Aksjologia

• Jest to nauka o wartościach lub teoria wartości. Nazwa wywodzi się z języka greckiego (aksios - godny, cenny, wartościowy).

• Termin wartość pochodzi od słowa być wartościowym, mieć znaczenie (valor od valere) i pojawił się w słowniku filozoficznym pod koniec XIX w. Wcześniej tradycja filozoficzna posługiwała się określeniem dobro. Początkowo termin „wartość” należał wyłącznie do języka codziennego i oznaczał: siłę, zdrowie fizyczne, odwagę i męstwo, moc charakteru.

• Z czasem zaczęto mówić o wartościach na terenie nauk szczegółowych. Często zamiast terminu wartość używano wyrazów synonimicznych: dobro, idea, doskonałość i znaczenie.

• Wartość jest pojęciem na tyle ogólnym, że zawiera w sobie wszystkie inne określenia.

Czym zajmuje się aksjologia?

• Sposób istnienia wartości (subiektywizm, obiektywizm, absolutyzm i relatywizm aksjologiczny).

• Własności wartości (wartości przynależą do świata materialnego - naturalizm lub nienaturalnego - np. intuicjonizm).

• Sposób poznawania wartości i źródła wiedzy o nich (objawienie, intuicja, zmysł moralny, doświadczenie).

• Ilość wartości (monizm np. Platona i pluralizm np. Schelera)

Jakie wartości bada aksjologia?

Wszystkie.

Aksjologia jest dziedziną uniwersalną, bada także te wartości, które mogą być negatywnie lub pozytywnie określane przez grupy lub społeczności (dobro, zło, brzydota, występek).

Obiektywizm aksjologiczny

• Wartości istnieją w świecie realnym, są ściśle powiązane z określonymi obiektami: wytworami człowieka i obiektami przyrodniczymi.

• Wartości tkwią w przedmiotach, są cechą naturalną przedmiotu, a człowiek je tylko odtwarza w swej świadomości.

• Wartości - niezależne od gustów, upodobań, ludzie je tylko odbierają.

• Przedstawiciele: Max Scheler, Władysław Tatarkiewicz („O bezwzględności dobra”).

Subiektywizm aksjologiczny

• Nie ma żadnych wartości w świecie realnym.

• Człowiek przypisuje określonym przedmiotom takie, nie inne właściwości w danym obszarze kulturowym.

• Jeżeli chodzi o ten sam przedmiot, to może on być rozmaicie odbierany w zależności od osoby i kręgu kulturowego.

• To wychowanie sprawia, że większość zachwyca się tym samym dziełem sztuki, czy moralnym postępowaniem.

Absolutyzm aksjologiczny

• Wartości istnieją w sposób absolutny, niezależny od kogokolwiek i czegokolwiek.

• Wartość jest nieprzemijająca, ponadczasowa, nie zrelatywizowana do czegokolwiek.

Relatywizm aksjologiczny

• Wartości moralne, estetyczne, kulturowe, religijne są uzależnione do czasu, miejsca i okoliczności.

• Wartości są zdeterminowane kulturowo i socjologicznie.

Dwa podstawowe rodzaje wartości

• Estetyczne

• Etyczne

Etyka. Stanisław Kamiński - „Jak filozofować” - temat: metodologiczne podstawy etyki; przedmiot, cel i metoda etyki z rozdziału: „Metodologiczne typy etyki”

Przedmiot etyki

• Etyka - nauka o moralności. Inaczej filozofia moralności. To teoria naukowa fenomenów moralności, dotyczy rozmaicie ujętych faktów moralnych. Zajmuje się moralnymi źródłami, kryteriami i celami ludzkich działań.

• Może być mniej lub bardziej autonomiczna w stosunku do dyscyplin filozoficznych oraz nauk humanistycznych traktujących o zachowaniu człowieka.

• Nazwa etyka została zaczerpnięta z języka greckiego od słowa: etos (gr. ethos - obyczaj). Etos - styl życia pewnej określonej społeczności, oparty na przyjętej hierarchii wartości. Przejawia się w wypowiadanych jawnie sądach o postępowaniu lub w postawach i zachowaniach członków grupy.

Moralność

Jest to przedmiot etyki. Całokształt norm, ocen, postaw i wzorców osobowych, które regulują całokształt stosunków społecznych. Fakt społeczny. Zazwyczaj ujawnia się w sytuacjach konfliktowych. Może być rozumiana na kilka sposobów:

• Moralność jako akt wewnętrzny. Jest to dokonywanie wyboru czynu jako świadomego i dobrowolnego wobec czegoś, co jest wartościowe, godziwe, należne osobie. To podjęcie decyzji czy działam, czy nie (czy dążę do dobra, czy unikam zła moralnego).

• Moralność jako zdarzenie społeczne. Jest to uzewnętrznienie relacji opisanej powyżej (moralność jako działanie w społeczeństwie na podstawie dokonanych wcześniej wyborów).

• Moralność w sensie przymiotnika moralny. Moralna - sprawność w podejmowaniu decyzji.

Moralny/a może być:

• Podmiot, postawy, postępowanie;

• Wzór postępowania;

• Władza umysłowa (świadomość, sumienie);

• Motywy;

• Sankcje;

• Zdania (ogólne i szczegółowe);

• Poglądy (w postaci systemów, kodeksów, obyczajów, przekonań) panujące w danym społeczeństwie.

Typologia etyki:

Etyka teologiczna

• Inaczej etyka zależna lub heteronomiczna.

• Ma mało precyzyjnie zdeterminowany przedmiot dociekań - moralność.

• Jest to teoria realizacji idei Królestwa Bożego, postępowania na wzór Chrystusa, naśladowanie go.

• Ten typ etyki bada sumienie, poczucie moralności itd.

Etyka humanistyczna

Bywa też nazywana etyką autonomiczną, niezależną. Dzieli się na dwa rodzaje:

• Etykę normatywną (normatywno-oceniającą);

• Etykę opisową (opisowo-wyjaśniającą)

• Niektórzy wyróżniają w tym miejscu typologii również metaetykę.

Etyka normatywna

• Najstarsza, ma bogate tradycje, rozwijała się wraz z filozofią. Czasami bywa nazywana etyką właściwą.

• Ustala pewne wartości tkwiące w ludzkiej świadomości i powinności, zaleca ich przestrzeganie. Tłumaczy je bardzo często naturą człowieka jako osoby i w relacjach z innymi. Akcentuje tzw. dobro najwyższe.

• Jest to nauka moralności: uczy jak powinno się żyć, które normy respektować. W oparciu o wiedzę o moralności sugeruje, co jest moralnie złe, a co dobre, pokazuje jak postępować i jaka ma być moralność.

• Historia prezentuje różne systemy, które niejednokrotnie różniły się w koncepcji dobra najwyższego, przyjemności, obowiązku moralnego itd.

Ważniejsze kierunki w etyce normatywnej

• Kierunek teleologiczny (gr. telos - cel) - akcentuje rolę wartości w życiu człowieka.

• Kierunek deontologiczny (deontologia - nauka o, teoria powinności) - podkreśla znaczenie obowiązku w postępowaniu moralnym człowieka.

Etyka opisowa (etologia)

• Jest to nauka o moralności opisuje pewne zjawiska spotykane w życiu. Wyjaśnia skąd pochodzi moralność, opisuje jak uzasadniane są koncepcje moralności, jakie jest znaczenie pojęć etycznych. Wyjaśnia obyczaje - zdarzenia kulturowe za pomocą moralności i jej związków z kulturą.

• Opisuje też sens pojęć etycznych i jak je sobie uświadamiamy. Problemy pojawiają się w określaniu rozmaitych koncepcji tego, co uchodzi za dobro i zło.

• Etyk niczego nie chwali i nie gani. Może mieć swoje zdanie, ale powinien w opisie pozostać neutralny.

• Część etyków uważa, że jedyną słuszną etyką jest etyka opisowa, a etyka normatywna to pewna iluzja, bajka nierzeczywista, ale pożądana.

Podział etyki opisowej

Etyka opisowa wyróżnia psychologię, socjologię i historię moralności. Opisują one fakty moralne jako zdarzenia kulturowe we właściwym sobie aspekcie. Aby opis był uporządkowany stosuje się albo następstwo czasowe, albo typologie (etyka porównawcza).

Psychologia moralności

• Zajmuje się mechanizmami, strukturami oceniania moralnego, bada uwarunkowania psychiczne zachowania moralnego.

• Rozważa takie problemy jak: wolność, sumienie, autonomia.

Socjologia moralności

• Poszukuje sił społecznych, które kształtują aktywność moralną, modę na ideały i poglądy moralne.

• Bada życie moralne jako wzajemne uwarunkowanie osobowości i społeczności (moralność i społeczeństwo jako „naczynia połączone”).

Historia moralności

• Pokazuje rozwój życia moralnego, postępowanie moralne, opinie ludzkie.

• Szuka powiązań moralności z innymi dziedzinami kultury w rozmaitych warunkach.

Metaetyka

• Jako odrębna dyscyplina powstała na początku XX w. Nie zajmuje się wprost moralnością, a sądami moralnymi. Bada moralność „drogą okrężną”. Rozważa rozmaite wypowiedzi dotyczące moralności pod względem słuszności uzasadnienia.

• To etyka zajmująca się możliwością uzasadniania sądów etycznych, rozstrzyganiem sporów etycznych.

