić do szukania odpowiedzi wśród zdań, które tymi odpowiedziami faktycznie nie są.

Ogólnie można stwierdzić, że z logicznego punktu widzenia pytanie, dla którego nie potrafimy podać wyczerpującej listy odpowiedzi ani nie potrafimy podać schematu lub efektywnej metody formułowania dopuszczalnych odpowiedzi określa się mianem pytania otwartego.

Pytaniami zamkniętymi będą zaś te, które taką listę lub schemat czy efektywną metodę możemy podać.

Aby ustalić jaki zbiór jest sprzężony z danym pytaniem - stanowiąc zarazem zbiór możliwych odpowiedzi - można postąpić conajmniej w dwojaki sposób. Po pierwsze - dokonać analizy i określenia zbioru odpowiedzi, które już były udzielane lub po drugie - przeprowadzić analizę budowy zdania pytajnego i w jego strukturze szukać mechanizmu sprzężenia odpowiedzi z pytaniem. Zazwyczaj te dwa sposoby się uzupełniają, tym nie mniej w naszych rozważaniach zajmiemy się głównie drugim z nich, gdyż stanowi on to co zwykło się określać mianem analizy logicznej zdań pytajnych.

W analizie tej na etapie formułowania problemów badawczych najistotniejsze jest zaś ustalenie czy pytania te spełniają kryteria semantycznej, syntaktycznej poprawności oraz logicznej rozstrzygalności.

Rozpocznijmy od kryterium pierwszego. Otóż najogólniej można powiedzieć, iż kryterium to się odnosi przede wszystkim do oceny pytania problemowego z punktu widzenia precyzyjności i jednoznaczności terminów występujących w jego datum quaestionis. Inaczej mówiąc analizując dane pytanie z punktu widzenia jego semantycznej poprawności, będziemy oceniać na ile terminy używane do jego budowy gwarantują rozumienie jego treści oraz pozwalają na określenie terminów, które powinna zawierać przypuszczalna odpowiedź. W każdym bowiem sensownym pytaniu zawiera się zarazem wiedza, jak i niewiedza. żeby ten zakres wiedzy i niewiedzy odczytać trzeba precyzyjnie określić treść i zakres wyrażeń występujących w zdaniu pytajnym. Zagadnienie to jest wbrew pozorom niebanalne, gdyż niejednokrotnie można było się przekonać, że właśnie ze względu na niepełne lub wadliwe zrozumienie wyrażeń występujących w pytaniu, udzielono lub też uznawano za prawdziwą odpowiedzi wadliwe, a nawet niekiedy z gruntu fałszywe.

S e m a n t y c z n a a n a l i z a pytań problemowych w praktycznych czynnościach polega w pierwszym rzędzie na redefiniowaniu i definiowaniu wyrażeń w nim występujących, Szczególnie w przypadkach, gdy posługujemy się terminami, których rozumienie bardziej opiera się na potocznej intuicji, niż faktycznej znajomości ich zakresu i treści.

Rozpatrzmy to na przykładzie wcześniej zaproponowanych pytań problemowych. Aby określić zakres wiedzy i niewiedzy w pytaniu A1. musimy jednoznacznie ustalić co będziemy rozumieć przez pojęcia " samorząd studencki " oraz " funkcja wychowawcza."

Dokonując semantycznej analizy pytania problemowego musimy w pierwszym rzędzie dokonać definicyjnego sprecyzowania tego pojęcia przez zaakceptowanie któregoś z wcześniej zaproponowanych rozumień bądź przez sformułowanie dla niego nowej definicji analitycznej regulującej, czy nawet arbitralnej. Dotyczy to w podobnym stopniu pojęcia "funkcja wychowawcza ".

Z kolei w przypadku pytania o zakres indywidualizacji kształcenia szczególnie uzdolnionych studentów, na szczególną uwagę ze względów semantycznych zasługiwałoby naszym zdaniem pojęcie "szczególnie uzdolniony".

Od jednoznacznego ustalenia treści i zakresu tego pojęcia w wysokim stopniu zależeć będzie rodzaj i zakres działań jakie należy podejmować przy wprowadzaniu proponowanej indywidualizacji kształcenia, jak i przy ocenie efektywności tych działań.

Analiza problemów badawczych z punktu widzenia oceny ich semantycznej poprawności stanowi ponadto istotny czynnik zabezpieczający przed podejmowaniem problemów badawczych zbyt ogólnych i nieprecyzyjnych, które formułowane są niepoprawnie pod względem językowym.

