UCZESTNICY RYNKU KAPITAŁOWEGO
1. Emitenci papierów wartościowych.
2. Instytucje finansowe:
banki,
towarzystwa ubezpieczeniowe,
fundusze inwestycyjne,
fundusze emerytalne.
3. Ostateczni inwestorzy.
Emitenci papierów wartościowych
Do najważniejszych uczestników rynku kapitałowego należą emitenci papierów wartościowych. Emitenci reprezentują na rynku popyt na kapitał. Emitent to podmiot emitujący papiery wartościowe we własnym imieniu.
Warunki i zasady emisji papierów wartościowych są w poszczególnych krajach ściśle regulowane przepisami prawa gospodarczego. Najważniejsze regulacje prawne dotyczą:
zakresu informacji, jaki emitent jest zobowiązany opublikować wraz z ofertą sprzedaży papierów wartościowych;
sposobu uzyskania zgody na przeprowadzenie emisji papierów wartościowych;
zakresu odpowiedzialności prawnej.
Emitent papierów wartościowych musi liczyć się (1) z kosztem tego przedsięwzięcia oraz (2) z ryzykiem wynikającym z tego, czy inwestorzy wykupią emisję.
Do najważniejszych emitentów papierów wartościowych zaliczamy:
spółki akcyjne emitujące akcje, obligacje oraz inne rodzaje walorów,
skarb państwa emitujący obligacje i inne dłużne papiery skarbowe,
samorządy lokalne emitujące obligacje komunalne.
Instytucje finansowe
Instytucje finansowe, czyli pośrednicy finansowi, to podmioty gospodarcze, które charakteryzują się tym, że:
głównym przedmiotem ich działalności jest utrzymywanie instrumentów finansowych i dokonywanie transakcji nimi,
w efekcie instrumenty finansowe są głównymi składnikami ich majątku.
Biorąc pod uwagę powstawanie pieniądza instytucje finansowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy:
instytucje tworzące pieniądz - instytucje depozytowe,
instytucje nie tworzące pieniądza - instytucje niedepozytowe.
Banki
Instytucje depozytowe to przede wszystkim banki. Działalność banków komercyjnych można podzielić na dwa rodzaje (dwie sfery):
działalność depozytowo - kredytową, związaną z przyjmowaniem wkładów klientów i udzielaniem na tej podstawie kredytów;
działalność inwestycyjną, związaną z rynkiem kapitałowym i obrotem papierami wartościowymi.
Na rynku kapitałowym banki mogą pełnić szereg funkcji. Do najważniejszych można zaliczyć:
organizowanie i przeprowadzanie emisji papierów wartościowych swoich klientów;
gwarantowanie emisji papierów wartościowych (banki mogą zawierać umowy o subemisję);
prowadzenie transakcji papierami wartościowymi na własny rachunek - inwestycje banku;
prowadzenie transakcji papierami wartościowymi na zlecenie i na rachunek klienta poprzez bankowe biuro maklerskie - bank jest w tym przypadku jedynie pośrednikiem;
zarządzanie portfelem papierów wartościowych na zlecenie klienta.
Podstawowymi rodzajami niedepozytowych instytucji finansowych są:
towarzystwa (firmy) ubezpieczeniowe,
fundusze inwestycyjne,
fundusze emerytalne.
Towarzystwa ubezpieczeniowe
Najstarszym rodzajem instytucji niedepozytowych są towarzystwa (firmy) ubezpieczeniowe. Podstawowym zadaniem ubezpieczeń jest ochrona przed skutkami niepomyślnych zdarzeń losowych.
Istota ubezpieczenia polega na rozkładaniu ryzyka poniesienia szkód losowych między jednostki zagrożone tym ryzykiem. Rolą ubezpieczeń jest więc wyrównywanie, tzn. łagodzenie lub w pełni likwidowanie, negatywnych skutków zdarzeń losowych.
Podstawowym podziałem ubezpieczeń jest podział na ubezpieczenia społeczne (socjalne) i ubezpieczenia gospodarcze.
