Jan Aleksander Beszłej, Magdalena Grzesiak

Autorzy rozdziału wyrażają serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Jackowi Wciórce za możliwość skorzystania w niniejszym opracowaniu z przemyśleń, pomysłów i definicji zawartych w rozdziale Psychopatologii Podręcznika Psychiatrii pod redakcją A. Bilikiewicza, S. Pużyńskiego, J. Rybakowskiego, J. Wciórki wydanego przez Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, tom 1.

PSYCHOPATOLOGIA OGÓLNA -

Psychopatologia jest dziedziną wiedzy zajmującą się opisywaniem, interpretowaniem, wyjaśnianiem i klasyfikowaniem zjawisk psychicznych, które stanowią odchylenie od prawidłowych czynności psychicznych.

Objawy psychopatologiczne są to zjawiska dające się stwierdzić w wywiadzie, bezpośrednim badaniu lub obserwacji, które świadczą o nieprawidłowych funkcjach psychicznych i mają dla lekarza wartość diagnostyczną, prognostyczną i terapeutyczną.
Większość objawów psychopatologicznych różni się od przeżyć prawidłowych ilościowo czyli nasileniem, czasem trwania, nadmiarowością lub nieadekwatnością do sytuacji, wpływem na funkcjonowanie; mogą być źródłem cierpienia lub dyskomfortu (np. smutek- nastrój depresyjny). Objawy te nazywamy objawami homonomicznymi. Natomiast objawy, które różnią się od przeżyć prawidłowych jakościowo i nie występują u osób zdrowych psychicznie np. urojenia i omamy (wyjątkiem są omamy przysenne, hipnagogiczne i hipnopompiczne) są objawami heteronomicznymi.

Zespołami psychopatologicznymi nazywamy określone stany zaburzeń psychicznych składające się z objawów stałych, typowych i ewentualnie objawów dodatkowych, charakteryzujące się określonym przebiegiem (np. zespół depresyjny, paranoiczny, maniakalny).

Zaburzeniem psychicznym według ICD -10 jest układ klinicznie stwierdzanych objawów psychopatologicznych lub/ i zachowań połączonych w większości przypadków z cierpieniem oraz/lub z zaburzeniem funkcjonowania indywidualnego.

Podział objawów zaburzeń psychicznych :

1. Objawy zaburzeń czynności poznawczych

2. Objawy zaburzeń czynności emocjonalnych i aktywności

3. Objawy zaburzeń integracji czynności psychicznych

1. ZABURZENIA CZYNNOŚCI POZNAWCZYCH

Zaburzenia czynności poznawczych są to zaburzenia tych czynności psychicznych, które pozwalają człowiekowi:

- postrzegać zjawiska środowiska zewnętrznego i własnego organizmu (spostrzeganie)

-ukierunkować spostrzeżenia lub je ograniczyć (uwaga)
- utrwalać je (pamięć)
- scalać w spójny system indywidualnej wiedzy o świecie (myślenie).
Czynności te umożliwiają adekwatne reagowanie i przystosowanie się do zmieniających się warunków zewnętrznych i wewnętrznych.

Czynności poznawcze to:

1. Spostrzeganie - odzwierciedlanie przedmiotów za pomocą zmysłów.

2. Uwaga - ukierunkowanie czynności poznawczych, mechanizm ograniczający nadmiar informacji.

3. Pamięć -utrwalanie (zapamiętywanie), przechowywanie, rozpoznawanie i odtwarzanie informacji.

4. Myślenie - przetwarzanie informacji w wyobrażenia, pojęcia, zdania, oraz operowanie nimi (analiza, wnioskowanie, abstrahowanie, uogólnianie itd.) a zatem tworzenie indywidualnego systemu wiedzy o świecie, które umożliwia przystosowanie się do wymogów życia.

1. Zaburzenia spostrzegania

Najczęstsze zaburzenia spostrzegania to: złudzenia, omamy, pseudoomamy i paraomamy. Większość z nich może mieć charakter zjawisk słuchowych, wzrokowych, smakowych, węchowych i dotykowych.

1. Złudzenia (iluzje) - zniekształcone spostrzeżenia, realnie istniejących zjawisk lub przedmiotów. Złudzenia mogą być: fizjologiczne, gdy występują pod wpływem silnych emocji lub w warunkach utrudniających właściwe rozpoznanie bodźca np. pod wpływem strachu, zmęczenia, ciemności) i są korygowane czyli po chwili następuje prawidłowa ocena zjawiska oraz złudzenia patologiczne, których przeżywający nie koryguje mimo dowodów błędności.

B. Omamy (halucynacje) są spostrzeżeniami pojawiającymi się bez zewnętrznego bodźca, które mają następujące ważne cechy charakterystyczne:

• Dla pacjenta omamy są dokładnie tym samym, czym są prawidłowe doznania zmysłowe, tzn. są dla niego realne. Zatem, pacjent nie ma wglądu w swoje nieprawidłowe przeżycia.

• Są odbierane jako zewnętrze doznania z jednego z pięciu narządów zmysłu (słuchu, wzroku, smaku, zapachu, dotyku) i zwykle odróżniane są od myśli, pojęć, wyobrażeń czy fantazji.

