Edukacyjna rola położnej
Zdrowie to proces wzajemnych uwarunkowań w relacji organizm - środowisko. Jest to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska. We współczesnej koncepcji zdrowia podkreśla się także, że zdrowie jest wartością, dzięki której każdy może realizować swoje aspiracje, zasobem gwarantującym rozwój społeczeństwa, a także środowiskiem do codziennego życia umożliwiającym lepszą jego jakość. Największe znaczenie i wpływ na zdrowie ma prozdrowotny styl życia, czyli świadome zachowania sprzyjające utrzymaniu i ochronie zdrowia - aktywność fizyczna, racjonalna dieta, higiena osobista, poddawanie się profilaktycznym badaniom medycznym.
Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie. Pojęcie „promocji zdrowia” ukształtowało się pod koniec lat 70-tych i doprowadziło do dynamicznego powstania nowej dziedziny nauki jaką jest promocja zdrowia. Ma ona obejmować wszystkich ludzi i dotyczyć codziennego życia. Za podstawowe działania w zakresie promocji zdrowia zalicza się edukację zdrowotną, zapobieganie chorobom i lokalną politykę zdrowotną. Działalność w dziedzinie promowania zdrowia w Polsce ulega stałemu rozwojowi dzięki zaangażowaniu ludzi pochodzących z różnych środowisk naukowych i zawodowych. W szeregu instytucji i instytutów naukowych resortu zdrowia powstały zakłady promocji zdrowia. W Polsce realizowany jest także Narodowy Program Zdrowia, który ruszył w 1990 roku. Jego celem strategicznym jest poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności. Zawiera także osiemnaście celów operacyjnych do których należą między innymi zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia, zapobieganie występowaniu, skutkom wcześniactwa i małej urodzeniowej masy ciała, usprawnienie wczesnej diagnostyki i zwiększenie efektywności leczenia nowotworów złośliwych szyjki macicy i sutka.
Edukacja pacjenta to proces obejmujący oddziaływania wychowawcze i nauczanie skierowane na niego, którego celem jest wpływanie na kształtowanie motywów i postaw w prozdrowotnym kierunku. Polega na zamierzonym wpływie na osobowość pacjenta przez kształtowanie jego zachowań zdrowotnych, poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie, przez przygotowanie do współpracy w procesie pielęgnowania. Edukacja zdrowotna obejmuje trzy okresy. Pierwszy z nich to uświadomienie sobie przez człowieka problemów z utrzymaniem i wzmacnianiem zdrowia, drugi to podjęcie osobistych decyzji o wprowadzeniu zmian w zachowaniach na bardziej korzystne dla zdrowia. Trzeci to podjęcie zaplanowanych działań zmieniających zachowania zdrowotne i stan środowiska. Edukacja pacjenta obejmuje to, co określamy jako pracę wychowawczą i dydaktyczną wynikającą z funkcji i zadań zawodowych pracowników ochrony zdrowia. w pracy z pacjentami pożądane jest, aby były to oddziaływania zamierzone, celowe, przemyślane.
Dlatego tak duże znaczenie przypisywane jest przygotowaniu położnej do pełnienia funkcji wychowawczej w odniesieniu do podmiotu opieki - położna występuje w roli wychowawczy i nauczyciela. Jednym z zadań pełnionych przez położną jest kształtowanie u podopiecznej poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie, a także za zdrowie swojego dziecka. Kolejnym zadaniem jest przygotowanie kobiety ciężarnej, a także młodej matki do podejmowania działań prozdrowotnych w odniesieniu do siebie i najbliższych osób. Położna uczy i przygotowuje także do samoopieki - uczy oceniania stanu zdrowia, właściwego postępowania w czasie powikłań, wyjaśnia także jak zapewnić sobie komfort życia codziennego w sferze biologicznej, psychicznej i społecznej. Pomaga w kształtowaniu zachowań sprzyjających zdrowiu poprzez uczenie racjonalnego odżywiania, zasad higieny osobistej, forma aktywnego wypoczynku, prawidłowych zachowań służących ochronie zdrowia.