Poprawność problemów badawczych z punktu widzenia ich l o g i c z n e j r o z s t r z y g a l n o ś ci polega na ustaleniu czy dane pytanie problemowe spełnia tzw. założenia?

• pozytywne założenie pytania;

• negatywne założenie pytania;

• założenie jedności, oraz na ustaleniu stopnia otwartości danego pytania.

Przez p o z y t y w n e z a ł o ż e n i e p y t a n i a rozumie się stwierdzenie, że przynajmniej jedna z możliwych na to pytanie odpowiedzi jest odpowiedzią prawdziwą, co jest równoważne alternatywie wszystkich odpowiedzi właściwych na to pytanie.

Przez n e g a t y w n e z a ł o ż e n i e pytania rozumie się stwierdzenie, że przynajmniej jedna z możliwych na to pytanie odpowiedzi jest odpowiedzią fałszywą, co jest równoważne alternatywie wszystkich zaprzeczeń wszystkich odpowiedzi właściwych.

Z a ł o ż e n i e m j e d y n o ś c i nazywać będziemy stwierdzenie, takiej sytuacji, że jedna i tylko jedna z możliwych na to pytanie odpowiedzi jest odpowiedzią prawdziwą. Odpowiedzią właściwą /bezpośrednią/ nazywać będziemy każde zdanie powstające z datum quaestionis tego pytania przez podstawienie za niewiadomą jakiejś wartości należącej do zakresu tej niewiadomej. Odpowiedzią niewłaściwą /niebezpośrednią/ nazywać zaś będziemy zdanie nie będące odpowiedzią właściwą lecz stanowiącą odpowiedź w większym lub mniejszym stopniu wychodzącą naprzeciw intencjom pytającego.

Pytania, które nie spełniają żadnego z wyżej wymienionych założeń nazywamy pytaniami niewłaściwie postawionymi.

Po tych terminologicznych ustaleniach rozważamy zagadnienie logicznej rozstrzygalności pytań problemowych na konkretnych przykładach.

Załóżmy, że sformułowaliśmy np. pytania problemowe:

• A.Czy rad jest pierwiastkiem promieniotwórczym?

• B.Jakie funkcje wychowawcze spełnia kolektyw żołnierski?

• C.Kiedy w czasie II Wojny Światowej odbyła się defilada wojsk niemieckich w Londynie?

Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami możemy stwierdzić, że pytanie A jest logicznie rozstrzygalne, gdyż jako pytanie rozstrzygnięcia spełnia zarówno pozytywne, jak i negatywne założenie pytania. O ile pytania rozstrzygnięcia mają na mocy reguł logicznych zagwarantowaną - nazwijmy to - "potencjalną" rozstrzygalność -"to o ich faktycznej rozstrzygalności" decydować będą przyjmowane dodatkowo reguły i założenia pozalogiczne.

W odniesieniu do analizowanego pytania A o jego rozstrzygalności logicznej w sensie nominalnym orzekamy na podstawie przyjętego dodatkowo założenia, że w uznawanej przez nas klasyfikacji pierwiastków został wyróżniony pierwiastek promieniotwórczy, który nazywany jest "radem". Rozstrzygalność tego pytania wynika więc z założenia, iż na podstawie uznawanej klasyfikacji pierwiastków potrafimy wyróżnić taki pierwiastek jak rad i określić go jako pierwiastek promieniotwórczy.

Pytania B i C są pytaniami dopełnienia a więc nie mają zapewnionej "potencjalnej rozstrzygalności". O ich logicznej rozstrzygalności orzekać będziemy na podstawie dodatkowych pozalogicznych założeń. Rozstrzygalność ta jest oparta na założeniu, że w procesie badań potrafimy określić wszystkie właściwości, które ex definitione przypisywane są procesowi wychowania i takiemu jego elementowi jak samorząd studencki oraz potrafimy wykazać w jakim zakresie ów element spełnia zakładane funkcje wychowawcze.

Rozpatrzmy wreszcie pytanie C. Jego nominalna rozstrzygalność oparta jest na założeniu, że w używanej przez nas terminologii /np. z zakresu wiedzy historycznej/ istnieją takie pojęcia jak "II wojna światowa", "defilada wojskowa", a w zbiorze nazw miast występuje nazwa "Londyn" wraz z określeniem gdzie się ono znajduje. Jego realna rozstrzygalności opiera się na założeniu, że w procesie badań potrafimy z zaistniałych faktów historycznych wyróżnić takie fakty jak : II wojnę światową, takie miasto jak "Londyn" oraz "defiladę wojsk niemieckich w tymże Londynie". Nie trudno zauważyć, że pytanie to możemy uznać za logicznie nierozstrzygalne /niesensowne/ z dwóch powodów. Po pierwsze - w uznawanej terminologii historycznej nie jest używane pojęcie "defilada wojsk niemieckich w Londynie" /szczególnie w połączeniu z pojęciem II wojny światowej / i po drugie - na podstawie wiedzy o faktach historycznych możemy stwierdzić, iż takie zdarzenie jak " defilada wojsk niemieckich w Londynie w czasie II wojny światowej " nie miało miejsca, a więc nie ma sensu pytać o to w jakim okresie ono zaszło.