Biorąc pod uwagę przedmiot ubezpieczenia, ubezpieczenia gospodarcze dzielą się na osobowe i majątkowe.
W Polsce ustawa o działalności ubezpieczeniowej dzieli ubezpieczenia na dwa działy:
dział I - ubezpieczenia na życie,
dział II - pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe.
Innym ważnym podziałem ubezpieczeń gospodarczych jest podział na ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne.
Działalność ubezpieczeniową prowadzą towarzystwa (firmy) ubezpieczeniowe. Firmy ubezpieczeniowe oferują swoim klientom różnego rodzaju polisy ubezpieczeniowe.
Polisy ubezpieczeniowe są to dokumenty stwierdzające zawarcie umowy ubezpieczenia. Polisy ubezpieczeniowe, w zamian za płacenie składki, stanowią zabezpieczenie w przypadku zaistnienia konkretnych zdarzeń losowych.
W swojej działalności firmy ubezpieczeniowe gromadzą znaczne środki finansowe, które w ciągu dłuższych lub krótszych okresów pozostają nie wykorzystane na przewidziane dla nich cele, tzn. na wypłaty odszkodowań. Te wolne środki powinny być odpowiednio wykorzystane i przynosić dochód. Dlatego firmy ubezpieczeniowe prowadzą na szeroką skalę działalność inwestycyjną, lokując m.in. w różnego rodzaju papiery wartościowe na rynku kapitałowym.
Z mocy prawa inwestycje firm ubezpieczeniowych podlegają pewnym ograniczeniom.
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej ściśle określa warunki na jakich towarzystwa ubezpieczeniowe mogą dokonywać lokat oraz w jakie rodzaje papierów wartościowych mogą, a w jakie nie mogą inwestować.
Fundusze inwestycyjne
Instytucjami finansowymi, których podstawowym rodzajem działalności jest inwestowanie na rynkach finansowych są fundusze inwestycyjne. Służą one do zbiorowego lokowania środków pieniężnych w papierach wartościowych (instrumentach finansowych).
Istotą funduszy inwestycyjnych jest połączenie zasobów kapitałowych uczestników funduszu, przede wszystkim indywidualnych inwestorów, w celu wspólnego ich inwestowania.
Fundusze inwestycyjne są instytucjami finansowymi działającymi we własnym imieniu, ale na rachunek swoich uczestników.
Wspólną cechą wszystkich funduszy jest profesjonalne zarządzanie powierzonymi środkami przez wyspecjalizowane firmy zarządzające (u nas nazywane towarzystwem) w interesie uczestników. Firmy zarządzające funduszem lokują wpłacone przez uczestników funduszy środki, stanowiące wspólny zasób, w różnego rodzaju instrumenty finansowe (papiery wartościowe).
Uczestnik funduszu otrzymuje tytuł uczestnictwa, nazywany - w zależności od rodzaju funduszu - jednostką uczestnictwa lub certyfikatem inwestycyjnym. Posiadane tytuły uczestnictwa reprezentują odpowiedni udział w majątku netto funduszu inwestycyjnego.
Inwestor, który przystąpił do funduszu inwestycyjnego może z niego również wystąpić. Forma wystąpienia uzależniona jest od rodzaju funduszu.
Korzyści uczestników funduszu wynikają ze wspólnego inwestowania i profesjonalnego zarządzania znacznym kapitałem (przez zawodowych menedżerów). Uczestnicy funduszy ponoszą jednak solidarnie ryzyko związane z inwestowaniem ich zasobów.
Ogólnie biorąc celem działania funduszy inwestycyjnych jest przynoszenie dochodu swoim uczestnikom, z tym, że fundusze nie gwarantują jego osiągnięcia.
Obok uzyskiwanych korzyści, uczestnicy funduszy inwestycyjnych ponoszą określone koszty, do których należą:
opłata za sprzedaż lub umorzenie jednostek uczestnictwa (opłata manipulacyjna),
opłata za zarządzanie.
Rodzaje funduszy inwestycyjnych
Biorąc pod uwagę strukturę i konstrukcję funduszy, wyróżniamy:
fundusze otwarte,
fundusze zamknięte,
fundusze mieszane.