Podział omamów:

Omamy słuchowe

• mogą występować w postaci dźwięków lub głosów (głosy pojedyncze lub mnogie, mogą być skierowane do pacjenta, mogą dyskutować o nim lub komentować np. jego zachowanie)

• są jednym z głównych objawów psychoz, zwłaszcza schizofrenii, rzadziej występują w zaburzeniach afektywnych (zazwyczaj są zgodne z nastrojem).

Omamy wzrokowe

• mogą występować w postaci błysków świetnych, obrazów osób, zwierząt, przedmiotów, mogą mieć także charakter złożony, np. omamy sceniczne.

• mogą być objawem majaczenia, najczęściej w przebiegu intoksykacji lub zespołu abstynencyjnego po odstawieniu substancji psychoaktywnych, a także w chorobach lub uszkodzeniach OUN, np. w otępieniach, urazach, udarach.

Omamy cenestetyczne (cielesne, dotykowe)

• mogą występować jako doznania pochodzące ze skóry, mięśni, stawów oraz narządów wewnętrznych

• mają charakter odczuć ciepła lub zimna, dreszczy, wrażeń seksualnych, trzewnych, obecności owadów na lub pod powierzchnią skóry (np. w obłędzie pasożytniczym) lub wrażeń dotyku (nazywane omamami dotykowymi; najczęściej występują w schizofrenii wraz z urojeniami oddziaływania ).

Omamy smakowe

• mogą występować jako fałszywe wrażenie smaku

• występują m.in. w schizofrenii, np. z interpretacją urojeniową (przekonanie, że jest się trutym) oraz w padaczce skroniowej.

Omamy węchowe

• występują w postaci różnych wrażeń zapachowych (np. zapach gazu, spalenizny, szatana lub nieprzyjemna woń pochodząca z własnego ciała).

• Występują m.in. w schizofrenii, depresji (zgodne z nastrojem) oraz w padaczce skroniowej.

C. Pseudoomamy (pseudohalucynacje), omamy rzekome) - spostrzeżenia powstające bez bodźców działających z zewnątrz, różnią się od halucynacji tym, że pojawiają się w subiektywnej wewnętrznej przestrzeni umysłu, a nie są odbierane poprzez narządy zmysłu. Opisywane są jako doznania odbierane „wewnętrznym uchem” lub „oczami duszy”, umiejscawiane w obrębie własnego ciała, np. w głowie, w klatce piersiowej, brzuchu; towarzyszy im poczucie realności.
D. Parahalucynacje (paraomamy, halucynoidy)- spostrzeżenia powstające bez bodźców działających z zewnątrz, których chory nie traktuje jako realnych zjawisk. Zalicza się do nich m.in. automatyzmy sensoryczne (np. błyski, szmery, dziwny smak lub zapach, pojedyncze słowa, melodie), które najczęściej występują napadowo i zwykle związane są z uszkodzeniem OUN (np. z padaczką).

W tradycji psychopatologii anglosaskiej nie ma rozróżnienia na pseudo- para - i halucynacje.

2. Do zaburzeń uwagi należą: uwaga nadmierna lub niedostateczna przerzutność uwagi, zaburzenia skupienia uwagi (koncentracji), niedostateczna trwałość uwagi, niedostateczna podzielność uwagi, niedostateczna rozpiętość uwagi (zakres).

3. Zaburzenia pamięci

W zależności od procesu przechowywania informacji pamięć można podzielić na: bezpośrednią, krótkotrwałą lub długotrwałą.

Pamięć bezpośrednia (zwana także pamięcią sensoryczną) pomaga przetworzyć ogromną ilości docierających do mózgu informacji z narządów zmysłu; informacja zatrzymywana jest w pamięci na czas krótszy od sekundy.

Pamięć krótkotrwała (zwana także pamięcią pierwotną lub operacyjną) ma ograniczoną pojemność ( zwykle obejmuje naraz 7+/- 2 elementy, np. numer telefonu). Jeżeli informacje nie zostaną utrwalone lub przekształcone w pamięć długotrwałą, zwykle są zapominane. Pamięć krótkoterminową można ocenić w badaniu stosując test powtarzania ciągu cyfr.

W pamięci długotrwałej (zwanej pamięcią wtórną) przechowywane są wszystkie przetworzone informacje, przez okres od kilku minut do kilkudziesięciu lat. Pamięć długotrwała dzieli się na pamięć świeżą (obejmuje informacje przechowywane od kilka minut do kilku miesięcy) oraz pamięć odległą ( informacje przechowywane są przez kilkadziesiąt lat).

Pamięć długotrwała dzieli się na pamięć jawną i ukrytą. Pamięć jawna (nazywana czasami pamięcią deklaratywną) składa się z informacji, które mogą być świadomie odtwarzane. Pamięć ukryta (czasami określana pamięcią proceduralną) obejmuje informacje dotyczące różnych umiejętności (np. pływania, jazdy samochodem).