Dokonując dalej analizy problemów badawczych ze względu na ocenę ich s y n k t a t y c z n e j p o p r a w n o ś c i analizę tę odnosimy do oceny pytania problemowego poprzez wykazanie, że zarówno rodzaj partykuły pytajnej, jak i jej miejsce w strukturze pytania są prawidłowe ze względu na występującą w tym pytaniu daną pytania /datum quaestionis/. Inaczej mówiąc, będziemy chcieli wykazać, że postawienie danego typu partykuły pytajnej w odniesieniu do znajdującego się w tym pytaniu datum quaestionis jest ze względu na logiczną strukturę tego pytania poprawne, jak również, że taka stuk tura pytania właściwie określa zakres i kierunek poszukiwań dla uzyskania na to pytanie poprawnej odpowiedzi.

Rozpatrzmy to na przykładzie poprzednio sformułowanego pytania "jakie funkcje w procesie wychowania spełnia samorząd studencki? Analiza całego datum quaestionis wykazuje, że w pełni uzasadnione będzie postawienie przed nim partykuły pytajnej "jakie?" Załóżmy, że na pytanie to udzielimy hipotetycznej odpowiedzi w postaci zdania oznajmującego: "Samorząd studencki i w procesie wychowania spełnia funkcję adaptacyjną, stymulacyjną i resocjalizacyjną".

W konsekwencji tak sformułowanego zdania oznajmującego możemy dalej otrzymać listę zdań pytajnych np. Czy tylko te funkcje spełnia samorząd studencki?: Jeżeli jeszcze inne to jakie?: Które z tych funkcji są dla procesu wychowania najistotniejsze? itp. Rozbiór zdania oznajmującego stanowiącego w tym przypadku datum quaestionis pytania problemowego doprowadził do swoistego algorytmu pytań, z których jedne są podstawowymi inne zaś możemy traktować jako pochodne.

Zauważmy, że zazwyczaj podstawowymi będą te, w których partykuła pytajna będzie odnosić się do wyrażeń uznawanych w gramatyce języka polskiego za główne części zdania /podmiot, orzeczenie/ pochodnymi zaś te, w których partykuła pytajna odnosi się do wyrażeń gramatycznie drugorzędnych /dopełnienia, okoliczniki, przydawki itp./.

Pytanie syntaktycznie poprawne musi być też tak sformułowane, aby zbiór wyrażeń nadających się do utworzenia sensownej odpowiedzi nie był zbiorem pustym. Zbiór wyrażeń nadających się na sensowną odpowiedź na dane pytanie określa też zakres niewiadomej tego pytania. Tak więc warunkiem syntaktycznej poprawności pytania problemowego jest z jednej strony - jego wewnętrzna poprawność /czyli układ: niewiadoma pytania - dane pytania/ i ze strony drugiej - poprawność zewnętrzna /czyli warunek niepustospełnienia zakresu niewiadomej pytania/. Dopiero w przypadku spełnienia tych dwu warunków możemy mówić o syntaktycznej poprawności pytania problemowego.

Reasumując dotychczasowe rozważania dotyczące logicznej analizy problemów badawczych możemy poczynić kilka uwag.

Analizowane są przede wszystkim zewnętrzne postacie tych problemów w formie konkretnych zdań pytajnych. Punktem wyjścia do tej analizy jest określenie stopnia semantycznej poprawności pytań problemowych. Ocena semantycznej poprawności pozwala bowiem na względnie poprawne zrozumienie treści i zakresu pytania, jak również wyznacza swoisty horyzont badawczy umożliwiający identyfikację tego problemu z zakresem dyscypliny naukowej do której przynależy jego rozwiązanie. Analiza ta jest również podstawą do określenia logicznej rozstrzygalności pytania, ponieważ umożliwia stwierdzenie na ile przyjmowane założenia pytania problemowego wyznaczają nominalną bądź realną możliwość uzyskania poprawnej odpowiedzi. Żeby zaś odpowiedź ta mogła być poprawna to pytanie to musi być również pod względem syntaktycznym poprawne. Dopiero więc ustalenie semantycznej i syntaktycznej poprawności oraz logicznej rozstrzygalności pytania problemowego pozwala na przejście do oceny tego pytania problemowego ze względu na jego merytoryczną i prakseologiczną poprawność.