W profilaktyce odniesieniem jest relacja między zdrowiem a choroba, ustalenie czynników ryzyka i ich eliminowanie. Do zadań funkcji profilaktycznej pełnionej przez położna jest rozpoznawanie zagrożenia zdrowia podopiecznej. Niebezpieczeństwa te wynikają ze schorzeń uznawanych za problemy społeczne np. cukrzyca, rak szyjki macicy. Do położnej należy realizowanie działań profilaktycznych w oparciu o wcześniejszą diagnozę stanu, jak i również planowanie i realizowanie działań ograniczających ryzyko wystąpienia powikłań.
Zawód położnej jest jednym z najstarszych zawodów, a jego początki sięgają korzeni cywilizacji. Jest to zawód samodzielny i chroniony ustawą z 1996 roku. Dotychczas rola położnej w społeczeństwie była postrzegana jako opieka nad macierzyństwem, a w szczególności opieka nad ciężarną, rodzącą, położnicą i oczywiście noworodkiem. Ten stereotyp w części został już przełamany w momencie samodzielnego wykonywania szerszego zakresu opieki. Praca położnej jest przecież nie tylko działaniem leczniczym, pielęgnacyjnym, rehabilitacyjnym, edukacyjnym, lecz również jest to zadanie reorientacji całej rodziny w kategoriach zdrowia, począwszy od noworodka, poprzez dzieci i młodzież, matki i ojców, a czasami także dziadków. Umiejętność komunikacji wielopokoleniowej oraz znajomość sposobów dotarcia do problemów rodziny staje się nieodzownym atutem położnych pracujących samodzielnie, poza zakładem opieki zdrowotnej. Przemiany zachodzące w polityce zdrowotnej państwa wpłynęły na zmianę postaw, świadomości i jakości usług świadczonych przez położne. Dziś polska położna pracuje zgodnie z nowoczesnymi trendami i standardami wytyczonymi przez kraje Unii Europejskiej. Główny nacisk kładzie się na działalność edukacyjną, promocyjną oraz profilaktyczną.
Właściwa opieka przedporodowa pozwala na uniknięcie wielu problemów, zmniejszenie zjawisk patologicznych i częstości wcześniactwa. Wiadomo, że duży wpływ na zdolność reprodukcyjną ma stan zdrowia kobiety i jej partnera oraz prowadzony przez nich styl życia. w Polsce opieka przedkoncepcyjna to dynamicznie rozwijająca się dyscyplina, którą zajmują się przede wszystkim położne. Właściwa opieka nad kobietą i mężczyzną w okresie przed zapłodnieniem znacząco wpływa na przebieg ciąży i rozwój płodu, a przez to na zdrowie przyszłego pokolenia. Opieka przedkoncepcyjna powinna dotyczyć wszystkich kobiet w wieku rozrodczym niezależnie od tego, czy planują ciążę. Taka opieka to najprostsza promocja zdrowia w społeczeństwie. Jej założeniem jest uświadomienie, jak ważne jest utrzymanie optymalnych warunków zdrowia w okresie przed, w trakcie i bezpośrednio po zapłodnieniu. Ogromną rolę przypisuje się tu działalności edukacyjnej prowadzonej przez położne zarówno w środowisku, jak i placówkach ochrony zdrowia. Do obowiązków położnej w tej dziedzinie należy przede wszystkim świadczenie usług edukacyjno-zdrowotnych w zakresie przygotowania do życia w rodzinie, nauczanie metod planowania rodziny, ochrona macierzyństwa i ojcostwa. Planowanie rodziny to sposób myślenia i życia, który jest dobrowolnie zaadaptowany na bazie wiedzy, postawy i odpowiednich decyzji przez jednostki czy pary małżeńskie w celu propagowania zdrowia i dobrobytu rodziny (WHO,1971). Rolą położnej w tej sferze jest odpowiedni dobór metody - sztuczne lub naturalne planowanie, w zależności od preferencji pary. Włściwy dobór środka antykoncepcyjnego są bardzo istotne dla komfortu współżycia. Jednak mimo niezaprzeczalnie rosnącej wiedzy kobiet na temat antykoncepcji, zapobieganie ciąży nadal stanowi w wielu środowiskach tabu. Świadome macierzyństwo daje więcej godności i swobody. Zapobiega też wielu życiowym tragediom i komplikacjom. Położna w swej pracy wielokrotnie spotyka się z pytaniami o określone środki antykoncepcyjne czy metody planowania rodziny. Powinna poznać lepiej swoją rozmówczynię, jej przeszłość położniczą, plany macierzyńskie, a także poglądy na temat antykoncepcji oraz warunki ekonomiczne, które często decydują o wyborze środka zapobiegającego ciąży.