Podział zaburzeń pamięci:

1. Zaburzenia ilościowe czyli dysmnezje, do których należą:

• hipermnezja -pamięć wzmożoną,

• hipomnezja -pamięć osłabiona, ograniczona

• amnezja -utrata możliwości zapamiętywania lub odtwarzania informacji. Przyczyną amnezji może być uszkodzenie lub dysfunkcja OUN (np. udar, uraz, otępienie). Amnezja może też mieć charakter psychogenny (amnezja dysocjacyjna), jako następstwo silnych stresów bądź urazów psychicznych (np. utrata pamięci po stracie bliskiej osoby). Wyróżnia się amnezję następczą (amnezia anterograda, która polega na utracie zdolności zapamiętywania po zadziałaniu czynnika urazowego oraz amnezję wsteczną (amnezia retrograda), która polega na niemożności odtworzenia informacji zapamiętanych przed urazem.

• ekmnezja- tradycyjnie tym terminem określa się też znaczne ograniczenie pamięci wydarzeń niedawnych przy dość dobrze zachowanej pamięci wydarzeń wcześniejszych.

Zaburzenia jakościowe czyli paramnezje, które dzielimy na:

• Pseudomnezje- fałszywe wspomnienia, np. omamy pamięciowe (fałszywe wspomnienia przeżywane jako rzeczywiste), konfabulacje (nieświadome wypełnianie luki pamięciowej fałszywymi informacjami, które pacjent podaje jako prawdziwe; najczęściej występują w zespole Korsakowa, którego przyczyną jest uszkodzenie podwzgórza i międzymózgowia, spowodowane jest niedoborem tiaminy w przebiegu przewlekłego nadużywania alkoholu).

• Allomnezje- zniekształcone wspomnienia, np. złudzenia pamięciowe czyli tzw. iluzje pamięci (zniekształcone wspomnienia prawidłowo zapamiętanych zdarzeń), złudzenia utożsamiające (błędna identyfikacja w czasie aktualnie przeżywanej sytuacji np. deja vu -nowa sytuacja rozpoznawana jako już widziana w przeszłości, deja vecu - jako już przeżywana, jamais vu -znana sytuacja przeżywana jako nigdy nie widziana, jamais vecu - jako nigdy nie przeżywana).

• Represja pamięci- określana także jako mechanizm obronny charakteryzujący się nieświadomym zapominaniem nieakceptowanych myśli lub emocji

4. Zaburzenia myślenia

W piśmiennictwie można spotkać różnorodne podejścia i opinie dotyczące zaburzeń myślenia oraz liczne i często sprzeczne systemy klasyfikowania tych zaburzeń. Uważamy, że najprostszy jest podział na zaburzenia treści i formy myślenia.

I Do zaburzeń treści myślenia należą:

• Urojenia - fałszywe sądy i przekonania niezgodne z rzeczywistością i/lub niezgodne z obowiązującymi w danym środowisku poglądami i normami, które chory wypowiada z głębokim przekonaniem o ich prawdziwości i których nie koryguje, mimo oczywistych dowodów błędności. Istotną cechą urojeń jest ich chorobowy kontekst tj. występują zawsze z innymi objawami psychopatologicznymi (tym min. różnią się od kłamstwa, przesądu, omyłki, niewiedzy itp.)

Do najczęściej występujących urojeń należą: urojenia prześladowcze, ksobne (odnoszące), oddziaływania, wpływu, nasyłania, zabierania i ugłośnienia myśli, odsłonięcia, owładnięcia, niewierności małżeńskiej, hipochondryczne, depresyjne (grzeszności, winy, poniżenia, zubożenia, nihilistyczne) i wielkościowe.

• Idea nadwartościowa - wyizolowane usystematyzowane przekonania, często dotyczące własnej osoby, jej szczególnej roli lub misji do spełnienia, którym towarzyszy silna tendencja do ich realizacji, przy dużym zaangażowaniu emocjonalnym. Zachowanie jest mało elastyczne i dysfunkcjonalne. Przykładem może być uporczywe dążenie do celu, który jest mało prawdopodobny do zrealizowania (np. skonstruowanie perpetum mobile), żarliwe propagowanie pewnych poglądów (np. utopijnych poglądów społecznych, religijnych).

• Natrętne myśli (obsesje) - uporczywie narzucające się wbrew woli myśli, wyobrażenia, wspomnienia lub impulsy do działania, z towarzyszącym przekonaniem o ich niedorzeczności; oceniane krytycznie i traktowane jako własne (np. uporczywe myśli bluźniercze, uporczywe wątpliwości, chęć wielokrotnego sprawdzania, nadmierna kontrola swojego zachowania).

• Pseudologia fantastyczna- słabe rozróżnienie realiów od fantazji, polegające na podawaniu informacji o własnych wyjątkowych, nadzwyczajnych, a czasem fantastycznych przeżyciach lub osiągnięciach jako prawdziwych zdarzeniach (relacje z nie odbytych podróży zagranicznych).

• Myśli depresyjne- pesymizm, ujemne oceny własnej osoby i własnej sytuacji, poczucie beznadziejności.

• Myślenie wielkościowe - nieuzasadnione przekonanie o swoich zdolnościach, umiejętnościach, mocy itp.