3.2 Merytoryczna analiza problemów badawczych

Merytoryczna analiza problemów badawczych polegać będzie przede wszystkim na :

• określeniu rodzaju problemu badawczego ze względu na charakter przedmiotowego związku pytania problemowego z rodzajem " rzeczywistości " badawczej, do której pytanie się odnosi.

• określeniu rodzaju pytania problemowego ze względu na cel i sposób postępowania badawczego niezbędnego dla uzyskania poprawnej na to pytanie odpowiedzi.

W pierwszym przypadku chodzi o usytuowanie typologiczne sformułowanych problemów oraz pełne i jednoznaczne wyznaczenie zakresu i charakteru rzeczywistości badawczej zawierającej zadawalające rozwiązanie. Z tego też przynajmniej powodu na wstępie należy przeprowadzić analizę pytań problemowych ze względu na:

• źródła pochodzenia:

• rodzaj rzeczywistości badawczej, do której problemy się odnoszą

• zakres badań:

• stopień aktualności badań:

• przynależność badań do określonej dyscypliny naukowej:

Analizując pytanie problemowe pod względem jego źródła pochodzenia możemy wyróżnić ich dwa zasadnicze rodzaje - pytania a u t o g e n i c z n e i h e t e r o g e n i c n e.

Pytania problemowe /a więc i problemy badawcze/ mają charakter autogeniczny, gdzie powstają niejako wewnątrz danej dyscypliny naukowej i są przez tę dyscyplinę inferowane. Przejawia się to zazwyczaj w artykułowaniu tych pytań przez środowisko naukowe uznawane za reprezentatywne dla danej dyscypliny naukowej - jako wyraz zrozumienia potrzeb i kierunków dla dalszego rozwoju.

Pytania mają charakter heterogeniczny wtedy, gdy pojawiają się poza obszarem danej dyscypliny naukowej, najczęściej jako problemy praktycznego i perspektywicznego rozwoju rzeczywistości przyrodniczej i społecznej.

Analiza merytoryczna tego rodzaju pytań jest konieczna przynajmniej z dwóch powodów.

Po pierwsze - problemy pochodzące z "zewnątrz" mają zazwyczaj postać pytań nie nadających się do bezpośredniego zaakceptowania ich przez badacza, gdyż mają albo zbyt ogólnikowy i mało precyzyjny charakter albo są zbyt "praktyczne".

Po drugie - właśnie ze względu na ich zbyt wysoki stopień ogólności i praktyczności mielibyśmy kłopoty z zaklasyfikowaniem ich do określonej dyscypliny naukowej. Dopiero merytoryczna analiza tego rodzaju problemów pozwoli na określenie miejsc i znaczenia dla dyscypliny naukowej, dla której faktycznie są ważne

Uwzględniając kryterium "rodzaj rzeczywistości" do której pytania te się odnoszą można pytania problemowe podzielić na teoretyczne i praktyczne. Z metodologicznego punktu widzenia o teoretycznym charakterze problemów badawczych będzie przede wszystkim świadczył brak konieczności prowadzenia doświadczeń i eksperymentów. Badacz będzie wykorzystywał wiedzę już istniejącą i uznaną za poprawną, a jego działania badawcze nakierowane są głównie na krytyczną analizę tej wiedzy, próby jej systematyzacji, uściślenia, uogólnienia i tworzenia nowych koncepcji, twierdzeń i teorii.

Praktyczny charakter pytań problemowych wynika zaś z faktu konieczności prowadzenia działań praktycznych, zorganizowania warsztatu badawczego i bezpośredniego wykorzystania uzyskanych w badaniach wyników badań. Istotny jest również cel postawionego pytania badawczego. Przy problemach teoretycznych celem jest zazwyczaj wyjaśnienie i charakterystyka istoty badanego zjawiska, przy problemach praktycznych najczęściej celem jest zaś uzyskanie wiedzy niezbędnej dla dokonywania określonych zmian i działań w zakresie badanego zjawiska.

Analizując sformułowane poprzednio pytania problemowe, możemy stwierdzić, że zarówno pytanie A2, jak i B2 mają charakter pytań praktycznych gdyż uzyskanie na nie poprawnej odpowiedzi wymaga przeprowadzenia doświadczeń, a wyniki będą służyć w praktycznej działalności wychowawczej i szkoleniowej uczelni.