• Kładzie nacisk na rozmaite aspekty:

• Poznawczy (jak poznajemy moralność)

• Charakter języka moralności. Semantycznie analizuje pojęcia etyczne: dobry, zły, słuszny. Odróżnia też terminy należące do moralności i etyki od tych, które są spoza tego dyskursu.

Kierunki w metaetyce

• Naturalizm - stara się etyce nadać status nauki ścisłej, by niczym nie różniła się od innych. Wypowiedzi i sądy etyczne da się empirycznie zweryfikować.

• Emotywizm (łac. emotus - poruszony) - kwestionuje naukowość etyki. Nie spełnia ona wymagań stawianych przed nauką. Wypowiedzi etyczne mają charakter bądź informacyjny, bądź ekspresyjny. Wyrażają uczucia, nastawienie.

• Intuicjonizm - podstawowe pojęcia etyczne ujmujemy w sposób intuicyjny i bezpośredni. Sądy i oceny wyrażają nasze uczucia i nastawienie, nie przekazują wiedzy o świecie nas otaczającym.

Cel przedmiotowy etyki

Celem etyki jest odpowiedź na pytanie, które stawia się wobec systemów moralności:

• Jakie jest znacznie wyrażeń moralnych?

• Co odróżnia moralność od innych dziedzin kultury?

• Jak można usprawiedliwiać lub odrzucać oceny i normy moralne.

Na pytanie dotyczące wyżej wymienionych kwestii etyka ma dwie odpowiedzi (S. Kamiński):

• Emotywizm

• Kognitywizm

• W postaci naturalizmu

• W postaci intuicjonizmu

Metoda uprawiania i uzasadniania etyki

Etyka teologiczna

Sposób uprawiania etyki teologicznej: etyka teologiczna w ostatecznym uzasadnianiu odwołuje się do Boga i Objawiania.

Etyki pozateologiczne

• Nie korzystają z objawienia.

• Metaetyka: semiotyka i epistemologia.

• Etologia: nauki o kulturze, humanistyczne: psychologia, socjologia i historia.

• Etyka w ścisłym sensie: poznanie doświadczalne, intuicja intelektualna. Poznanie aprioryczne.

Podstawowe terminy etyczne:

Precyzja terminologiczna

W języku potocznym bardzo często utożsamia się oba słowa: etyczny i moralny. Są one traktowane zamienne i oba mają pozytywny sens wartościujący. Etyka jako nauka ścisła i precyzyjna odróżnia oba te terminy.

Podobnie rzecz ma się ze słowem moralny. Może mieć znaczenie wartościujące (np. Jan jest moralny - czyli dobry) lub opisowe, kognitywne (np. postawa moralna szlachty polskiej w XVIII w.).

Mos (z łac.) - charakter, usposobienie, obyczaj, przepis. Odpowiednik greckiego słowa etos. Antyczni Rzymianie, wzorując się na Grekach (ethos - ethica) utworzyli przymiotnik moralis i od niego rzeczownik moralitas (moralność) i zaczęli odróżniać termin moralitas od greckiego ethica. To ostatnie pojęcie według Arystotelesa miało oznaczać naukę o moralności, naukę, która poznaje cnoty etyczne (dotyczące charakteru np. hojność, męstwo).

Język etyki normatywnej

• Etyka normatywna to twór zorganizowanego myślenia, o wewnętrznej i koherentnej strukturze i konkretnym kształcie logicznym. Dzieło wielkich filozofów, tworzących wielkie systemy etyczne.

• Oprócz odpowiedzi na pytanie: jak żyć, często zawiera przesłanie, że natura moralności ma charakter ponadhistoryczny.

Etyka ma swój język, który jest językiem wartości wyrażającym albo stanowisko subiektywistyczne, albo obiektywistyczne.

Rodzaje języka:

• Język systemów wartości - nie wprost. Już starożytni promowali określone wartości (Arystyp, Arystoteles, stoicy itd.)

• Język kodeksów - jest to język norm ze ścisłą reglamentacją. Funkcjonuje w nim zespół nakazów i zakazów (Dekalog)

• Język wzorów osobowych - funkcjonował zawsze, konkretny żywy lub wyimaginowany zespół cech był przypisywany konkretnej, bądź fikcyjnej osobie (wzorowi osobowemu).

Poddyscypliny etyki opisowej (etologia)

• Etologia ukształtowała się w II połowie XX w. W Polsce do jej powstania w znacznym stopniu przysłużył się Julian Ochorowicz (pozytywizm).

• Podzieliła się na socjologię, psychologię i historię moralności.

Socjologia moralności

• Moralność jest faktem społecznym. Etyk badając fakty moralne korzysta z aparatury pojęciowej i metodologii socjologicznej.

• Etyka ta bada grupy formalne i nieformalne. Zdrowe środowisko i margines społeczny żyjący w opozycji do powszechnym norm i wzorców.

• Szuka jak rodzą się wzorce osobowe.

• Formułuje wnioski na temat tego jak ludzie dokonują wartościowań moralnych i jaki jest ich wpływ na życie społeczne (im bardziej zwarte środowisko, tym większy wpływ wartościowań).

• Bada, co jest istotą i funkcją moralności.

Psychologia moralności

Korzysta z aparatury i metodologii psychologii. Bada najbardziej wrażliwe „sanktuarium” człowieka. Dzieli się na:

• Psychologia oceniania - bada motywy ganienia lub chwalenia, oceniania wartościującego, rozważa strukturę i naturę surowych i pobłażliwych ocen, jak i ich motywy.

• Psychologia postępowania - bada motywy tkwiące u źródeł ludzkiego postępowania, pojawia się tu spór o naturę ludzką, o to kim jest człowiek w swej istocie.

• Psychogeneza moralności - bada fazy, główne etapy rozwoju moralności. Zastanawia się czy przychodzimy na świat z określonym „datum” moralnym, czy wyrabiamy je podczas życia i czy jest ono ewentualnie obecne w nas potencjonalnie.

• Typologia moralności - tworzy główne typy moralne: pryncypialista moralności, „bezkonfliktowiec”, masochista rezygnujący z czegoś, by dokuczyć innym.

Historia moralności

• Opisuje fakty moralne z perspektywy historycznej przy użyciu metod z historii.

• Bada zmienność i stabilność moralności.

• Szuka norm ponadhistorycznych.

• Bada sposób konstytuowania się wzorów postępowania przez konkretne cnoty (etos rycerski, etos mieszczański).

Norma

• Norma - z łac. to zasada, przepis, wzór, najczęściej dokument techniczny lub techniczno - prawny. Jest wynikiem procesu normalizacji (standaryzacji). Norma podaje do powszechnego i stałego użytku zasady postępowania lub cechy charakterystyczne.

• Rodzaje norm:

• Prawne

• Zwyczajowe

• Moralne

• Działania technicznego

Norma moralna - wyznacza reguły postępowania moralnego. To zespoły rozmaitych nakazów i zakazów. Ich treść może być różnorodna. Normy w systemach religijnych są bardziej skodyfikowane niż w systemach etycznych. Norma wyraża różne postacie kontroli społecznej. Ich sposób skonstruowania bywa różny. Są takie, które dopuszczają wyjątki i takie, które bez względu na okoliczności nakazują przestrzeganie zawartej w nich maksymy.

Normy moralne mogą mieć różne:

• Sankcje;

• Uogólnienia;

• Zakresy obowiązywania.

Normy dzielą się na:

• Normy hipotetyczne - aprobata normy ma służyć aprobacie celu; ma sens o ile akceptujemy cel, któremu norma ma służyć (zachowuj swoją godność o ile chcesz, by inni ludzie ciebie szanowali; nie kłam, chyba że musisz)

• Normy kategoryczne - określa obowiązki człowieka, nie odwołując się do celów, którym realizacja obowiązku ma służyć. Nie ma w swej konstrukcji ani uzasadnienia, ani żadnych „dodatków” (zawsze zachowuj swoją godność; nigdy nie kłam).

Normy moralne a normy etyczne

• Normy moralne - funkcjonują w moralności grup. To część świadomości moralnej społecznej.

• Normy etyczne - są podane do przestrzegania przez etyków i zawarte w kodeksach etycznych.

• Nie każda zasada jest normą i odwrotnie. Ale istnieje przełożenie pomiędzy nimi: zasada moralna „bądź uczciwy” znajduje odzwierciedlenie w realizacji norm: „nie kłam”, „nie kradnij”.

Kryteria podziału norm moralnych

• Kryterium psychologiczne: z normą moralna mamy do czynienia wtedy, gdy w przypadku jej złamania pojawiają się wyrzuty sumienia.

• Kryterium socjologiczne: w przypadku złamania normy pojawia się dezaprobata społeczeństwa.

• Kryterium systemowe: normy moralne to normy zaczerpnięte z pewnych całości - systemów etycznych, jeśli zostały wcześniej przez jednostkę zinternalizowane jako własne.

• Kryterium treściowe: pozwala odróżnić normy ze względu na treść.

Normy tetyczne: obowiązują, bo zostały ustanowione przez jakiś rytuał, autorytet lub prawodawcę.

Normy teleologiczne: obowiązują ze względu na dobro najwyższe.

Ocena moralna

• Ocena moralna - występuje wraz z normami. Wyznacza czyjś stosunek do innych ludzi, ich czynów bądź jakiegoś zjawiska. To często przypisywanie określonych cech.