• Myśli lękowe- nadmiernie martwienie się, nieuzasadnione przewidywanie niekorzystnych zdarzeń, obawy o negatywną ocenę własnej osoby, myśli fobiczne- intensywne, nieuzasadnione obawy przed obiektem, działaniem lub sytuacją (np. zwierzęta, krew, przejście przez most, przebywanie w windzie, podróż samolotem, wejście do wody, publiczne zabieranie głosu). Chociaż pacjent zwykle zdaje sobie sprawę, że jego lęk jest nieuzasadniony, w charakterystyczny sposób unika bodźców

• Hipochondria- nadmierna obawa o własne zdrowie, z przekonaniem o istnieniu choroby.

II Zaburzenia formy myślenia

A. zaburzenia toku myślenia cechują się zaburzeniami tempa myślenia lub jego ciągłości i obejmują: spowolnienie, zahamowanie myślenia, otamowanie, przyspieszenie, gonitwa myślowa, mutyzm, słowotok, rozwlekłość, lepkość myślenia, perseweracje, stereotypie.

B. zaburzenia struktury i funkcji myślenia

• Myślenie paralogiczne polega na odstępstwie od obowiązujących reguł logiki, łączenie nieracjonalnymi związkami pewnych wydarzeń, niezrozumiałe - stosowane przez pacjenta - zasady relacji logicznych (równoważności, sprzeczności, wynikania)

Rodzajami myślenia paralogicznego są: myślenie nadmiernie konkretne/ nadmiernie abstrakcyjne, nieprawidłowe posługiwanie się pojęciami o znaczeniu prywatnym (np. neologizm, kontaminacje), nadmierne włączanie, niewłaściwe wnioskowanie, myślenie magiczne (przekonanie, że słowem, spojrzeniem, gestem można wpływać na bieg zdarzeń), myślenie symboliczne (przypisywanie pewnym znakom, przedmiotom, działaniom itp. szczególnego znaczenia).

• Myślenie dereistyczne- skrajnie oderwane od rzeczywistości

• Myślenie autystyczne- skoncentrowane na własnych patologicznych przeżyciach wewnętrznych (np. urojeniowych).

• Zubożenie treści myślenia - wypowiedzi zawierające niewiele informacji; ograniczenie ilościowe lub jakościowe (czyli wypowiedzi składają się głównie z wielokrotnych powtórzeń, nic nie znaczących frazesów itp).

• Rozkojarzenie- różnego stopnia dezorganizacja myślenia, niekomunikatywność i nieskładność myślenia, brak logiki; wątki nie są ze sobą powiązane, wypowiedzi porozrywane, niegramatyczne,; w skrajnych przypadkach stanowią zlepki słów lub głosek powiązanych np. podobieństwem dźwięku.

• Splątanie-zupełnie porozrywane wątki myślowe, wypowiedzi niekomunikatywne, nieskładne.

2. ZABURZENIA CZYNNOŚCI EMOCJONALNYCH i AKTYWNOŚCI (MOTORYCZNYCH I MOTYWACYJNYCH)

1. ZABURZENIA EMOCJI

Pojęcia: emocje, uczucia, afekty często używane są zamiennie.

Emocje wyrażają stosunek człowieka do innych osób, rzeczy, zjawisk, do siebie, swego organizmu lub własnego działania. Mają funkcję informacyjną, motywującą do działania i energetyzującą, a więc nadają dynamikę i kierunek przeżyciom oraz zachowaniom.

Wyróżniamy emocje pierwotne (biologiczne)- 4 pary: smutek-radość (szczęście), odraza (wstręt)-akceptacja, strach (lęk)-złość, zdziwienie-oczekiwanie oraz emocje o bardziej złożonym charakterze czyli uczucia określa najczęściej (np. uczucie miłości, przyjaźni, uległości, pogardy, rozczarowania, żalu, nienawiści ).

Teoria miłości Sternberga

Miłość można opisać przy pomocy trzech zasadniczych składników. Są to:

• namiętność,

• intymność

• decyzja/zobowiązanie (zwana też "zaangażowaniem").
  Cechy te ulegają ciągłej przemianie w czasie trwania związku.

Intymność, czyli bliskość, to wszelkie pozytywne uczucia i działania wzmagające przywiązanie partnerów.

• Na intymność składają się:
  - pragnienie dbania o dobro partnera,
  - przeżywanie szczęścia w obecności partnera i z jego powodu,
  - szacunek dla partnera,
  - przekonanie, że można na niego liczyć w potrzebie,
  - wzajemne zrozumienie,
  - wzajemne dzielenie się przeżyciami i dobrami duchowymi i materialnymi,
  - dawanie i otrzymywanie uczuciowego wsparcia,
  - wymiana intymnych informacji,
  - uważanie partnera za ważny element własnego życia;

Namiętność to przeżywanie silnych emocji zarówno pozytywnych jak i negatywnych.

• Gdy intensywność namiętności jest wysoka, przeżywa się takie emocje jak pożądanie, radość, podniecenie, tęsknotę, zazdrość, niepokój.

• Stanom tym towarzyszy silna motywacja do połączenia się z obiektem miłości, fizycznej bliskości, kontaktów seksualnych.

• Często miłość utożsamiana jest z namiętnością.