Ochrona macierzyństwa i ojcostwa to całokształt szczególnych uprawnień dla świeżo upieczonych rodziców. Od 1 stycznia 2009 wymiar urlopu macierzyńskiego uzależniony jest od liczby urodzonych dzieci i wynosi od 20 do 37 tygodni dla matek. Ojcowie mogą mieć przydzielony urlop macierzyński tylko w sytuacji gdy kobieta zrzeka się części urlopu i wraca na stanowisko. Rodzice powinni być poinformowani przez położna na temat urlopu, który im przysługuje, a także na temat ulg im przysługujących.
Edukacyjna rola położnej ważna jest również w Poradniach K, do których zgłaszają się kobiety ciężarne. Głównym zadaniem poradni jest objęcie czynną opieką wszystkich kobiet ciężarnych zamieszkałych w rejonie jej działalności. Systematycznie przeprowadzane badania stanu zdrowia kobiety ciężarnej pozwalają na wczesne ustalenie ewentualnych powikłań w przebiegu ciąży i na natychmiastowe podjęcie skutecznego leczenia w warunkach szpitalnych. Poza tym kobieta w poradni dla kobiet uzyskać może porady z zakresu higieny ciąży, odżywiania, ubioru, higieny osobistej oraz zostanie przygotowana do roli przyszłej matki i zaznajomiona z przebiegiem porodu.
Często położne uczestniczą w tak zwanych pogadankach szkolnych. Dotyczą one głównie zasad higieny intymnej wśród dziewcząt wkraczających w okres prokreacyjny. w ich organizmie zachodzi wiele zmian, z którymi czują się nieswojo. Rolą położnej jest przedstawienie zasad higieny w czasie miesiączkowania, dostępnych rodzajach podpasek i tamponów odpowiednich dla dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie. Rozmowy te mogą również dotyczyć sposobów zabezpieczania się przed niechcianą ciążą wśród nastolatek. Położna ma za zadanie przedstawić dostępne metody antykoncepcyjne dostosowane do wieku uczennic, zapoznać je z zasadami stosowania mechanicznych środków antykoncepcyjnych. Również pogadanki na temat wzrostu ilości zakażeń chorobami przenoszonymi drogą płciową jak na przykład rzeżączka, HIV czy wszawica łonowa.
Pierwsze Szkoły Rodzenia powstały w latach 60-tych w Anglii. Położnicy zastanawiali się jak pomóc kobiecie, aby złagodzić bóle porodowe. w Polsce, pierwsza Szkoła Rodzenia została stworzona w 1957 roku. Głównym założeniem Szkoły Rodzenia jest psychiczne i fizyczne przygotowanie uczestników do czynnego udziału w porodzie, zapewnienie dziecku bezpieczeństwa w przełomowych godzinach jego życia. Zajęcia przeznaczone są dla kobiet i par, które decydują się na poród rodzinny. Dzięki uczestnictwu w szkole rodzenia, przyszli rodzice zdobędą podstawowe na temat fizjologii porodu i połogu, obeznają się z pielęgnacją i opieką nad maleństwem. Także w tej instytucji duże znaczenie ma rola położnej - od jej stosunku do rodziców zależy przyswajanie informacji, chęć uczestniczenia w zajęciach. Do głównych tematów, które zostają poruszone przez położną należą dieta w czasie ciąży, rozpoznawanie symptomów porodu, skuteczne sposoby radzenia sobie w bólem porodowym, pierwsze dni w domu. Ważnym aspektem, który coraz częściej zostaje omawiany jest rola partnera w czasie porodu rodzinnego. Rolą położnej jest zapoznanie mężczyzny z zasadami panującymi na sali porodowej, przygotowanie go do specyficznych warunków panujących na sali porodowej. Partner powinien wiedzieć o tym, że poród rządzi się swoimi prawami i nie należy do estetycznych widoków. Dlatego warto przedyskutować kwestię porodu rodzinnego z mężczyzną, który nie jest pewny swojego udziału w porodzie aby do końca życia nie pozostał on dla niego traumą. Położna może zaproponować ćwiczenia relaksacyjne, w których będzie uczestniczył również przyszły tata, przedstawi schematy zachowań mężczyzn na porodówce. Ważne jest aby również partner brał czynny udział w porodzie i przeżywał go wspólnie z żoną. Również zadaniem położnej w szkole rodzenia jest przygotowanie rodziców do opieki nad dzieckiem. Szczególnie młodzi rodzice nie wiedzą jak postępować z dzieckiem ponieważ wydaje im się, że nawet delikatny dotyk może zaszkodzić ich malutkiemu, kruchemu dziecku. Przedstawienie zasad higieny maluszka jest równie ważne, dlatego że małe dzieci są bardziej podatne na infekcje a nieodpowiednia higiena może potęgować czynniki ryzyka. Współcześnie odchodzi się od zasady „częste mycie skraca życie” i wdrąża się przekonanie rodziców o tym, że noworodki również potrzebują codziennej kąpieli. Także przetrzymywanie dziecka w brudnej pieluszce nie jest dobrym rozwiązaniem z punktu widzenia medycznego. Młode matki mają tendencje do „oszczędzania na pampersach”, co może skutkować u ich pociech odleżynami lub infekcjami skóry.