• Mówimy lub piszemy: Jan jest dobry, uczciwy, porządny, szlachetny. W takich ocenach nie zawsze muszą występować orzeczniki ściśle moralne, ale w konkretnym kontekście nabierają konotacji moralnej. Dodatkowo wartościować możemy nie za pomocą języka, a przy użyciu mimiki, gestów rytualnych (odwracając się do kogoś plecami).

• Zazwyczaj oceniamy surowiej, nie znając motywów postępowania.

Interpretacja oceny z teoretycznego punktu widzenia

• Obiektywistyczna interpretacja oceny - orzeka o cechach przedmiotu ocenianego. Ocena moralna jest prawdziwa lub fałszywa w zależności od tego czy przedmiot posiada cechy specyficznie moralne. Np. Jan jest dobry: ocena ta jest prawdziwa, gdy rzeczywiście Jan jest dobry, gdy ma tą cechę obiektywnie, a oceniający tylko cechę bycia dobrym odkrywa i werbalizuje.

• Subiektywistyczna interpretacja oceny - ocena stanowi ekspresję uczuć oceniającego. Ocena nie informuje o cesze ocenianej osoby lub postępowaniu a o podmiocie tą ocenę wyrażającym. To ekspresja własnych uczuć np.: Uważam, że Jan jest dobry.

Przedmiot oceny moralnej

• Intencja, motywacja (kantyzm);

• Skutek czynu, rezultat działania, nie intencje;

• Sam czyn, jego przebieg.

Powinność moralna

• Powinność - obowiązek dany w doświadczeniu moralnym, które bliskie jest pojęciu dobra; rozróżnia się p. podmiotową - wymaganie wobec samego siebie oraz p. przedmiotową - stan rzeczy, jaki należy urzeczywistnić ze względu na określone normy.

• Powinność to swego rodzaju uczucie. Analizą przeżycia powinności zajmuje się deontologia, ale tez nurty jej przeciwne: etyka aksjologiczna i etyka dialogu.

• Deontologia - przeżycie poczucia powinności stanowi podstawę i wyznacznik działalności moralnej (Kant).

• Etyka aksjologiczna - działanie moralne nie musi kierować się wewnętrznym przymusem powinności. Człowiek żyje wśród wartości, które „proponują”, aby je wcielać w życie. Strefa wartości pomaga w podjęciu decyzji (Scheler).

• Filozofia dialogu - czyn moralny nie jest rezultatem ani powinności, ani wyboru wartości. To wynik doświadczania drugiego człowieka, spotkania z nim i doświadczania jego godności.

Sankcja moralna

• Reakcja ze strony społeczeństwa na zachowanie się jednostki lub grupy w sytuacjach określonych przez obowiązujący system kontroli społecznej. Postępowanie zgodne lub niezgodne z normami moralnymi.

• Sankcja dzielą się na:

• Sankcję negatywną, karanie zachowań niezgodnych ze społecznymi oczekiwaniami. Najczęściej w postaci oceny.

• Sankcję pozytywną, nagradzanie zachowań z nimi zgodnych.

Podział sankcji ze względu na kryteria socjologiczne i psychologiczne norm

• Sankcja wewnętrzna: to odpowiednie przeżycie wewnętrzne, psychiczne zadowolenie, radość, smutek, niepokój, wyrzuty sumienia w zależności od spełnienia lub złamania normy. Kładzie nacisk na spełnienie powinności zgodnie z intuicją działającego i duchem wartości, którą bada.

• Sankcja zewnętrzna: to pozytywne lub negatywne oceny, które otrzymujemy od innych. Kładzie nacisk na przeżycie uczucia zasługi i winy. Często w prawie kładzie się akcent na poczucie kary, stąd przestrzeganie prawa nie jest zasługą.

Wzorce osobowe

Wzorce osobowe (ideał osobowy) - wyobrażenie zespołu cech, do których posiadania aspiruje członek zbiorowości. Przekazuje je się w trakcie socjalizacji.

System wartości

• Jest to zorganizowany, uregulowany i zhierarchizowany zespół wartości. Wartości w świecie nie są od siebie odizolowane, bardzo często tworzą pewne grupy - systemy. Nie są one stałe, tylko ewoluują. Dodatkowo każdy człowiek ma własny system wartości. Mogą być mniej lub bardziej szczegółowe (systemy wartości materialnych lub systemy ról zawodowych). Własne hierarchie wartości stworzyli np. Max Scheler czy Nicolai Hartmann

• Rodzaje systemów:

• Deklarowane;

• Uznawane;

• Realizowane.

Budowa systemów etycznych

Systemy powstają albo w oparciu o najwyższe dobro, albo w oparciu o najwyższą normę. Buduje je się z uwagi na:

• Doświadczenie;

• Intuicje;

• Wskazania istoty najwyższej;

• Problem relacji międzyludzkich.

Podstawowe kierunki w antropologii i etyce

Metaetyka

• Jest to dyscyplina należąca do najmłodszych dziedzin etyki. Za jej narodziny uchodzi wydanie „Zasad etyki” („Principia ethica”1903r.) George'a Moore'a.

• Inaczej określa się ją jako: logikę etyki, metodologię etyki, etykę krytyczną. To pewna forma „uprzęży” dla etyki.

• Jest ona kierunkiem ściśle teoretycznym, wprowadza w sferę etyki porządek logiczny. To rozmyślania dotyczące natury etyki, możliwości poznania etycznego, metodologii etyki. Nie ma jednak określonych, jednoznacznych zasad metodologicznych. Metaetycy korzystają z osiągnięć biologów, fizjologów, socjologów i ekonomistów.

Podstawowe problemy metaetyki

1. Właściwości języka etyki:

• Semantyczna analiza podstawowych terminów etycznych, co to znaczy słowo: „dobry”, „zły”, „słuszny”. W takich terminach zawsze jest zawarty jakiś akcent wartościujący.

• Rozważania jak powinno się konstruować definicje terminów etycznych.

• Objaśnia funkcję i znaczenie sądów etycznych

2. Kryteria znaczenia terminu „moralny”:

• Jakie jest kryterium odróżniania terminu etycznego od nieetycznego. „Nieetyczny” może oznaczać: związany z nauką różną od etyki, może mieć znaczenie wartościujące negatywnie w języku potocznym „Ty małpo”.

• Pojawiają się też kwestie konotacji: co oznacza termin „dobry” w zdaniach: „Ten kompot jest dobry”; „Jan jest dobry”. Słowo „dobry” może mieć specyficznie moralne użycie.

3. Analiza pojęć , które nie są ocenami moralnymi ani terminami wartościującymi:

• Sumienie;

• Działanie,

• Wolna wola,

• Odpowiedzialność,

• Czyn dobrowolny,

• Intencja,

• Motyw,

• Wybaczenie,

• Wina.

4. Kwestia poznania w etyce.

• Czy można mówić o o prawdziwości sądów etycznych? Co oznacza zdanie: „Jan jest dobry”? Czy ma w sobie dobro jako cechę immanentną, czy to wynik preferencji oceniającego (lubię Jana).

• Czy istnieje możliwość uzasadnienia sądów etycznych?

• Czy istnieje jakaś swoista logika dyskursu logicznego?

• Co to jest spór etyczny, jak go można rozstrzygnąć i za pomocą jakich kryteriów?

• Jak odróżnić sąd etyczny od sądu naukowego? Jakimi metodami?

• Czy sądy etyczne mają znaczenie deskryptywne?

• Czy sądy etyczne opisują nasze stany fizyczne czy emocjonalne?

• Jaka jest istota sporów etycznych? Czy wnoszą coś istotnego czy są czczymi dywagacjami.

• Nawet jeżeli metaetyk stwierdzi, że sądy etyczne są bez znaczenia, to nie znaczy to, że są one fałszywe.

Naturalizm

Nazwa naturalizm została zaczerpnięta z j. łacińskiego. Naturalis - naturalny, przyrodzony. Jest to stanowisko filozoficzne, według którego pełne wyjaśnienie bytu znajdziemy w znajomości praw przyrody.

Antropologia naturalistyczna

• Człowiek jest elementem, częścią przyrody . Ludzie tak samo, jak zwierzęta, rośliny czy skały nie są niczym obcym. Są częścią przyrody.

• Według Nagela ideałem moralnym jest zaspokojenie złożonego kompleksu impulsów, pragnień i potrzeb.

• W naturalizmie wartością jest to, co zaspokaja ludzką potrzebę, pragnienie lub chęć. Wartościowe jest to, czego życie wymaga lub to, co zapewnia rozwój człowieka. Takim typem wartości są wartości użytkowe.

• Wartości mają charakter względny (to, co użyteczne dla jednego, nie musi być użyteczne dla drugiego). Wartości odnoszą się do potrzeb życiowych - są stałe dopóki są potrzeby je wyznaczające.

Antynaturalizm

• Jest to stanowisko filozoficzne przeciwne naturalizmowi.

• W antynaturalizmie człowiek ma świadomość wartości, zwłaszcza praw moralnych, które istnieją w świecie obiektywnie.

• Wartości są tu autonomicznie i nie służą tylko i wyłącznie zaspokojeniu potrzeb ludzkich i pragnień.

• Aksjologia antynaturalistyczna twierdzi, że istnieją wartości niezależne od pragnień, dążeń czy w ogóle od istnienia jakiegokolwiek podmiotu. Są one ponadczasowe, absolutne i samoistne.