Uwzględniając kryterium "zakres prowadzonych badań" wyróżnia się zazwyczaj problemy otwarte i zamknięte oraz szczegółowe, średnioszczegółowe i ogólne.

Pytania problemowe o charakterze otwartym charakteryzują się głównie tym, że wciąż wzbudzają zainteresowania badaczy i - mimo ciągle ponawianych badań - traktowane są nadal jako nie w pełni rozwiązane, ponieważ ich wyniki są uznawane za niepełne, budzące wątpliwości i wymagające dalszego uzupełnienia. Pytań problemowych otwartych nie należy utożsamiać z pytaniami nierozwiązywalnymi. Są rozwiązywalne lecz na aktualnym etapie rozwoju wiedzy jeszcze nierozwiązane.

Pytania problemowe o charakterze zamkniętym to takie, które w danym czasie przez kompetentne osoby i środowiska naukowe zostały uznane za rozwiązane.

Pewne wątpliwości budzi podział pytań problemowych ze względu na ich stopień ogólności, ponieważ jednoznaczne określenie kryterium podziału nastręcza niejakie trudności. Przyjmiemy jednak za J.Pieterem, że pytanie szczegółowe będzie dotyczyło pojedynczych cech lub przedmiotów. Pytanie średnioszczegółowe /lub średnioogólne/ będzie swoim zakresem obejmować pewną klasę interesujących nas zjawisk. Pytanie ogólne będzie swoim zakresem obejmować całą klasę interesujących nas zjawisk..

Z podziałem pytań na otwarte i zamknięte ściśle wiąże się rozróżnienie pytań ze względu na ich stopień aktualności. Zazwyczaj bywa tak, że problemy otwarte traktowane są jako problemy aktualne, należy jedynie ustalić ich tzw. perspektywę aktualności. Określając aktualność danego pytania problemowego chcemy stwierdzić w jakim stopniu jego rozwiązanie /udzielenie poprawnej odpowiedzi na pytanie problemowe/ będzie zgodne z zapotrzebowaniem najbliższej perspektywicznej praktyki społecznej. Kwestia ta jest dla badań społecznych w wojsku bardzo istotna. Nieaktualność pytań problemowych może przejawiać się w dwojakiej postaci. Pytanie może mieć charakter zamknięty / jest już rozwiązane/ lub ze względu na aktualne możliwości metodologiczne i instrumentalne - techniczne przeprowadzenie koniecznych badań jest niemożliwe albo zjawiska, które mają w przyszłości wystąpić faktycznie nie wystąpiły. Postawione przez nas pytania problemowe z pewnością możemy zaliczyć do pytań nie tylko aktualnych ale i perspektywicznych.

Reasumując można uznać, iż z merytorycznej analizy przedmiotowego związku sformułowanych pytań problemowych z charakterem rzeczywistości badawczej, do której pytania się te odnoszą wynika, że pytanie A2 możemy określić jako:

- przynależne do teorii wychowania:

- otwarte i zarazem wystarczająco aktualne dla podjęcia badań:

- pytanie o charakterze praktycznym i średnim stopniu ogólności:

- pytanie o charakterze autogenicznym:

Z kolei pytanie B2 możemy określić jako:

- przynależne do dydaktyki :

- otwarte i wysoce aktualne:

- pytanie o charakterze praktycznym i średnim stopniu ogólności:

- pytanie o charakterze heterogenicznym.

Z powyższych stwierdzeń wynikają określone konsekwencje metodologiczne i praktyczne dla czynności badawczych jakie będziemy musieli podjąć by uzyskać zadawalające odpowiedzi na postawione pytania problemowe. Uświadomienie sobie tych konsekwencji stanowi też o zasadniczych korzyściach jakie badacz uzyskuje dzięki przeprowadzeniu tego typu analizy

Merytoryczna analiza dotycząca określenia rodzaju pytania ze względu na cel jego stawiania i sposób postępowania badawczego niezbędnego dla uzyskania na nie poprawnej odpowiedzi bierze za podstawę analizę związku treści niewiadomej pytania z zakresem i rodzajem rzeczywistości, do której pytanie to się odnosi. Nie wdając się w szczegółowe analizy poszczególnych rodzajów czy grup pytań, można stwierdzić, że ze względu na cel stawianych pytań i sposób podejścia badawczego wyróżniamy cztery zasadnicze rodzaje pytań:

• pytania opisowe /o charakterze diagnostycznym lub definicyjnym/

• pytania wyjaśniające

• pytania quasi-wyjaśniające:

• pytania prakseologiczne.