Fundusze otwarte. Fundusze otwarte nie są ograniczone rozmiarami; charakteryzują się nieograniczonym dopływem kapitału i są otwarte pod względem uczestnictwa dla inwestorów.
Liczba uczestników funduszu jest zmienna. Zmienna jest również liczba przysługujących im tytułów uczestnictwa, nazywanych jednostkami uczestnictwa.
Inwestorzy mogą przystąpić do funduszu otwartego w każdej chwili, ponieważ jednostki uczestnictwa są „wydawane” na każde żądanie, w zależności od popytu.
Fundusz (majątek funduszu) powstaje przez połączenie środków finansowych wnoszonych przez licznych inwestorów, głównie indywidualnych.
Majątek funduszu przeliczany jest na jednostki uczestnictwa, wyrażające proporcjonalny udział inwestora w funduszu. Wartość jednostek uczestnictwa jest zmienna (wkłady o zmiennej wartości).
Jednostki uczestnictwa w funduszu otwartym są niezbywalne i nie są przedmiotem wtórnego obrotu. Podlegają natomiast, na żądanie uczestników funduszu, odkupieniu przez fundusz, czyli umorzeniu.
Umorzenie posiadanych przez inwestora jednostek uczestnictwa oznacza wypłatę kwoty będącej odpowiednikiem jego udziału w aktualnej wartości netto aktywów funduszu.
Fundusze zamknięte. Cechą charakterystyczną funduszy zamkniętych jest stała wielkość kapitału.
Tytuły uczestnictwa w tych funduszach określane są jako certyfikaty inwestycyjne i są emitowane przy powstawaniu funduszu. Certyfikat inwestycyjny jest papierem wartościowym. Liczba tytułów uczestnictwa funduszu zamkniętego jest w danym momencie stała. Jedyną możliwością powiększenia kapitału takiego funduszu jest nowa emisja certyfikatów inwestycyjnych.
Fundusz nie skupuje własnych certyfikatów, natomiast są one przedmiotem obrotu na rynku wtórnym.
Środki zebrane przez fundusz zamknięty w wyniku emisji certyfikatów inwestycyjnych przeznaczone są nie tylko na zakup papierów wartościowych, ale także nieruchomości, wierzytelności oraz walut obcych.
Fundusze zamknięte są zazwyczaj bardziej efektywne od otwartych ze względu na mniejsze koszty ich działalności oraz stałość kapitału.
Fundusze zamknięte często występują w roli inwestora aktywnego, wykupując pakiety kontrolne różnych spółek.
Fundusze mieszane. Fundusze mieszane łączą w sobie cechy funduszu otwartego i zamkniętego.
Liczba uczestników jest ograniczona, natomiast istnieje obowiązek wykupywania przez fundusz tytułów uczestnictwa inwestorów na ich żądanie.
Tytuły uczestnictwa w funduszu mieszanym mogą, ale nie muszą, być certyfikatami inwestycyjnymi; najczęściej mają formę akcji.
Ze względu na rodzaj dokonywanych lokat wyróżnia się najczęściej cztery podstawowe rodzaje funduszy:
fundusze akcyjne,
fundusze obligacji,
fundusze zrównoważone (hybrydowe),
fundusze rynku pieniężnego.
Izba Zarządzających Funduszami i Aktywami (IZFA) wprowadziła nową klasyfikację funduszy inwestycyjnych otwartych i specjalistycznych otwartych. Fundusze zostały podzielone na cztery główne grupy:
fundusze akcji,
fundusze mieszane,
fundusze dłużne,
fundusze gotówkowe i rynku pieniężnego.
Zasady tworzenia i działania funduszy inwestycyjnych w Polsce określa ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546).
Przyjęte rozwiązania prawne oparte są na koncepcji dwóch odrębnych podmiotów, tj. funduszu inwestycyjnego i towarzystwa funduszy inwestycyjnych.