Kognitywizm i antykognitywizm

Kognitywizm - stanowisko filozoficzne opowiadające się za poznawczym charakterem etyki normatywnej. Tą ostatnią uznaje za naukę. Dział metaetyki.

Akognitywizm (antykognitywizm) - stanowisko w filozofii odmawiające etyce statusu nauki.

Naturalizm w metaetyce (etyczny)

• Jest to stanowisko w metaetyce. Jego przedstawicielami byli Arystoteles, Epikur, Jeremi Bentham. Ma za zadanie wyjaśnić rzeczywistość przyczynami naturalnymi, tłumaczy całość zjawisk działaniem praw przyrody.

• Etyka jest nauką i spory etyczne nie różnią się niczym od sporów naukowych.

• Sądy etyczne opisują rzeczywistość. Przysługuje im znaczenie deskryptywne. Sądom etycznym przysługuje wartość logiczna - mogą być albo prawdziwe, albo fałszywe. Jako opisy mogą być zweryfikowane naukowo.

• Terminy etyczne : dobry, zły, słuszny są definiowalne i określone definicje są akceptowane przez przedstawicieli. Kojarzą się one z jakością, z cechą naturalną. To one opisują rzeczywistość naturalną.

• Jeśli terminy etyczne opisują rzeczywistość, to dostarczają informacji o przedmiocie oceny etycznej. Pełnią te same funkcje, co terminy nauki.

• Ze zdań o faktach możemy logicznie wywodzić oceny etyczne.

Naturalizm metafizyczny / teologiczny. Zalety naturalizmu

• Naturalizm metafizyczny utożsamia terminy etyczne z metafizyką; np. „dobre jest to, co się podoba Bogu”.

• Zalety naturalizmu: próba unaukowienia i sprecyzowania etyki. Przywrócenie etykom statusu naukowca, a nie wychowawcy, pedagoga czy etnologa.

Krytyka naturalizmu

• Błąd naturalistyczny inaczej gilotyna Hume'a - nazwa problemu w etyce sformułowanego przez Davida Hume'a. Dowodził on, że nie można wnioskować tego, co powinno być, na podstawie tego, co jest. (ang. is-ought problem). Błądzimy, gdy z wypowiedzenia faktu, że do czegoś dążymy, wnioskujemy o wypowiedzeniu wartościującym, że jest to warte dążenia. Możemy powiedzieć, iż ktoś do czegoś dąży, ale nie oznacza to, że warto do tego dążyć.

• Inaczej błąd ten sformułował Moore: nie można utożsamiać terminów etycznych z terminami jakości, jak nie można wywodzić ocen moralnych ze zdań o faktach. Moore'owi chodziło o pojecie „dobra”. Każdy popełnia błąd, gdy utożsamia dobro z jakąś inną jakością lub rzeczą (na przykład przyjemnością, samopoznaniem, cnotą, miłością).

Intuicjonizm

• Jest to stanowisko w metaetyce. Jego przedstawicielami byli George Moore.

• Intuicjonizm jest reakcją wobec tradycyjnej etyki naturalistycznej. Cała współczesna etyka skupia się właśnie na krytyce „starych błędów”. Główna linia ataku opiera się na krytyce naturalistycznej teorii weryfikacji sądów etycznych.

• Sądy etyczne nie są stricte opisami naukowymi. Owszem oznaczają pewne cechy, ale cechy te nie są naturalne. Wyrażają nasze postawy i uczucia, pobudzają, wpływają też na czyjeś postawy i oceny.

• Sądy etyczne przedstawiają pewne jakości nieempiryczne, nienaturalne, które poznajemy za pomocą intuicji.

• Jeśli terminy etyczne oznaczają proste jakości nienaturalne, to nie mogą być definiowane. Definiowanie to analiza, to rozkładanie na czynniki pierwsze. Tylko niektóre przedmioty posiadają własności etyczne, ale nie mamy na sprawdzenie tego procedury naukowej.

• O tym, co jest dobre, co złe mówi nam intuicja. To jej mocą orzekamy o prawdziwości lub fałszywości sądów etycznych.

• Przyznając sadom etycznym wartość logiczną intuicjoniści przyznają etyce autonomię.

Zalety intuicjonizmu

• Intuicjoniści jako pierwsi zwrócili uwagę na swoistość języka etyki.

• W sposób stanowczy podejmowali problem znaczenia i wartości logicznej sądów etycznych.

• Zastosowanie do analiz subtelnego języka filozoficznego.

Wady intuicjonizmu

• Nie wiemy, czym są cechy nienaturalne.

• Nie znamy sposobu ich istnienia.

• Nie potrafimy zdefiniować intuicji, a ona sama zakłada niemożność sporów etycznych.

Emotywizm

• Kierunek we współczesnej etyce, powstał w latach 30. XX w. pod wpływem neopozytywizmu. Przedstawicielem jest Alfred Ayer. Stanowi opozycję wobec dwóch powyższych kierunków.

• Emotywizm głosi, iż etyka, jej refleksje wszelkiego rodzaju postanowienia mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych doznań i uczuć jednostki. Terminy etyczne nic nie opisują, nie oznaczają. Wyrażają jedynie emocje, dlatego nie mają wartości logicznych: „Jan postąpił sprawiedliwie” - „Aprobuję postępowanie Jana”, czyli wyrażam imperatyw, a ten nie może być ani prawdziwy, ani fałszywy.

• Sądy etyczne pełnia jednocześnie wiele funkcji. Ze względu na ich różnorodność nie można mówić o prawdziwości tychże sądów. Na ich rzecz można co najwyżej przytaczać dobre racje, uzasadniać je, ale nie weryfikować.

• Odmawia sądom etycznym wartości poznawczych, bo dla metaetyków język etyczny ma szczególe właściwości performatywne: wypowiadając dany sąd jednocześnie w sposób bezpośredni coś czynię - stwarzam realne skutki swoich słów. Wypowiedzi takie lub zdania określa się właśnie mianem performatywnych (np. "tak" podczas zaślubin, "mianuję Cię porucznikiem", itd.).

• Język etyki to język wyrażający postawy i emocje, może wzbudzić podobne emocje u słuchacza. Uzasadnić sąd etyczny w emotywizmie, to przekonać innych do swojej racji, skłonić adresata do uznania postawy promowanej przez sąd etyczny. Rozstrzygnąć spór to po prostu uzgodnić postawy. Wartość przytaczanych argumentów mierzy się ich skutecznością.

Zalety i wady emotywizmu

• Zalety - zwrócenie uwagi na zmieniający się i dynamiczną funkcję języka etyki.

• Wady - irrealizm i amoralizm.

Systemy etyczne

a) Eudajmonizm (gr. eudaimonia - szczęście, doskonałość) - pogląd etyczny twierdzący, że najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka jest szczęście osobiste lub społeczne.

Utożsamia cnotę ze szczęściem. Nie ma między nimi konfliktu.

Ma dwie odmiany: obiektywny (moralność i szczęście to to samo, ale nie wszystko to, co ludzie uważają za szczęście, jest szczęściem) i subiektywny (szczęściem jest to, co ludzie uważają za szczęście). Wątpliwości: kto i na jakiej podstawie ma orzec, co jest szczęściem, a co nie? Ludzie mają rozmaite koncepcje szczęścia, często sprzeczne ze sobą.

b) Intelektualizm - system etyczny zakłada dominację intelektu nad uczuciami, zmysłami i wolą.

Aby postępować należycie, wystarczy mieć wiedzę o tym, co słuszne. Cnoty można się nauczyć, tak jak można nabyć inne umiejętności. Źródłem zła moralnego jest niewiedza. Zło moralne to wynik niedostatku wychowania i wykształcenia. Stanowisko częste wśród mówców z katedr i kazalnic.

c) Perfekcjonizm (łac. perfectio - doskonałość) - system etyczny, który uznaje, że wartością moralną czynu jest doskonalenie się jednostki lub grup społecznych. System ten ma charakter formalny i jest otwarty na budowanie innych systemów, bo doskonałość bywa zrelatywizowana do jakiegoś czynu lub celu. W sensie moralnym dążenie do doskonałości jest pustym pojęciem, bo można być doskonałym złodziejem.

d) Hedonizm (gr. hedone - przyjemność, rozkosz) - kierunek uznający, że najwyższym dobrem jest rozkosz, przyjemność. Utożsamia przyjemność z cnotą.

Ma dwie odmiany hedonizm zmysłowy (Arystyp) - wartości niskie i intelektualny (Epikur) - wartości wyższe.

Dzieli się na hedonizm:

• etyczny - wartością najwyższą w hierarchii jest przyjemność.

• psychologiczny - wszystko, co czynimy jest motywowane przyjemnością (działamy z pobudek egoistycznych)

Przyjemność nie daje się ani wyważyć, ani opisać. Ludzie potrafią w tej samej sytuacji mieć zupełnie inne odczucia.

e) Etyka obowiązku (deontologia - nauka o powinnościach, kantyzm) - system etyczny o charakterze formalnym. Niezbędnym i wystarczającym warunkiem osiągnięcia cnoty jest wykonywanie obowiązku. Ideałem jest postępowanie zgodnie z prawem moralnym, wbrew własnym skłonnościom. Liczy się przede wszystkim dobra intencja, nie osiągnięty skutek. Zatem czyn moralny jest zgodny z obowiązkiem i z obowiązku. Działanie zgodne z obowiązkiem nie ma w sobie nic, co by zasłużyło na pozytywną ocenę moralną.

f) Utylitaryzm (łac. utilis - użyteczny) - system filozoficzny, postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku. Programem utylitarystów jest próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. (Co się bardziej opłaci). Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności: postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia. Dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych. Wielu utylitarystów podkreśla wagę efektów postępowania. Ich zdaniem, intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego (por. kantyzm) - ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych. W potocznym znaczeniu utylitaryzm to dążenie do osiągania celów praktycznych, materialnych.

g) Personalizm (łac. persona - pierwotnie maska w teatrze greckim) - nazwa kilku (czasem przenikających się) kierunków współczesnych filozoficznych o nastawieniu na autonomiczną wartość jednostki przykładających szczególną wagę do pojęcia osoby.