Zaangażowanie (decyzja/zobowiązanie) w utrzymanie związku to wszelkie działania mające na celu przekształcenie miłości w trwały związek.

• Jest to świadoma decyzja co do tego, czy chcemy zostać w danym związku, czy jest on dla nas satysfakcjonujący.

• Jest to więc składnik miłości, którego nasilenie sami kontrolujemy.

• Silne zaangażowanie może być czynnikiem skutecznie podtrzymującym dany związek.

• W parach zadowolonych z małżeństwa, zaangażowanie jest zazwyczaj najsilniejszym składnikiem podtrzymującym uczucie miłości w danym związku.

Koncepcja miłości wg Ericha Fromma

• Erich Fromm uważał, że miłość jest sztuką.

• Aby nauczyć się kochać, człowiek musi postępować z miłością tak, jak z każdym innym rodzajem sztuki, jak na przykład z malarstwem czy muzyką. Najpierw powinien opanować teorię, a później zająć się częścią praktyczną.

• Miłość jest aktywną siłą drzemiącą w człowieku. Trzeba więc nauczyć się ją wyzwalać, a osiągnąć to można przez działanie.

• Nie jest miłością branie, bycie kochanym; prawdziwa, dojrzała miłość polega na obdarzaniu nią innych, co jest równoznaczne z czynnym aktem dawania innym siebie samego.

• Przez czynną, dojrzałą miłość Fromm rozumiał:
  - dawanie siebie innym; gdy więcej radości czerpie się z dawania niż brania.
  - gdy drugi człowiek, obdarzany uczuciem, budzi głębokie i żywe zainteresowanie; zachowaniem powinna kierować troska o dobro tej osoby.
  - odpowiedzialność za zaspokajanie potrzeb osoby kochanej, w tym głównie potrzeb psychicznych.
  - poszanowanie dla odmienności drugiego człowieka, pozwalanie na rozwój jego indywidualności.
  - staranie, by jak najlepiej poznać osobę kochaną.

• Fromm wyróżnił miłość braterską, matczyną, miłość samego siebie, miłość Boga i miłość erotyczną. Przez tą ostatnią rozumiał miłość opartą na zespoleniu z drugim człowiekiem jako nie tylko uczucie, ale też decyzje, obietnice.

• Na miłość erotyczną składa się zakochanie i czynnik świadomy, a więc decyzja, by być z drugą osobą, poświęcać jej uwagę i troskę.

Zaburzenia emocji dzielimy na

• zaburzenia nastroju

• afektu

• inne zaburzenia emocjonalne

Nastrój to dłużej utrzymująca się emocja, wyraźnie zabarwiająca zachowanie i przeżywanie, odczuwana i zgłaszana przez pacjenta. Prawidłowy nastrój określany jest jako eutymia lub nastrój wyrównany.

Podział zaburzeń nastroju:

• obniżony / depresyjny, melancholijny

• podwyższony/ maniakalny,

• drażliwy, dysforyczny,

• euforyczny,

• moriatyczny,

• ekstatyczny

• zmienny/ labilny

Afektem tradycyjnie określano silniejsze i prostsze emocje (np. złość)
Najczęściej afekt w kontekście oceny stanu psychicznego oznacza obserwowaną, zewnętrzną ekspresję emocji, odbieraną przez inną osobę.

Zaburzenia afektu:

• zobojętnienie uczuciowe (hipopatia lub apatia)-ograniczenie przeżywania uczuć

• hipertymia- nadmierna ekspresja emocji

• spłycenie uczuciowe (sztywność, bladość lub słabe modulowanie afektu)- ograniczenie intensywności, modulacji reakcji emocjonalnych

• zubożenie emocjonalne -osłabienie uczuć wyższych, przewaga elementarnych uczuć związanych z zaspokajaniem potrzeb biologicznych

• zaleganie uczuć / lepkość uczuciowa- długotrwałe utrzymywanie się stanów uczuciowych

• chwiejność uczuciowa -nadmierna zmienność, nietrwałość emocji

• nietrzymanie uczuć (afektu)- zwiększona skłonność występowania silnych emocji (krzyk, głośny płacz, śmiech, złość), którym może towarzyszyć agresja - osłabienie kontroli emocji

• niezgodności afektu z treścią przeżywań - do zaburzeń tych zaliczamy paratymię, paramimię.

Inne zaburzenia emocjonalne:

1. Lęk patologiczny

Lękiem określamy poczucie zagrożenia, trwożliwego oczekiwania, występujące w sytuacji, kiedy jego źródło jest nieznane, nieuświadomione lub nie stanowi realnego zagrożenia. Lęk może być fizjologiczny i pełnić funkcję adaptacyjną. Wyróżnia się strach, który przeżywany jest w sytuacji bezpośredniego zagrożenia, oraz obawę, doświadczaną, gdy niebezpieczeństwo jest przewidywane.

Przeżywaniu lęku, strachu i obawy towarzyszą objawy pobudzenia układu wegetatywnego.