Zgodnie z ustawą fundusze inwestycyjne są to osoby prawne, których wyłącznym przedmiotem działalności jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w drodze publicznego, a w przypadkach określonych w ustawie również niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatów inwestycyjnych, w określone w ustawie papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego i inne prawa majątkowe.
Fundusz inwestycyjny może być utworzony wyłącznie przez towarzystwo funduszy inwestycyjnych (TFI), działające w formie spółki akcyjnej, które jest następnie organem zarządzającym i reprezentującym fundusz w stosunkach z osobami trzecimi.
Towarzystwo funduszy inwestycyjnych jest instytucją finansową wyspecjalizowaną w odpłatnym zarządzaniu majątkiem funduszy. Towarzystwo może utworzyć więcej niż jeden fundusz.
Utworzenie funduszu inwestycyjnego wymaga uzyskania zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego. Fundusz nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do rejestru funduszy inwestycyjnych.
Organizację i sposób działania funduszu inwestycyjnego określają ustawa oraz jego statut. Statut jest podstawowym dokumentem określającym cel inwestycyjny funduszu, jego politykę inwestycyjną, zasady działalności oraz prawa i obowiązki uczestników funduszu.
Aktywa funduszu inwestycyjnego są przechowywane przez depozytariusza, którym może być Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych lub bank krajowy, którego fundusze własne wynoszą co najmniej 100 mln zł. Ogólnie biorąc depozytariusz jest zobowiązany do bezpiecznego przechowywania aktywów funduszu oraz sprawowania kontroli nad decyzjami inwestycyjnymi funduszu.
Dystrybutor jednostek uczestnictwa jest to podmiot, który na podstawie umowy z towarzystwem funduszy inwestycyjnych sprzedaje jednostki uczestnictwa oraz przyjmuje środki pieniężne od uczestników. Dystrybucja jednostek uczestnictwa może być prowadzona bezpośrednio przez sam fundusz (towarzystwo), lub też przez inne podmioty (np. domy maklerskie, banki), z którymi towarzystwo zawrze odpowiednie umowy.
Agent transferowy to instytucja, która na zlecenie towarzystwa funduszy inwestycyjnych zajmuje się techniczną obsługą uczestników funduszu. Głównym zadaniem agenta transferowego jest prowadzenie rejestru i ewidencji uczestników funduszu oraz świadczenie na ich rzecz obsługi rachunkowo-księgowej.
Zgodnie z ustawą w Polsce mogą być tworzone następujące rodzaje funduszy inwestycyjnych:
fundusz inwestycyjny otwarty (FIO),
specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty (SFIO),
fundusz inwestycyjny zamknięty (FIZ).
Ustawa z maja 2004 r. przewiduje również możliwość istnienia szczególnych konstrukcji funduszy inwestycyjnych. Są to:
fundusze z wydzielonymi subfunduszami,
fundusze z różnymi kategoriami jednostek uczestnictwa,
fundusze podstawowe i powiązane.
Aktualnie obowiązujące przepisy prawne umożliwiają także tworzenie szczególnych typów funduszy inwestycyjnych, a mianowicie:
funduszy rynku pieniężnego,
funduszy portfelowych,
funduszy sekurytyzacyjnych,
funduszy aktywów niepublicznych.
Wartość aktywów netto funduszy inwestycyjnych w wybranych krajach europejskich (stan na koniec 2010 r.)
Kraj |
Aktywa (w mld EUR) |
Aktywa na mieszkańca (w tys. EUR) |
Luksemburg |
2 199 |
4379,89 |
Irlandia |
963 |
215,59 |
Szwajcaria |
253 |
33,35 |
Dania |
135 |
24,47 |
Francja |
1 402 |
21,66 |
Szwecja |
166 |
17,78 |
Austria |
148 |
17,62 |
Niemcy |
1 126 |
13,76 |
Norwegia |
63 |
13,02 |
Wielka Brytania |
794 |
12,80 |
Finlandia |
62 |
11,49 |
Belgia |
94 |
8,67 |
Włochy |
232 |
3,85 |
Hiszpania |
170 |
3,69 |
Portugalia |
26 |
2,42 |
Węgry |
14 |
1,35 |
Grecja |
9 |
0,81 |
Polska |
29 |
0,75 |
Czechy |
5 |
0,46 |
Źródło: Izba Zarządzających Funduszami i Aktywami. Raport 2010.