Koncepcje te uznają szczególną rolę osoby ludzkiej. Jest ona samodzielnym bytem, który jest ponad naturą i historią. Personalizm chrześcijański narodził się w latach 30 XX w., głosi nadrzędność wartości osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz historycznych. Podkreśla osobę jako wyjątkowo doskonały byt. Zakłada postawienie w centrum badań filozoficznych osoby człowieka, a nie społeczności. Personalizm ten interpretuje religię jako więź osobową człowieka z Bogiem.

Personalizm rozwinął się w dwóch wersjach: humanizmu integralnego (Jacques Maritain, Józef Tischner, Karol Wojtyła) oraz wersji społecznej (Emmanuel Mounier).

Historia etyki

Przedstawiciele głównych systemów etycznych.

Sofiści

Płatni nauczyciele, wychowawcy, metojkowie. Działali przez 100 lat głównie w Atenach w V-IV w. p.n.e. Przedstawiciele: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoj.

• Sofiści przygotowywali obywateli do życia publicznego. Zajmowali się oświatą, nauką dorosłych i młodzieży. Za swą działalność pobierali wynagrodzenie, co spotkało się z potępieniem i oskarżeniem o poniżenie pracy umysłowej. Im starsze pokolenie, tym bardziej wykształcone. Historycy wydzielili trzy pokolenia: nauczycieli, mówców i polityków.

• Pierwsi głosili poglądy antropocentryczne, demokratyczne i wolnomyślne; późniejsi — doszli do skrajnego relatywizmu i jałowej erystyki.

• Sofiści zwrócili się ku badaniom humanistycznym i szeroko pojętej kulturze (dialektyka, retoryka, polityka, etyka).

• Cechował ich brak szacunku do autorytetów i niechęć do dogmatów.

• Nauka była dla nich związana z praktyką.

• Uważali, że świat poznajemy zmysłami, a te u każdego działają rozmaicie, stąd nie ma prawdy absolutnej. Poznanie jest względne.

• Dostosowywali poziom wypowiedzi do słuchaczy.

• Wyraziciele pewnego kryzysu. Odkryli i ustanowili filozofię moralną.

• Sokrates to oczyszczony „produkt” sofistyki.

Poglądy etyczne

• Sofiści prezentując własne poglądy moralne, burzyli ustalone wzorce moralne i podważali pozycję uznanych autorytetów.

• Byli zwolennikami relatywizmu i subiektywizmu moralnego: „Człowiek jest miarą wszech rzeczy” - Protagoras. Nikt nie może ustalić prawa moralnego dla innego człowieka, które można uznać za powszechne. Każdy ma prawo czynić to, co uważa za słuszne i nikt nie powinien go za to karać.

• Protagoras w swych poglądach na moralność przejawiał postawę sceptyczną. Podobnie myślał Sekstus Empiryk (sceptyk, lekarz i filozof): w ostatecznym rozrachunku wszystkie zaopatrywania mają tą samą wartość.

Sokrates

Ur. 4 czerwca 469 p.n.e. Ateny. Zm. 7 maja 399 p.n.e. Ateny.

• Myśliciel, który jako pierwszy nadał terminowi „psyche” europejskie znaczenie: dusza jako siedlisko rozumu i moralności.

• Ogromne znaczenie w historii nie tylko filozofii. Zapomina się o nim dopiero w okresie cesarstwa rzymskiego.

• Zaliczany do najwybitniejszych; nauczyciel Platona i innych współczesnych mu filozofów, którzy założyli własne szkoły, powołujące się na mistrza i dlatego zwanych sokratycznymi (cynicy, cyrenaicy, szkoła megarejska, szkoła eretryjska).

Poglądy

• Zajmował się tylko człowiekiem.

• Cnota początkowo tężyzna, życiowa sprawność, różna u kobiety i mężczyzny. U Sokratesa cnota to zaleta moralna, odwaga, sprawiedliwość, dobro absolutne. To przywiązanie do dóbr moralnych. Cnoty można się nauczyć.

• Zło pochodzi z niewiedzy albo z niewystarczającego poznania dobra („nikt nie popełnia błędu z własnej woli”); natomiast poznanie prawdy i osiągnięcie doskonałości w działaniu prowadzi do urzeczywistnienia prawdziwej natury ludzkiej, a w ten sposób do szczęścia.

• Wiedza niewiedzy: „Wiem, że nic nie wiem”. To epistemolog, wiedział na czym polegała prawdziwa wiedza. Sokrates nie wiedział jak zdefiniować dobro i piękno. Był też przekonany, że prawdy etyczne w nas tkwią, trzeba je tylko wydobyć. Do wiedzy dochodzimy na drodze dyskusji.

Intelektualizm etyczny i absolutyzm moralny.

Cnota początkowo w Grecji oznaczała tężyznę, życiową sprawność, dzielność. Cnota u Sokratesa to zaleta moralna, odwaga, sprawiedliwość, dobro absolutne, panowanie nad sobą. Cnota to dyspozycja do postępowania moralnie dobrego. Rodzi się ze zrozumienia. To dobro absolutne. Aby być cnotliwym wystarczy zdobyć wiedzę o cnocie. Wiedza = cnota. To największe dobro. Wiedza to warunek ostateczny cnoty. Musimy wciąż nad sobą panować i doskonalić swoją duszę.

Perfekcjonizm Sokratesa

• Człowiek prawdziwie moralny jest prawdziwie szczęśliwy. Wiedza zapewnia mu postępowanie zgodne z rozumem i użyteczne. Czyn dobry = czyn użyteczny. Aby stać się cnotliwym należy zdobyć wiedzę o cnocie. Szczęście to premia za cnotę, nagroda.

• Zło to dziecko głupoty i wynika z niewiedzy.

• Sojusz cnoty i rozumu jest sojuszem elitarnym. Prawdziwie mądrzy ludzie zdarzają się niezwykle rzadko. Nie każdy może być mądry i cnotliwy, choć nie oznaczało to, że nie mamy się starać. Powinniśmy doskonalić własną duszę.

• Dusza - to indywidualne sumienie, w którym zbiegają się wartości moralne i intelektualne. Wola zawsze podąża za poznaniem. Kto zna prawdę musi postępować zgodnie z jej dyrektywami. Niewiedza nikogo nie usprawiedliwia a zawsze obciąża. Nawet to, co dobre bez udziału świadomości nie ma wydzwięku moralnego.

• Poglądy Sokratesa zakwestionowali stoicy: wiem, co dobre, ale tak nie czynię. Słucham kazania, ale i tak robię, co chcę.

• Krytykowali go też za brak uwagi poświęcanej instynktom, uczuciom miłości czy przyjaźni.

Platon

Żył 427-347 p.n.e.

Filozof grecki, uczeń Sokratesa.

Etyka

Jest to organiczny składnik jego systemu poglądów. Przejawia się w postaci racjonalizmu etycznego - rozum poznaje zasady etyczne, które dusza znała już przed wcieleniem w ciało. To przeciwstawianie się doświadczeniu.

Eudajmonizm: tylko życie prowadzące do szczęścia jest wartościowe, a droga do niego wiedzie przez miłość platoniczną. Szczęście to intymny kontakt z najwyższą ideą: ideą dobra. Dobra realne są jedynie środkami wiodącymi do wyższej idei.

Dusza

• Ludzie mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Jest wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei, może poznawać idee.

• Idea preegzystencji: dusza istniała przed narodzeniem i została uwięziona w ciele, które jest jej grobem. Jej celem jest zatem odrzucenie ciała przez śmierć i powrót do świata idei.

• Platon dzielił duszę na trzy części: na boski rozum oraz należące częściowo do świata zmysłowego szlachetniejsza popędliwość i niższa pożądliwość.

Cnoty

• Cnota to ład i harmonia duszy. Każda cześć duszy musi mieć w tej harmonii udział, każdej części duszy odpowiada właściwa jej cnota.

• Część rozumna ma osiągnąć mądrość, zadaniem niższych części jest podporządkowanie się rozumowi: popędliwość (impulsywność) osiąga to poprzez męstwo (stałość), a pożądliwość poprzez umiarkowanie (panowanie nad sobą). Harmonię między częściami duszy gwarantuje cnota sprawiedliwości. Ta ostatnia łączy poprzednie części i utrzymuje ład w duszy.

• Koncepcja ta została przyjęta przez chrześcijaństwo pod nazwą czterech cnót kardynalnych.

Miłość

• Miłość była rzeczą wspaniałą i dzieliła się na miłość świętą (zajmuje się umysłem i charakterem kochanej osoby) i miłość pospolita (zajmuje się ciałem). Obie miłości były obliczem tej samej, widzianej z różnych perspektyw. Szczęście gwarantuje ten wyższy typ miłości.