Lęk może przejawiać się jako:

•  stałe wszechogarniające uczucie napięcia i zagrożenia

• częste przeżywanie uczucia zakłopotania, niższości

• dominującą potrzebę bycia lubianym i akceptowanym

• nadwrażliwość na krytykę i odrzucenie

• unikanie wchodzenia w bliższe związki z innymi

• tendencje do przesady w ocenianiu potencjalnych zagrożeń

Na lęk składa się triada objawów:

• Objawy poznawczo- emocjonalne:

poznawcze- treść przeżyć lękowych (myśli o niebezpieczeństwie, zagrożeniu zdrowia, życia, możliwości utraty kontroli), zaburzenia uwagi i pamięci

emocjonalne- zagrożenie, obawy, napięcie, panika, niemożność odprężenia

• Objawy behawioralne:
  proste (niepokój lokomocyjny i manipulacyjny) i złożone (unikanie, walka, ucieczka, osłupienie)

• Objawy somatyczne:
  pobudzenie układu wegetatywnego (np. przyspieszona akcja serca, częstomocz, nadmierna potliwość, drżenia, biegunka), dysfunkcje seksualne, zaburzenia snu

Rodzaje lęku:

• lęk uogólniony - ciągły, wolnopłynący z objawami wegetatywnymi z nadmiernym poczuciem zagrożenia, zamartwiania się w sytuacjach codziennych stresów

• lęk napadowy - krótkotrwały, nawracający, o znacznym nasileniu z intensywnymi objawami wegetatywnymi oraz z poczuciem poważnego zagrożenia zdrowia lub życia, często z obawą utraty kontroli nad swoim zachowaniem (obawą przed "zwariowaniem")

• fobiczny - lęk wobec zwierząt, przedmiotów lub w specyficznych sytuacjach, nie stanowiących realnego zagrożenia z towarzyszącym silnym pragnieniem unikania ich

b. Złość patologiczna (dysforia) - negatywnie przeżywane wzburzenie, związane z frustracją, z towarzyszącym poczuciem krzywdy, wzbudzeniem ruchowym i wegetatywnym. Dysforia może mieć charakter:

• wybuchów złości (wściekłości) - gwałtowne, intensywne, krótkotrwałe wyładowanie złości, zwykle z agresją lub autoagresją (nietrzymanie afektu, utrata kontroli nad złością)

• złości uogólnionej (nastroju dysforycznego)- dłużej utrzymujący się stan patologicznej złości, głównie z drażliwością, rozżaleniem, agresją słowną

c. Nadmierna nieśmiałość, wstyd

d. Nadmierne poczucie winy

e. Ambiwalencja uczuć- występowanie w tym samym czasie sprzecznych emocji wobec tego samego obiektu lub sytuacji

f. Aleksytymia- niemożność określenia własnego nastroju lub innych emocji

g. Patologiczna żałoba- nadmierny smutek towarzyszący znaczącej stracie (np. śmierć, opuszczenie)

2. Zaburzenia aktywności (czynności motorycznych i motywacyjnych)

Motywacja - mechanizmy zaangażowane w uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie działania (wola, dążenie, działanie).
Zaburzenia aktywności dzielimy na:

• Zmiany aktywności ruchowej do których zaliczamy spowolnienie, zahamowanie lub osłupienie, przyspieszenie, pobudzenie, raptus, stereotypie (powtarzanie czynności), manieryzmy ruchowe (mimowolne, nabyte powtarzalne ruchy), natręctwa ruchowe (czyli kompulsje- przymus wielokrotnego powtarzania czynności zgodnie z natręctwami myślowymi lub sztywnym podporządkowaniem się określonym regułom, w celu uniknięcia przykrego zdarzenia w przyszłości, zwykle przynoszą redukcję lęku), parakinezy (niezwykłe formy aktywności ruchowej, typowe dla katatonii, np. katalepsja, akineza, hipokineza lub hiperkineza, zastyganie, giętkość woskowa)

• Zaburzenia aktywności impulsywnej

Aktywność impulsywna - aktywność, na którą wpływ mają silne emocje, popędy lub nawyki; w niewielkim stopniu zależy od woli, a także w ograniczonym stopniu podlega świadomej kontroli

1. Zmiany ogólnego poziomu impulsywności: impulsywność ograniczona lub wzmożona

Przyczynami tych zmian mogą być czynniki, które osłabiają mechanizmy kontroli (alkohol, inne substancje psychoaktywne) lub powodują nasilenie emocji, popędów i nawyków, co prowadzi do skrócenia czasu reakcji między wzbudzeniem a działaniem.

b. Zmiany impulsywności emocjonalnej- motywowane emocjami np. lękiem, dysforią, obniżonym lub podwyższonym nastrojem (np. zachowania agresywne, autoagresywne, dysforyczne, unikowe)

c. Zmiany impulsywności popędowej- motywowane popędami, dotyczą zaburzeń łaknienia, pragnienia, snu, popędu płciowego

d. Zmiany impulsywności nawykowej - motywowane nabytymi, wyuczonymi nawykami, np. przyjmowanie środków psychoaktywnych, nadmierne zajmowanie się grami komputerowymi, internetem, oglądaniem TV, pornografią, uprawianiem hazardu, kolekcjonowaniem, kleptomania, piromania itp.