Położne pracujące na sali porodowej codziennie muszą wykazywać swoje umiejętności edukacyjne ponieważ nie każda kobieta uczęszczała na zajęcia szkoły rodzenia. Do ich kompetencji należy poinstruowanie pacjentki co należy robić w czasie II okresu porodu, nauka prawidłowego oddychania torem brzusznym i nauka parcia. Również kobiety, które korzystały ze Szkoły Rodzenia w tak ważnym momencie zapominają czego się uczyły i potrzebują osoby, która nimi pokieruje w czasie tego ciężkiego okresu. Przyszła matka, która posiada wystarczająco dużo informacji i wie jak powinna się zachowywać w czasie porodu, jakie techniki zastosować aby złagodzić ból ma przyjemniejsze wspomnienia z pobytu na sali porodowej niż kobieta, która została pozostawiona sama sobie i nie wie w jaki sposób może sobie pomóc w trakcie bóli porodowych. Położna także na sali porodowej, a później na oddziale położniczym ma obowiązek wyedukowania młodej mamy w zakresie laktacji i karmienia piersią. Współcześnie wiadomo, że najlepszy pokarm jaki może dostać noworodek to pokarm matki. Owszem istnieje wiele rodzai mleka modyfikowanego jednak żadne nie jest w stu procentach dostosowane do wymagań dziecka. Zdarza się, że położnice mają problem z karmieniem z powodu wklęsłych brodawek lub gdy dziecko nieodpowiednio chwyta brodawkę - rolą położnej jest ukazanie kobiecie innych metod karmienia jak na przykład zastosowanie kapturków lub wykorzystanie modnego obecnie laktatora. Wiele młodych matek nie wie nawet jaka jest odpowiednia pozycja do karmienia lub trzymają tak długo dziecko przy piersi, że zaczynają im pękać brodawki, a co za tym idzie pojawia się stan zapalny w brodawce, który uniemożliwia karmienie dziecka. Położna powinna pokazać odpowiednie pozycje zwracając uwagę zarówno na komfort dziecka jak i matki. Do niej również należy promowanie naturalnego i ekologicznego karmienia dziecka, zarówno w okresie niemowlęcym jak i późniejszym.
Położna rodzinna jest jedynym świadczeniodawcą udzielającym świadczeń medycznych bezpośrednio w domu podopiecznych Zdecydowanie inna jest bowiem atmosfera udzielania świadczeń w poradni czy szpitalu, a inna w domu pacjenta w warunkach domowych można pewniej i skuteczniej dotrzeć do rodziny, pomagając rozwiązać wiele problemów związanych z jej funkcjonowaniem i nie to tylko zdrowotnych. Praca położnej jest przecież nie tylko działaniem leczniczym, pielęgnacyjnym, rehabilitacyjnym, edukacyjnym, lecz również jest to zadanie reorientacji całej rodziny w kategoriach zdrowia, począwszy od noworodka, poprzez dzieci i młodzież, matki i ojców, a czasami także dziadków. Umiejętność komunikacji wielopokoleniowej oraz znajomość sposobów dotarcia do problemów rodziny staje się nieodzownym atutem położnych pracujących samodzielnie, poza zakładem opieki zdrowotnej. w domu rodzinnym, położna może zaobserwować stosunek całej rodziny do nowego jej członka, w jaki sposób reagują inne dzieci na płacz dziecka. Często także położna może poinformować Opiekę Społeczną o skandalicznych warunkach w jakich przebywa noworodek, co często się zdarza w rodzinach patologicznych, których głównym dochodem jest becikowe. Także w zaciszu domowym można dokształcić świeżo upieczonych rodziców co do kąpieli i masażu dziecka, ponieważ może skupić się tylko na jednej rodzinie, zająć się tylko ich problemami.