• Miłość to forma tęsknoty za połączeniem się z inną osoba lub z dobrem najwyższym. To owoc braku i obfitości, łączę miedzy bogiem, a człowiekiem. Rozmnażanie ocala, a pamięć pozwala przetrwać przez wieczność.

Najwyższe dobro

• Idee tworzą hierarchię - najwyższą ideą jest idea dobra, obdarzająca inne idee bytem i poznawalnością. Łączy się ona z innymi ideami: pięknem i miłością. Na najwyższym poziomie piękno i dobro to jedno i to samo.

• Dobra realne są początkiem i nieuniknionym etapem w drodze na szczyt.

Arystoteles
Ur. w 384 r. p.n.e. w Stagirze, zm. w 322 r. p.n.e. w Atenach

Etyka

• Uchodzi za ojca etyki. Począwszy od niego etyka staje się równoprawną dziedziną refleksji.

• Arystoteles prowadził studia nad etosem: postępowaniem, charakterem, dzielnością, cnotami. Etyka była dla niego krytyczną refleksją nad etosem.

• Po raz pierwszy w „Etyce nikomachejskiej” gruntownie i analitycznie przedstawił zjawisko moralności.

• Swoją etykę podzielił na trzy rodzaje

• Etyka kontemplacyjna: wyrasta z nauki o dobru. Jest to wiedza o nim i o uzasadnianiu naszych wyborów. Refleksja ta jest sprzęgnięta z metafizyka. Konstytuuje grecki intelektualizm.

• Etyka cnót: to etyka słuszności. Poszukuje miary w doświadczeniu. To dyscyplina empiryczna i realistyczna. Cnota to dzielny stosunek do naszych namiętności, pożądań, pragnień.

• Etyka przyjaźni: to etyka międzyludzkich relacji opartych na pozytywnych uczuciach. Jest to realistyczna odpowiedź na platońską koncepcję miłości i omówienie tych relacji społecznych, które nie są przedmiotem rozważań politycznych.

Cnoty

Cnoty podzielił na dianoetyczne i etyczne.

• Cnoty dianoetyczne to mądrość i rozsądek.

• Cnoty etyczne to hojność, męstwo. Można się ich wyuczyć.

Cnót jest tyle, co ludzkich czynności.

Złoty środek

• W swoim postępowaniu człowiek powinien kierować się maksymą "złotego środka”. W rezultacie nie powinniśmy ani ignorować pożądań, ani im biernie ulegać. Działanie ludzkie ma być umiarkowane i jednocześnie ma przynosić przyjemność.

• Rozwiązanie pośrednie, unikające skrajności i jednostronności (nadmiaru i niedostatku). To idea umiaru, cnota, pozycja pośrednia pomiędzy skrajnymi wadami. Cnota zapewnia słuszną proporcję, jest środkiem pomiędzy skrajnościami. Tak sformułowana koncepcja cnoty pokazuje, że etyka Arystotelesa jest racjonalistyczna: aby być moralnym, trzeba rozumu.

• Przykłady: męstwo jako środek między dwiema wadami: przez nadmiar — zuchwalstwo i niedomiar — tchórzostwo, hojność między skąpstwem a rozrzutnością.

• Wg Arystotelesa nie zawsze da się odnaleźć "złoty środek", do takich czynów zalicza: cudzołóstwo, kradzież, morderstwo — tutaj nie ma średniej miary, są to czyny niegodziwe dla człowieka rozumnego).

• Intencja: to zasada poruszająca zwraca nasze działania w określonym kierunku. Czyn dokonany pod przymusem nie zasługuje na pochwałę czy naganę. Intencja pozostaje w człowieku dopóki ten jest wolny i odpowiedzialny (czyny dokonane w nieświadomości nie są czynami dokonanymi przez nieświadomość)

• Czynienie zła nie jest niezależne od naszej woli. To my postępujemy dobrze lub źle. Możemy kierować naszymi czynami. Człowiek jest kowalem własnego losu i może sam decydować o sobie.

Eudajmonizm - doskonałość

• Najwyższe dobro to szczęście: ostateczny cel człowieka, najwyższe dobro, optymalna doskonałość jednostki zawarta w możliwościach człowieka jako istoty rozumnej. To cel bezpośredni.

• Szczęście to dobro wynikowe. Nie jest darem, człowiek musi je sobie wypracować. Każdy może być szczęśliwy. Dochodzimy do wniosku, że jesteśmy szczęśliwi na podstawie refleksji i bilansu życia. Etyka ta jest tez perfekcjonistyczna: nigdy nie zadowalamy się tym, co mamy. Zawsze dążymy ku temu, co lepsze.

• Eudajmonię osiągamy poprzez rozum i cnotę: w działaniu zgodnym z rozumem w przestrzeganiu „zasady umiaru”.

• Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty, gdyż żądze te są sposobem, w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby.

Etyka społeczna

Człowiek nie żyje sam. Jest z natury zwierzęciem politycznym („zoon politikon”). Gromadzi się w ramach przyjacielskiego stowarzyszania się w większe grupy. Może to być powodowane egoizmem i są to związki krótkie lub oparte o przyjaźń obopólną. Najlepszym spoiwem dla tych relacji była idea przyjaźni. Życie społeczne weryfikowało konkretną moralność w aspekcie porównania z innymi systemami moralnymi.

Stoicyzm

Starożytna szkoła filozoficzna, założona przez Zenona z Kition w Stoa Poikile, działająca IV w. p.n.e. - III w. n.e. Z Aten przeniosła się na Rodos, a potem do Rzymu.

Dyrektywa życia zgodnego z naturą

• Stoicyzm jest nurtem etycznym i ontologicznym. To filozofia racjonalistyczna.

• Cała natura jest przesiąknięta boską pneumą, która wprowadza porządek w świecie. Rozum - Logos ogarnia wszystkie zjawiska i procesy, decyduje o sensie, ładzie i porządku.

• Prawom przyrody podlega też człowiek jako cząstka natury determinizm: rzeczywistość ma cechy nieodwołalnej konieczności - fatalizm deterministyczny.

• Człowiek powinien zrozumieć otaczający go świat, poznać jego prawa i to zapewni mu życie szczęśliwe oraz prawdziwą wolność. Konieczność nie przeczy wolności. Niewolnikiem staje się ten, kto nie rozumie rzeczywistości.

• Poznając naturę wchodzimy w harmonię z jej prawami. Możemy na nie liczyć, nic nas nie zaskoczy. Niewiedza to wróg wolności. Natura jest doskonała, harmonijna. Człowiek w dążeniu do doskonałości powinien się do niej dostosować: żyć zgodnie z naturą człowieka i z naturą w ogóle.

• Idealne życie to życie wolne (konieczność nie wyklucza wolności) i zgodne z rozumem.

Krytycy: zachęta do bierności i oportunizmu życiowego.

Perfekcjonizm i rygoryzm

• Etyka rygorystyczna, wymagająca.

• Szczęście jest darem cnoty, nie można być szczęśliwym dopóki ono zależy od czynników zewnętrznych. Są dwie możliwości: albo opanować wszystkie czynniki (niemożliwe) lub się od nich uniezależnić. Trzeba wyrzec się wszystkiego. Dążyć do dobra wewnętrznego, czyli do cnoty, jedynego prawdziwego dobra. Cnota jest wypracowywana w wielkim trudzie i mozole.

Ideał mędrca

Stoicy twierdzili, że człowiek szczęśliwy dąży do ideału mędrca, który jest bardzo rzadki - rodzi się raz na 500 lat. Jest ideałem. Postacią rozumną, szczęśliwą, wolną, z bogatym wnętrzem. Przeciwieństwem jest szaleniec, głupiec i niewolnik. Nie ma pośredniej drogi pomiędzy dwoma wzorcami. Cnota się nie stopniuje. Wszystko poza nią jest obojętne (pieniądze, zaszczyty, sława, zdrowie, życie, uroda). Prawdziwy mędrzec ignoruje dobra doczesne. Za pomocą rozumu mędrzec dokonuje wyboru dóbr, a najwyżej cenione są dobra duchowe.

Afekty

Inaczej namiętności. To bezrozumne poruszenia duszy, przeciwne naturze ludzkiej: zawiść, pożądliwość, smutek, obawa. Trzeba się ich wyzbyć na drodze apatii - beznamiętności. Stoicy byli surowi i rygorystyczni. Nie przyjmowali miłosierdzia, nakazywali kierować się w życiu rozumem.

Społeczeństwo

• Społeczeństwo to twór organiczny stworzony przez państwo.

• Ludzi obejmują kręgi pokrewieństwa: ciało, krewni, towarzysze, naród, ludzkość.

• Wedle stoików ideałem byłoby czuć taką samą bliskość z ludzkością, jak z samym sobą.

• Stoicy chcieli zniesienia granic.

Epikurejczycy

Epikur: Ur. w 341r. (342) p.n.e. Zm. w 270r. (271) p.n.e.

Epikureizm

• Epikureizm to szkoła filozoficzna, konkurowała stale ze stoicyzmem, z którym przegrała walkę o popularność pod koniec klasycznej epoki rzymskiej.

• Trzeźwy pozytywny sposób myślenia, podporządkowany praktyce życiowej. Etyka optymizmu - Epikur widział przewagę przyjemności nad przykrościami. Doktryna ta nie rozwijała się, bo niemal całość doktryny podał Epikur.