Pytania opisowe zawierają wszystkie zadania pytajne za pomocą których można uzyskać wiedzę dotyczącą:

• Istnienia danego zjawiska, faktu czy zależności: pytania te najczęściej mają postać: "Czy istnieje takie A, które ma właściwy w1, w2, w3 ....wn?: np. Czy istnieją szczególnie uzdolnieni studenci w PWSBiA ?".

• Istoty danego zjawiska, faktu czy zależności.: pytania te mają najczęściej postać: Co stanowi istotę A?: Jaki jest sens B? np. "W czym głównie przejawia się zjawisko nieprzystosowania młodzieży do warunków studiów?".

• Przynależności do szerszej klasy faktów, zjawisk czy zależności pytania te mają najczęściej postać: Do jakiego typu należy zjawisko A?: np. "Do jakiego typu wychowania należy wychowanie estetyczne?":

• Względnie dokładnej definicji zjawiska, faktu czy zależności: pytania te mają najczęściej postać: Co to jest A?: jak określamy B?: Co rozumiemy przez C? np. Co to jest dezintegracja pozytywna?: Co rozumiemy przez autorytet formalny? itp.

P y t a n i a w y j a ś n i a j ą c e zawierają wszystkie zdania pytajne rozpoczynające się od partykuły pytajnej "Dlaczego?" np. "Dlaczego proces resocjalizacji młodzieży przebywającej w środowisku przestępczym przebiega trudniej niż młodzieży przebywającej w środowisku dobrym? itp.

Pytania q u a s i -w y j a ś n i a j ą c e zawierają zdania pytajne, które w pewnym stopniu są podobne do pytań wyjaśniających, a które pośrednio służą wyjaśnianiu zjawisk, faktów, czy zależności, lecz nie są formułowane przy pomocy partykuły pytajnej "Dlaczego?". Pytania te najczęściej dotyczą:

• genezy danego zjawiska, np. Jakie są źródła samowolnych oddaleń żołnierzy?: Jak przebiega proces adaptacji młodzieży do warunków stworzonych w PWSBiA? itp.

• przyczyny występowania danego zjawiska: np. Jakie są zasadnicze przyczyny niezdyscyplinowania studentów?: itp.

• właściwości i funkcji określonych zjawisk, faktów czy zależności; np. Jakie właściwości ma autokratyczny styl kierowania?"

• zależności i stosunków zachodzących pomiędzy określonymi zjawiskami, faktami itp. np. W jakim stopniu wykonanie zadania Instytutu jest uzależnione od jego nstrukturu, kompetencji pracowników ? itp.

Pytania o c h a r a k t e r z e p r a k s e o l g i c z n y m są to te wszystkie zdania pytajne, które w sposób bezpośredni lub pośredni wiążą się z wszelkiego typu ludzkimi działaniami.

Pytania te zazwyczaj dotyczą:

• Celów działania: np. Jakie cele wychowania wynikają z aktualnych zadań?:

• Rodzajów działań prowadzących do realizacji zakładanych celów: np. Jakimi metodami należy kształtować integrację grup studenckich?:

• Efektów działania ze względu na zakładane cele i istniejące warunki: np. Jaka była efektywność wychowania warunków czasie pracy w studenckim kole Naukowym?

• Określenia warunków skuteczności działania: np. W jakich warunkach najszybciej przebiega proces adaptacji studentów I roku do nowych warunków nauczania?:

• Zakresu stosowania określonego typu działań: np. Na ile profilaktyka dyscyplinarna pozytywnie wpływa na poziom dyscypliny studentów?:, W jakim zakresie powinna być realizowana indywidualizacja kształcenia szczególnie uzdolnionych studentów?:

Wymienione typy pytań problemowych i przytoczone ich przykłady nie pretendują do pełnego wyczerpania tego zagadnienia, gdyż jest to ujęcie tylko w aspekcie celu i postępowania badawczego niezbędnego dla uzyskania na te pytania poprawnej odpowiedzi. Ten punkt widzenia uznaliśmy też za istotny dla merytorycznej analizy, ponieważ umożliwia on określenia zasadniczej strategii jaką powinniśmy zastosować w realizowanym procesie badań. Rozpatrzmy to na przykładzie analizowanych pytań A2 i B2. Pytanie A2 możemy zaliczyć do grupy quasi - wyjaśniających, gdyż dotyczy zależności i funkcji określonych zjawisk, faktów czy zależności, a zasadniczą strategią jaką powinniśmy stosować przy poszukiwaniu na to pytanie odpowiedzi będzie strategia obiektywistyczna /eksplanacyjna/. Cechą charakterystyczną tej strategii jest to, że badacz dąży do wykrycia zależności między interesującymi go zastanymi stanami badanego zjawiska, przy czym naczelnym celem tych poczynań jest wyjaśnienie interesujących go wycinków rzeczywistości. Gdyby uznać, że pytanie to stanowi zasadniczy i jedyny problem badawczy to prowadzone dla jego rozwiązania badania moglibyśmy określić jako diagnostyczne.