• Zaburzenia aktywności złożonej (intencjonalnej)

• zwiększenie/zmniejszenie zainteresowań, aktywności szkolnej, zawodowej, społecznej (kontakty interpersonalne, pełnienie ról społecznych), duchowość (rozwijanie wartości).

Przy ocenie poziomu aktywności złożonej bierze się pod uwagę takie proporcje zachowań jak: bierność-spontaniczność, zainteresowanie- brak, wycofanie- uczestnictwo,

3. ZABURZENIA INTEGRACJI CZYNNOŚCI PSYCHICZNYCH

Czynności integracyjne odzwierciedlają wysiłek organizmu, aby scalić wiedzę, dynamikę i kierunek swego działania w celu sprawnego funkcjonowania. Zaburzenia integracji czynności psychicznych zakłócają lub ograniczają zachowanie i przeżycia człowieka, utrudniając lub uniemożliwiając dostosowanie ich do zmieniających się okoliczności i potrzeb.

Zaburzenia integracji czynności psychicznych dzielą się na:

• Zaburzenia świadomości (ilościowe i jakościowe)

• Zaburzenia orientacji

• Zaburzenia poczucia zdrowia/ choroby

• Zaburzenia sprawności intelektualnej

• Zaburzenia osobowości

1. Zaburzenia świadomości (ilościowe i jakościowe)
   Zaburzenia świadomości najczęściej są związane z uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu.

Ilościowe zaburzenia świadomości (przytomności) to senność patologiczna, sen głęboki tzw. półśpiączka ( z reaktywnością wyłącznie na silne bodźce) i śpiączka (ze zniesieniem wszelkiej reaktywności).
Do zaburzeń jakościowych świadomości zaliczamy: przymglenie, majaczenie, zamroczenie (stan pomroczny), splątanie, osłupienie.

Przymglenie świadomości charakteryzuje się nieznacznie zaburzoną orientacją w czasie i miejscu, łagodnym upośledzenie funkcji poznawczych (uwagi, myślenia, pamięci i postrzegania); ze względu na to, że przymglenie łączy się ze spowolnieniem motorycznym i sennością, w niektórych podziałach zaburzeń świadomości zaliczane jest do zaburzeń ilościowych. Stan ten może także przebiegać z pobudzeniem.

Majaczenie (delirium) cechuje się utrudnieniem kontaktu, spostrzegania i pojmowania, dezorientacją, znacznym niepokojem, lękiem, dysforią, zaburzeniami spostrzegania (złudzenia i omamy, zwłaszcza wzrokowe).
Zamroczenie (stan pomroczny) charakteryzuje się ograniczeniem lub zniesieniem kontaktu z otoczeniem, zaburzoną orientacją w czasie, w miejscu i czasami do własnej osoby, wyraźnym upośledzeniem funkcji poznawczych, zaburzeniami zachowania od względnie uporządkowanego do zupełnie chaotycznego (zachowania nietypowe dla danej osoby). Zwykle zamroczenie rozpoczyna się i kończy nagle, trwa krótko i pozostawia niepamięć okresu zaburzeń.

Splątanie przebiega z głębokim przymgleniem, zaburzeniem orientacji, zaburzeniami funkcji poznawczych, z charakterystycznym zaburzeniem struktury myślenia (znaczne porozrywanie wątków myślowych), z niepokojem, chaotyczną aktywnością ruchową i niepamięcią okresu zaburzeń.

Osłupienie cechuje się brakiem reakcji na bodźce u przytomnego pacjenta (może być nieznaczne przymglenie świadomości). Chociaż jest przytomny, pacjent w osłupieniu nie wykonuje spontanicznie żadnych ruchów, nie mówi, sprawia wrażenie, że niczego nie rozumie. Oprócz przyczyn organicznych osłupienie może występować w przebiegu schizofrenii (osłupienie katatoniczne), depresji (osłupienie depresyjne), manii oraz w stanach dysocjacyjnych (osłupienie dysocjacyjne).

2. Zaburzenia orientacji
   Obejmują zaburzenie orientacji autopsychicznej (dezorientacja w zakresie postrzegania własnej osoby, zaburzenia schematu ciała, depersonalizacja czyli błędne poczucie zmiany lub nawet obcości własnych przeżyć ) i allopsychicznej (zaburzenia orientacji w czasie, miejscu, sytuacji oraz derealizacja czyli błędne poczucie zachodzących w otoczeniu zmian lub obcości otoczenia.