Narodowe Fundusze Inwestycyjne
Odrębną kategorię funduszy inwestycyjnych stanowią w Polsce Narodowe Fundusze Inwestycyjne (NFI). Fundusze te powstały i działają na podstawie ustawy z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz. U. Nr 44, poz. 202).
Narodowe Fundusze Inwestycyjne są specyficznymi funduszami inwestycyjnymi.
Z punktu widzenia konstrukcji prawnej NFI są funduszami zamkniętymi, zorganizowanymi w formie spółek akcyjnych.
Inwestycje w te fundusze nie polegają na powierzaniu im pieniędzy w zarządzanie, ale na nabyciu ich akcji na giełdzie.
Jednocześnie NFI są specjalnymi funduszami prywatyzacyjnymi utworzonymi dla potrzeb powszechnej prywatyzacji.
Fundusze emerytalne
System emerytalny określa zasady składania i pomnażania pieniędzy nagromadzonych w czasie aktywności zawodowej pracownika.
Istniejące na świecie systemy emerytalne dzielą się na trzy rodzaje:
system repartycyjny, w którym emerytury wypłacane są z bieżących składek aktualnie pracujących;
system kapitałowy, w przypadku którego pieniądze ze składek emerytalnych są inwestowane. Inwestowaniem zajmują się specjalne instytucje finansowe - fundusze emerytalne;
system mieszany, łączący elementy dwóch poprzednich, czyli system w części repartycyjny i w części kapitałowy.
Dotychczas istniejący system emerytalny w Polsce jest systemem repartycyjnym. W jego ramach istnieją dwa fundusze, z których wypłacane są emerytury:
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (emerytury pracownicze),
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (emerytury rolnicze).
Rozpoczęta w 1999 r. reforma systemu emerytalnego w Polsce stworzyła system oparty na trzech filarach:
I filar to obowiązkowe ubezpieczenie w ramach systemu repartycyjnego,
II filar to obowiązkowe ubezpieczenie w ramach systemu kapitałowego,
III filar to możliwość dodatkowego ubezpieczenia dobrowolnego.
W Polsce zasady działania funduszy emerytalnych reguluje ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189).
Zgodnie z ustawą fundusz emerytalny jest osobą prawną, mającą za zadanie gromadzenie środków pieniężnych, ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego, i wypłatę okresowych emerytur kapitałowych.
Ustawa przewiduje możliwość tworzenia trzech rodzajów funduszy emerytalnych:
funduszy otwartych, o charakterze powszechnym, w których członkostwo jest obowiązkowe;
funduszy pracowniczych, o charakterze dodatkowym, w których członkostwo jest dobrowolne,
funduszy dobrowolnych.
Fundusze są tworzone przez towarzystwa emerytalne, które zarządzają tymi funduszami i reprezentują je w stosunkach z osobami trzecimi (towarzystwo emerytalne jest organem funduszu).
Towarzystwa emerytalne są spółkami akcyjnymi i mogą one mieć dwie formy:
powszechne towarzystwo emerytalne (PTE), które zarządza swoim funduszem odpłatnie i może przynosić zysk;
pracownicze towarzystwo emerytalne (PTE), które nie może mieć celu zarobkowego.
Środki funduszy emerytalnych zostały oddzielone od środków towarzystw emerytalnych zarządzających tymi funduszami.
Ustawa wprowadza specjalne rygory w zakresie inwestowania środków gromadzonych w funduszach emerytalnych; inwestycje w instrumenty finansowe o znacznym stopniu ryzyka są zakazane.
Działalność funduszy emerytalnych jest kontrolowana przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF).
Ostateczni inwestorzy
Banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i fundusze emerytalne są to inwestorzy instytucjonalni.
Natomiast ostateczni inwestorzy to oszczędzający, czyli gospodarstwa domowe i instytucje niefinansowe.
8