Pytanie B2 możemy określić jako prakseologiczne, a co za tym idzie zasadniczą strategią dla jego rozwiązania będzie strategia teleologiczna, polegająca na poszukiwaniu najbardziej optymalnych sposobów i warunków dla urzeczywistnienia z góry określonych i założonych stanów rzeczy, nazywanych najczęściej celami naszego działania.

O ile analiza pytań problemowych w aspekcie ich logicznej poprawności była podstawą do stwierdzenia, czy problemy te spełniają formalne warunki poprawności, to analiza merytoryczna jest podstawą do rozstrzygnięcia czy pytania problemowe spełniają także pozaformalne warunki poprawności.

Warunkami tymi zaś najczęściej są:

• warunek właściwego doboru pytania problemowego:

• warunek poprawności usytuowania problemu badawczego:

• warunek empirycznej sprawdzalności problemu badawczego:

Warunek p o p r a w n o ś c i d o b o r u pytania problemowego dotyczy oceny czy rodzaj tego pytania odpowiada zasadniczym celom poznawczym i praktycznym jakie ma spełnić badanie, np. czy prawidłowe było postawienie pytania wyjaśniającego w przypadku, gdy zasadniczym celem badań jest ustalenie faktów określonego rodzaju działań lub na ile zasadnym było formułowanie pytań dopełnienia dotyczących cech towarzyszących interesującemu nas zjawisku, gdy jeszcze nie znaleziono zadawalającej odpowiedzi na pytanie czy takie zjawisko w ogóle występuje itp.

Warunek p o p r a w n o ś c i u s y t u o w a n i a problemu badawczego dotyczy oceny pytania problemowego z punktu widzenia dotychczas istniejącej wiedzy w zakresie tej dyscypliny naukowej, w której pytanie to stosujemy. Warunek ten jest ważny głównie z tego powodu, iż przeciwdziała zjawisku dublowania się problemów badawczych, podejmowania problemów naukowych "jałowych", incydentalnych itp.

Warunek e m p i r y c z n e j s p r a w d z a l n o ś c i problemów badawczych polegał będzie na stwierdzeniu, czy pytanie problemowe sformułowane zostało w takiej postaci, że potrafimy wskazać względnie pełną klasę zjawisk empirycznych, w zakresie których powinniśmy szukać na to pytanie poprawnej odpowiedzi. Chodzi tu bowiem w pierwszym rzędzie o to, żeby w formułowanych pytaniach unikać terminów zbyt ogólnych, np. całokształt, wszystkie , wyczerpujące itp.

Poprawnie sformułowany problem powinien obejmować zagadnienia na tyle szczegółowe, aby można było bez większych trudności objął badaniami całą ich klasę.

Merytoryczna analiza problemów badawczych dotyczących zjawisk społecznych w wojsku powinna mówiąc najogólniej - przynieść względnie wyczerpującą odpowiedź na pytania:

• Czy dany problem /pytanie problemowe/ został z merytorycznego punktu widzenia sformułowany poprawnie?

• Czy właśnie takie sformułowanie jest z punktu widzenia aktualnej posiadanej wiedzy poprawne?

• Czy jest możliwe i w jakim zakresie rozwiązanie tego problemu na drodze badań empirycznych?

• Jaką strategię badawczą należy zastosować, by uzyskanie zadawalających odpowiedzi było w jak największym stopniu zagwarantowane?

Odpowiedź na te pytania będzie punktem wyjścia dla przeprowadzenia analizy pytań problemowych z prakseologicznego punktu widzenia.

3. Prakseologiczna analiza pytań problemowych

Prakseologiczna analiza pytań problemowych, stanowiąca niejako etap końcowy formułowania problemów badawczych, jest w tym momencie ograniczona i dotyczy zazwyczaj analizy przewidywanych wyników badań z punktu widzenia zakładanych celów badawczych oraz wstępnego zarysowania sposobów postępowania badawczego, które musimy zrealizować by owe przewidywane wyniki uzyskać. Inaczej mówiąc, wychodząc od ustaleń wynikających z logicznej i merytorycznej analizy problemów badawczych będziemy dokonywać ich operacjonalizacji, czyli będziemy podejmować decyzję do dalszej realizacji toku postępowania mającego prowadzić do rozwiązania tak sformułowanego problemu.