• W czasach rozwoju chrześcijańskich publicznie wyklęto epikureizm i samego Epikura, spuściznę literacką notorycznie niszczono, bo gorszyła i propagowała ateizm.

Prymat etyki. Etyka optymizmu.

• Wszelkie rozmyślania filozoficzne (epistemologia, metafizyka) były drugorzędne. Miały za zadanie tylko uzasadnić poglądy dotyczące odpowiedzi na najważniejsze pytanie - jak żyć, aby być szczęśliwym.

• Etyka uznawała tylko dobra doczesne.

• Samo bezinteresowne badanie przyrody nic nam nie daje. Można ją rozważać, by uspokoić umysł lub by otrzymać szczęście.

• Mądry człowiek powinien odizolować się od polityki, bo ta dzieli świat na czarny i biały, a rzeczywistość jest dużo bardziej skomplikowana. Politycy mają jasny podział wszystkiego i chcą najczęściej tylko zrealizować własny interes. Lepiej, aby mędrzec odizolował się od tego świata i przeniósł do własnej oazy mądrości, piękna i doskonałości.

• Polityka nie jest dobra dla filozofa chcącego głęboko przeżywać świat.

Hedonizm i radość życia

• Hedonizm - doktryna stworzona przez Arystypa, ale inaczej rozumiana przez Epikura. Przyjemność (rozkosz) jest jedynym dobrem, celem życia i głównym motywem postępowania ludzi.

• Szczęście to najwyższe dobro, a cel życia, to wyjaśnienie, co to jest szczęście i jak je osiągnąć. Szczęście to doznawanie przyjemności, a nieszczęście - cierpień. Twórzmy dobro mimo istnienia zła. Afirmujmy świat tu i teraz. Droga do szczęścia wiedzie przez cnotę i rozum. Cnota to droga do szczęścia nie samo szczęście.

• Samo życie jest radością, która jest wrodzona. Nie musimy o nią zabiegać, bo mamy ją w sobie. Szczęście nie jest zależne od otaczających człowieka warunkach a od niego samego.

Kult życia

Życie jest dobre, jedyne, dane na własność. Skoro życie przemija, to trzeba je wykorzystać, bo drugiej szansy już nie otrzymamy. Epikurejczycy czcili życie, choć wiedzieli, że jest nietrwałe w przeciwieństwie do wciąż odradzającej się przyrody.

Przyjemność

• To sam brak cierpień. Stan natury, gdy nic nas nie boli, nic złego nas nie spotyka.

• Nie ma mniej lub bardziej szlachetnych przyjemności, tylko mniej lub bardziej przyjemne.

• Przyjemności mogą być wewnętrzne (radość istnienia) i zewnętrzne.

• Przyjemności zewnętrzne wymagają działania, zaspokajania potrzeb:

• Przyjemność negatywna (brak przeszkód).

• Przyjemność pozytywna (potrzeba działania: fizyczne i duchowe - istnieją tylko dzięki fizycznym, ale są od nich wyższe, bo dają więcej przyjemności np. przyjaźń, szlachetne życie).

Cierpienie

Świadomość cierpienia i jego obecność uświadamia nam jak przyjemny jest stan, gdy go nie ma. Cierpienia dzielił na dwa rodzaje:

• Lekkie: błąd naszej psychiki i słabość ludzka, gdy je absolutyzujemy. Łatwo je znieść, nawet jak są długotrwałe.

• Ciężkie: przejmujący odczłowieczający ból: nie ma rozwiązania. Mędrzec musi się pogodzić z bólem, który jest przejawem zła.

Swoisty egoizm

Inni liczą się o ile dostarczają przyjemności. Państwo nie potrzebuje bezinteresownych obywateli, a rozumnych egoistów - trzeźwa filozofia. Rozum jest konieczny, by kierować myślami i dobrze wybierać przyjemności. Czasem podpowie, że lepiej jest zrezygnować z małej, doraźnej przyjemności na rzecz późniejszej, większej.

Człowiek

Człowiek to połączenie duszy i ciała. Dusza składa się z atomów, jest rzeczywista, cielesna, ale inna niż ciało. To płynny koloid, rozprowadzony w ciele jak ciepło. Jest w ciągłym ruchu i dzięki niemu mamy świadomość. Dusza umiera wraz z ciałem. Nie ma nieśmiertelności.

Bezzasadny strach

To strach przed bogami i przed śmiercią. Bogowie są poza ziemskim światem, w błogim spokoju. Nie wtrącają się w życie ziemskie, więc nie powinniśmy bać się ich ingerencji. Nie możemy bluźnić i obarczać ich winą za ziemskie wydarzenia. Nie powinniśmy bać się śmierci, bo już nic nie czujemy: „odkąd jest śmierć, nie ma nas”; „bez śmierci jesteśmy jak miasto bez murów”. Przesądy to źródło nieszczęść.

Św. Augustyn

Ur. 13 listopada 354 w Tagaście, zm. 28 sierpnia 430 w Hippo Regius (Hippona).

Filozof, teolog, organizator życia kościelnego. Święty Kościoła katolickiego, jeden z Ojców i Doktorów Kościoła, znany jako doctor gratiae (doktor łaski). Zerwał z klasycznym racjonalizmem greckim - prawd warte poznania to prawdy ponadczasowe i eschatologiczne, a droga do tych prawd wiedzie przez WIARĘ. Na tym świecie jesteśmy tylko pielgrzymami, a ponad nim istnieje lepszy, wieczny, pozazmysłowy.

Człowiek. Świat. Bóg

• Człowiek jest jednością duszy i ciała, które wiąże duszę ze światem materialnym. A o duszę i warto i trzeba zabiegać. Człowiek sam z siebie jest niezdolny do pragnienia i czynienia dobra. Do tych czynów niezbędna jest ŁASKA Boga.

• Dusza składa się z umysłu, pamięci i woli.

• Dobra dzielą się na: wieczne i duchowe (mają prymat) i doczesne i cielesne.

• Bóg jest centrum rozważań Augustyna, to punkt wyjścia i dojścia - teocentryzm.

Etyka

Etyka Augustyna jest etykę eudajmonistyczną i heteronomiczną - zależna od Boga i upatrująca w nim szczęście człowieka (jako zjednoczenie z Bogiem). Według Edmunda Burke'a jest to eudajmonizm teocentryczny.

Łaska

• Jest to dar od Boga, otrzymywany w akcie iluminacji, gdy Bóg człowieka oświeca. To dar miłości, daje moc czynienia dobra, to droga miłości, na której Bóg pomaga się człowiekowi podnieść z upadku. Łaska przejawia się w: sakramentach, wierze, w czynieniu dobra.

• Łaska to akt bycia wybranym przez Boga do zbawienia; miłość spinająca klamrą wszystkie inne łaski, a także Boga z człowiekiem. Człowiek potrzebuje łaski, by zrobić cokolwiek dobrego. Akt wyboru do zbawienia jest poprzedzony miłosierdziem i uprzednią wiedzą. Wybór jest wieczny.

• Przemienia złą wolę w dobrą, to dar, znak miłości. Nie daje się racjonalnie wytłumaczyć, jest niezależna od naszej woli. Nie jest udzielana według zasług, bo to znaczyłoby spłatę należności. Wymuszenie łaski na Bogu byłoby zapewnieniem sobie zbawienia. Na Bogu nie można nic wymusić, nawet najlepszym zachowaniem. Nie może być między Bogiem, a człowiekiem kontraktu.

• Łaska to dar udzielony bez powodu, nieoczekiwanie, z pominięciem ludzkiego poczucia sprawiedliwości. To pewna tajemnica. Nie da się jej zrozumieć, można próbować pojąć „porządkiem” miłości.

• Augustyn nie dopuszcza faryzeizmu (jestem dobry). Chrześcijanin ma miłować Boga bezinteresownie, bo tylko wtedy miłość jest prawdziwą miłością. Tylko człowiek małoduszny chce mieć pewność, że jego starania będą wynagrodzone. Po prostu Bogu trzeba bezgranicznie zaufać.

• Logika boskiej sprawiedliwości to logika wybaczenia, miłości, całkowitej bezinteresowności. Bóg udzielając niektórym niezasłużonym łaski ukazuje jej darmowość. Ludzkie pyszne myślenie to postępowanie: jak wina, to kara.

Pozaziemskie przeznaczenie człowieka

Człowiek ma dwa cele działania: ziemskie, doczesne oraz wieczne i eschatologiczne (szczęście czekające w zaświatach, które powinno zdeterminować całą doczesną działalność człowieka).

Zło. Teodycea

• Augustyn próbuje „usprawiedliwić” Boga za istnienie zła na świecie (Jak świat może być zły, skoro stworzył go Bóg? Ale przecież zło istnieje, daje się zauważyć). Bóg nie ma nic wspólnego ze złem.

• Zło nie jest ontologiczne, to tylko BRAK DOBRA. Nie ma zła absolutnego. To wynik złej woli, odwrócenie się od Boga. To pewien społeczny łańcuch, który skłania człowieka do zła. Rośnie poprzez zaniedbanie. Jest to zło moralne, które można przezwyciężyć za pomocą łaski. Do zła prowadzą błędy. To złe poruszenie woli w kierunku w kierunku rozmaitych złych przedmiotów. Nie ma złej woli ontologicznej, tylko moralną.