Duży udział edukacyjny położnej wynika z jej uczestnictwa w programach profilaktycznych Narodowego Funduszu Zdrowia. Jest to głównie profilaktyka raka szyjki macicy. Uświadamianie młodych dziewcząt na temat zarażeń wirusem HPV jest bardzo ważne, ponieważ jest on przenoszony tylko drogą płciową i można mu zapobiec wdrążając w życie racjonalne zachowania seksualne. Częste zmiany partnerów, współżycie bez zabezpieczenia zwiększa ryzyko zarażenia się tym wirusem, co w przyszłości może skutkować rakiem szyjki macicy. Także ukazanie tego, że nie każda zarażona kobieta musi mieć raka ma duże znaczenie. Wiele kobiet postrzega tą chorobę jako wyrok, jednak wykrycie raka szyjki macicy w czesnym stadium może ulec całkowitemu wyleczeniu. Ważnym elementem profilaktyki są regularne badania cytologiczne, które mogą także ułatwić wykrycie innych nieprawidłowości w narządzie rodnym kobiety.
Coraz istotniejsza staje się rola położnej także jako promotora i edukatora zdrowia. Zdrowie kobiety, matki, żony w znacznym stopniu rzutuje bowiem na zdrowie i zachowania zdrowotne rodzin. Te kobiety, które nauczyły się dobrych zachowań prozdrowotnych, z pewnością będą przekazywać dobre nawyki swojej rodzinie. Ponadto wzrasta świadomość konieczności zachowania dobrego stanu zdrowia ze względu na rynek pracy i dłuższe zachowanie aktywności zawodowej. Dlatego tak ważna jest rola i zakres świadczeń wykonywanych właśnie przez położne, których wiedza i umiejętności edukacyjne powinny być systematycznie podnoszone i doskonalone. Edukacja dla zdrowia jest procesem długotrwałym, ustawicznym, równoległym i elastycznym. Prowadzi do kształtowania postaw prozdrowotnych i promowania zdrowego stylu życia, co jest warunkiem sukcesów zawodowych i satysfakcji życiowej we współczesnym świecie. Edukacja pacjenta przyczynia się zatem do zmniejszenia kosztów opieki zdrowotnej, poprawy stanu zdrowia i jakości życia oraz wzrostu satysfakcji pacjentów z opieki medycznej. Promocję zdrowia należy pojmować nowocześnie, szeroko wykorzystując w niej na nowo zdefiniowane położnictwo. Uważam, że do propagowania zdrowego stylu życia, nieulegania nałogom, które mogą doprowadzić do choroby, w szczególny sposób predysponowana jest położna. Ma szczególne możliwości i okazje do oddziaływań, szczególnie w odniesieniu do pacjentek, ponieważ spędza z nimi więcej czasu niż inni pracownicy ochrony zdrowia, obserwuje w różnych sytuacjach, łatwiej jest jej ocenić potrzeby i gotowość pacjentki do zmiany zachowań i uczenia się. Jest nauczona opieki nad chorym, a z natury swojego wykształcenia ma zajmować się profilaktyką chorób i oświatą zdrowotną - jest to zapisane w ustawie o zawodach pielęgniarki i położnej. Oświata zdrowotna jest domeną zawodu pielęgniarki i położnej dlatego, że są one łącznikiem pomiędzy stanem choroby i stanem zdrowia.
Bibliografia
Charońska E.: Zarys wybranych problemów edukacji zdrowotnej. W-wa, 1997, CEM
Pschyrembel W.: Położnictwo praktyczne i operacje położnicze. W-wa, 2008, PZWL
Pike S., Forster D.:Promocja zdrowia dla wszystkich. Lublin, 1998. Wyd. Czelej
Kraski J.(red): Promocja zdrowia. W-wa, 1994, Sanmedia
Bręborowicz H.: Położnictwo. W-wa, 2005, PZWL