3. Zaburzenia poczucia zdrowia/ choroby
   Do zaburzeń poczucia zdrowia, choroby możemy zaliczyć brak wglądu chorobowego, nieuzasadnione poczucie choroby i udawanie choroby (np. pozorowanie choroby, symulację, metasymulację). Brak wglądu chorobowego jest to niedostateczne uświadamianie sobie istoty i konsekwencji przeżywanych zaburzeń psychicznych. Nieuzasadnione poczucie choroby wiąże się z występowaniem skarg i dolegliwości, najczęściej somatycznych, które nie mają uzasadnienia w obiektywnej ocenie lekarskiej. Zarówno pozorowanie jak i symulacja polega na umyślnym produkowaniu przez pacjenta lub udawaniu objawów fizycznych albo psychicznych. W zaburzeniu pozorowanym celem pacjenta jest zwrócenie na siebie uwagi, uzyskanie opieki i troski poprzez przyjęcie roli chorego (działanie to jest nieświadome lub podświadome). W przypadku symulacji pacjent świadomie prezentuje nieobecne objawy, aby uzyskać konkretne korzyści np. uzyskanie zwolnienia lekarskiego, renty, odszkodowania, uniknięcie procesu karnego).
   Pacjenci podają bardzo przekonujące informacje, które mogą zmylić nawet doświadczonego klinicystę lub też „fabrykują” objawy choroby.
   Różnicując zaburzenie pozorowane i symulację należy ocenić motywację pacjenta do udawania objawów.
   W zaburzeniu pozorowanym (zespół Münchausena) pacjent nastawiony jest na uzyskanie wewnętrznej korzyści, jaką jest przyjęcie roli chorego tj. jedynym celem jest to, aby był traktowany jak pacjent i przyjęty do szpitala.
   W przypadku symulacji pacjent skupia się na zewnętrznych korzyściach wynikających z rozpoznania choroby, np. zwolnienie ze służby wojskowej, uniknięcie procesu karnego, uzyskanie świadczeń finansowych.

4. Zaburzenia sprawności intelektualnej

Inteligencja to wielowymiarowa sprawność poznawcza, obejmująca indywidualną zdolność rozumienia, uzasadniania i rozwiązywania problemów.

Zaburzenie sprawności intelektualnej jest głównym objawem zespołów psychopatologicznych, takich jak upośledzenie umysłowe i otępienie. Upośledzenie umysłowe to stan zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu charakteryzujący się uszkodzeniem umiejętności poznawczych, mowy, ruchowych i społecznych; ujawnia się w okresie rozwoju. Otępienie jest zespołem spowodowanym chorobą mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym, w którym zaburzone są funkcje poznawcze oraz zachowanie.

5. Zaburzenia osobowości

Zaburzenia osobowości to utrwalone dezadaptacyjne wzorce wewnętrznego przeżywania oraz zachowania społecznego - prowadzące do indywidualnego cierpienia lub konfliktów interpersonalnych (rozwijające się od wczesnego wieku lub w wyniku urazów psychicznych, ewentualnie w wyniku zmian organicznych OUN u osób dorosłych).
Zaburzenia osobowości dzielimy na:

• specyficzne typy zaburzeń osobowości

•   - są to głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne; ujawniają się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania, i trwają nadal w życiu dorosłym. Do specyficznych zaburzeń osobowości należy: osobowość paranoiczna, schizoidalna, dyssocjacyjna, chwiejna emocjonalnie, histroniczna, anankastyczna, lękliwa i zależna.

• trwała zmiana osobowości to wyraźna i trwała zmiana osobowości u osoby dorosłej, u której wcześniej nie stwierdzano zaburzeń osobowości, która powstaje w następstwie stresu o rozmiarach katastrofy, silnych albo przewlekłych urazów psychicznych lub zmian organicznych mózgu.

• osobowość mnoga- jest to postać zaburzenia dysocjacyjnego, która cechuje się występowaniem dwóch lub więcej odrębnych osobowości, przy czym w danej chwili ujawnia się tylko jedna z nich; każda z osobowości ma swoje odrębne wspomnienia, własne zachowania, preferencje itd.

• dezintegracja osobowości (rozszczepienie, rozpad) - zmiana osobowości następująca w przebiegu schizofrenii, charakteryzująca się utratą spójności pomiędzy różnymi funkcjami psychicznymi oraz w obrębie poszczególnych czynności psychicznych (przejawami są np. ambisentencja, ambitendencja, ambiwalencja uczuć, paratymia, paramimia), zatarciem granic między osobowością chorego a światem otaczającym.

Piśmiennictwo:

1. Wciórka J.: Psychopatologia. (w): Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J . (red): Psychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002, tom 1: 321-435

2. Jarosz M: Psychopatologia i syndromologia ogólna. (w) Bilikiewicz A(red): Psychiatria dla studentów medycyny. PZWL, Warszawa 1998, 47-107

3. Jaroszyński J: Zespoły zaburzeń psychicznych. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1994

4. Grzywa A: Omamy i urojenia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000

5. Pużyński S (red) Leksykon Psychiatrii. PZWL, Warszawa 1993

6. Grzywa A: Oblicza psychozy. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2005-12-13

7. Kaplan HJ, Sadock BJ: Typical Signs and symptoms of psychiatric illness. (w): Kaplan HJ, Sadock BJ: Comprehensive textbook of psychiatry. Sisth ed.Williams & Wilkins, Baltimore 1995, 535- 543

8. Cameron A.C.: Psychiatria Crash Course. Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2005

9. Siwiak-Kobayashi M.: Zaburzenia lękowe uogólnione i napadowe. (w): Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J . (red): Psychiatria tom II, Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2003, 433-453

10. Wright P., Stern J., Phelan M.: Sedno. Psychiatria. Wydawnictwo Medyczne Urban& Partner, Wrocław 2008.

11. Wikipedia 2010

1

16

---