W tej fazie analiza ta ma najczęściej postać oceny zasadności sformułowania (w takiej a nie innej postaci) problemu badawczego ze względu na znane badaczowi sposoby jego rozwiązania. Badacz może zaś stwierdzić następujące decyzje

• Problem jest rozwiązywalny za pomocą istniejących i znanych mu metod i technik badawczych;

• Problem jest rozwiązywalny potencjalnie , za pomocą metod i technik teoretycznie możliwych , lecz mu nie znanych;

• Problem jest rozwiązywalny ani w sensie "a" ani w sensie "b" / jest tak w przypadku niewłaściwego sformułowania problemu./.

Pozytywne konstatacje którejkolwiek z tych sytuacji w istotnym stopniu rozstrzyga o prakseologicznym toku dalszego postępowania badawczego. Podstawą sytuacji "a: będzie stwierdzenie że rozwiązywany problem zawiera zjawiska poznawczo obserwowane, które względnie jednoznacznie wyznaczają strategię ich poznania. Będzie to wystarczającym powodem do podjęcia decyzji o konieczności realizacji dalszych działań badawczych, np.: określenia zjawisk obserwowanych /zdefiniowanie jednostek analizy lub też określenie zmiennych/, przełożenia pojęć teoretycznych na pojęcia obserwacyjne, określenia charakteru powiązań między tymi pojęciami, sformułowanie hipotez badawczych, określenia modelu i poziomu pomiaru itp. W przypadku stwierdzenia drugiej sytuacji badacz może podjąć decyzję o przeformułowaniu problemu badawczego bądź o poszukiwaniu lub opracowaniu teoretycznie możliwych metod badawczych.

Stwierdzenie sytuacji "c" nie jest alternatywne dla dwóch poprzednich, gdyż jednoznacznie rozstrzyga o tym, że problem sformułowany w tej postaci nie może stanowić podstawy poszukiwań badawczych i musi go odrzucić lub całkowicie przeformułować. Prakseologiczna analiza pytań problemowych, stanowiąca niejako wstępne wyobrażenie przedmiotu badań w momencie formułowania pytania problemowego stanowi niezbędną podstawę uzyskania wystarczająco instruktywnych wskazówek w kwestii przedmiotu badań lub ogólnej w kwestii zakresu badanej rzeczywistości niezbędnego dla rozwiązania postawionego problemu badawczego.

Reasumując dotychczasowe rozważania dotyczące etapu formułowania problemów badawczych, poczynimy kilka uwag uogólniających.

• Etap ten ze swej istoty - co należy szczególnie podkreślić -jest jednym z najważniejszych dla całego procesu badawczego, gdyż jego poprawna realizacja w istotnym stopniu rozstrzyga o powodzeniu lub niepowodzeniu kolejnych etapów i całego procesu badawczego.

• Na etapie tym występuje przejście od odczuć intuicyjnych do świadomego ukierunkowania poczynań badawczych. Określone problemy badawcze uzyskując werbalizację w postaci konkretnych pytań problemowych, mogą dopiero stać się przedmiotem poprawnej analizy metodologicznej.

Metodologiczna analiza problemów badawczych realizowana jest właśnie na podstawie wyników analizy pytań problemowych z punktu widzenia ich logicznej, merytorycznej i prakseologicznej poprawności. Z tego też względu zasadniczy tok czynności preparacyjnych na etapie formułowania problemów badawczych powinien być realizowany w takim zakresie, by w maksymalny stopniu stanowił niezbędną podstawę do operacjonalizacji i efektywnej realizacji kolejnych poczynań naukowo-badawczych.

Opracowanie powstało we współpracy z Panem prof. dr hab. Henrykiem Cabakiem.

1 Historia pojęcia problem sięga przynajmniej czasów Platona i Arystotelesa. Zajmowali się tym zagadnieniem i póżniejsi badacze np. Bacon, Kartezjusz, Mill, Kant i wielu innych. Obecny wzrost zainteresowania problemami przypisuje się rozwojowi technik przetwarzania danych, budowania różnego rodzaju maszyn cyfrowych, itp.

2 J. Kozielecki, Rozwiązywanie problemów, Warszawa 1969, s. 16

3 J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Warszawa 1967, s. 67

J Pieter. Ogólna metodologia pracy naukowej. Warszawa 1967 s. 15 i 16.

---