• Nawet szatan nie ma złej natury. Jego zło to odwrócenie się od dobra.

Państwo Boże

Augustyn podzielił ludzkość ze względu na ich przynależność do ludzi obdarzonych łaską i nie. Dobrzy to ci, którzy nie są zbyt zanurzeni w świecie materialnym. Od materii człowiek powinien się izolować. Ciekawość świata materialnego jest niepotrzebna. W świecie istnieją nierówności materialne jako wynik grzechu pierworodnego.

Św. Tomasz z Akwinu

Ur. 1224/1225, zm. 7 marca 1274 r.

• Filozof scholastyczny, teolog, członek zakonu dominikanów. Neoarystotelik.

• Jeden z najwybitniejszych myślicieli chrześcijańskich. Święty Kościoła katolickiego.

• Ścisłe połączenie filozofii moralnej z metafizyką.

• Św. Tomasz połączył „na nowo” rozdzieloną wiedzę i wiarę. Uważał, że istnienie Boga można poznać na drodze naturalnej, a istotę Boga na drodze objawienia.

• Filozofia moralna - etyka eudajmonistyczna z zabarwieniem teleologicznym, intelektualizm etyczny i perfekcjonizm.

Człowiek - hylemorfizm

Hylemorfizm (pojęcie metafizyki Arystotelesa, oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i czynnika aktywnego — formy). Człowiek to ciało i dusza złączone jak materia i forma. Dusza to forma, coś czynnego i rozumnego. Rozum to władza duszy. Może być czynny i bierny. Rozumem poznajemy tylko gatunki, nie jednostki materialne. Cel życia ma charakter eschatologiczny. Własną duszę poznajemy pośrednio poprzez jej czynności.

Etyka

• Ściśle powiązana z metafizyką. Odnosi się do człowieka działającego wedle wskazań jego własnej, wolnej woli. Jej przedmiotem jest ludzkie działanie.

• Dla człowieka dobre jest to, co jest zgodne z jego naturą i co jest wpisane w porządek bytu - to etyka prawa naturalnego.

• Św. Tomasz przeciwstawiał się woluntarystycznej koncepcji św. Augustyna, stał na stanowisku intelektualizmu etycznego: człowiek w wyborze dóbr powinien kierować się rozumem w dążeniu do dobra.

Postępowanie moralne

• Jest wtedy, gdy jego celem jest chęć zdobycia dla siebie dobra. Intencja ta musi się wiązać z pragnieniem posiadania dobra absolutnego. Doskonalę się moralnie, aby dzięki temu osiągnąć dobro absolutne.

• Człowiek moralny - intencjonalnie nastawiony na pragnienie dobra absolutnego, któremu muszą być podporządkowane dobra jednostkowe (ziemskie, szczegółowe). Mimo to, w przeciwieństwie do Augustyna, Tomasz również doceniał potrzebę dążenia do dóbr jednostkowych.

• Uczynek moralny - jeśli cel jest dobry, wtedy i uczynek jest dobry. Cel będzie dobry, gdy przy wyborze dóbr człowiek kieruje się dobrem najwyższym. Cel działania jest zły, gdy nie ma dobra najwyższego lub się od niego uchylamy. To czyn wbrew rozumowi odróżniającemu dobro od zła.

Prawo moralne

Miarą moralnego postępowania człowieka jest prawo - zarządzenie lub nakaz mający na celu dobro. Podział:

• Prawo wieczne - dyrektywy Boskiej Mądrości;

• Prawo naturalne - dyrektywy obowiązujące rzeczy i człowieka jako odblaski norm uczestniczących w prawie wiecznym.

• Prawo ludzkie - dyrektywy ustanowione przez ludzi; są dobre o ile są odbiciem prawa naturalnego i wiecznego.

Cnoty moralne

Są to środki prowadzące do osiągnięcia moralnej doskonałości. Cnota to nawyk człowieka albo jakoś wrodzony, albo dany przez Boga (nie tylko jako wynik ćwiczenia się w jakieś cnocie). Rodzaje cnót:

• Cnoty naturalne, główne, kardynalne i nabyte, np. roztropność (główna sprawność moralna intelektu gwarantująca właściwe w praktyce rozumowanie nt. dobra i zła); umiarkowanie (wstrzemięźliwość, umiar w pożądaniach); męstwo (w sztukach bojowych); sprawiedliwość, równość (usprawnia pożądania, by człowiek chciał dobra dla innych)

• Cnoty wlane przez Boga: wiara (ukoronowanie moralności, warunek zdobycia wiecznej szczęśliwości - intelektualnej wizji Boga); nadzieja; miłość.

Hierarchia dóbr

• Wyższość ogółu nad jednostką. Uniwersalizm.

• Ostatecznym celem jest szczęście jako poznanie Boga. Bóg jest ostatecznym celem i miarą czynów ludzkich. To dobro najwyższe. Założenie Augustiańskie, że jedynym dobrem jest Bóg zostało przez Tomasza dostosowane do słownictwa Arystotelesowego.

• Iluminizm, wiedza aprioryczna, intuicja, dusza nieśmiertelna, wolna wola, opatrzność boża są niepewne. Człowiekowi wystarczy samo doświadczenie.

Etyka odrodzenia

Odrodzenie jako epoka w swych rozważaniach powróciło do starożytności. Etyka rozwijała się w obrębie filozofii moralnej (rozumianej po Arystotelesowsku):

• Etyka właściwa - analiza pojęć etycznych, środków, celów.

• Polityka - etyka społeczna.

• Ekonomika - refleksja nad życiem rodziny i gospodarstwa domowego.

Marcin Luter

• Jego etyka jest pełna wyrzeczenia i ascezy. Nie da się tej koncepcji połączyć z Arystotelesowską.

• Nawiązuje do Augustyna: zbawienie człowieka jest całkowicie uzależnione od Boga. Musimy zdać się całkowicie na łaskę bożą i na wiarę, która powinna wszechogarniać działanie i rozum człowieka.

• Nakazem Boga jest posłuszeństwo wobec jego przykazów.

• Pragnienia ludzi są pragnieniami zepsutej natury ludzkiej i nie pragną tego samego, czego pragnie Bóg.

Jan Kalwin

• Rozwinięta zasada predestynacji: człowiek jest wybrany przez Boga do zbawienia. Powinien się całkowicie Bogu podporządkować. Wszelkie dywagacje o prawie naturalnym to brednie.

• Natura ludzka jest pierwotnie skażona.

• Wszyscy ludzie są radykalnie zepsuci.

Tomasz Hobbes

Ur. 5 kwietnia 1588 w Westport w Anglii, zm. 4 grudnia 1679 w Hardwick Hall. Angielski filozof i myśliciel polityczny. Najwybitniejszy po Baconie filozof wyrażający tendencje materialistyczne. Racjonalista, zwolennik empiryzmu. Uniwersalista. Od Hobbesa wywodzą się nowożytne dyskusje na temat natury ludzkiej.

Jednostka, egoizm, instynkt i rozum

• Jednostka w stanie natury (hipotetyczny stan pierwotny) jest egoistyczna i rywalizuje o wszystko ze wszystkimi (wojna wszystkich ze wszystkimi i człowiek człowiekowi wilkiem belleum omnium contra omnes, homo homini lupus est).

• Dąży do przyjemności i unika cierpienia. Kieruje się motywacją egoistyczno-hedonistyczną, która w relacjach z innymi ludźmi rodzi perspektywę interesowności, a nawet wrogości wobec potencjonalnych konkurentów lub wrogów.

• Złe mniemanie o innych prowadzi do powszechnego konfliktu. W życiu codziennym, gromadnym ludzie doznają wielu przykrości. Konflikt jest wynikiem rywalizacji, nieufności i żądzy sławy. Ludzie nie korzystają ze swej wolności, tylko walczą o przetrwanie. Trwa stan permanentnej wojny.

• Egoizm jest destrukcyjną motywacją dla ludzkości. Stan naturalny dla człowieka to wspomniana wojna wszystkich ze wszystkimi.

• Ale człowiek jest też jednostką obdarzoną instynktem samozachowawczym i rozumem. Rozum podpowiada mu, że taka droga wiedzie donikąd. Egoizm degraduje świat życia społecznego i samego człowieka. Dokonuje on bilansu i dochodzi do wniosku, że ma dwie alternatywy albo bezpieczeństwo i rezygnacja z części swej wolności, albo nieograniczona wolność, ciągłe zagrożenie i anarchia.

• Człowiek musi i powinien porozumieć się z innymi, bo dóbr jest zawsze mniej niż apetytów. Wynikiem porozumienia się jest umowa społeczna.

Umowa społeczna u Hobbesa

• Ludzie zawierają umowę społeczną dla ochrony siebie przed zagrożeniem. Jest ona podstawą władzy i porządku społecznego. Zawarcie umowy przebiega dwuetapowo. Jednostka rezygnuje z części swych praw i żądań. Suweren staje na straży umowy, sam będąc poza umową. Autorytaryzm, silny władca.

• Państwo powstaje razem z powstaniem społeczeństwa. Umowa jest zawarta jednorazowo. Umowę można zerwać, gdy władca przestanie zapewniać obywatelom bezpieczeństwo.

• Państwo i władca są źródłami ładu i bezpieczeństwa. Państwo ma za zadanie normować zachowanie i czuwać nad przestrzeganiem prawa. Wszelkie ideologie służą dobru państwa, utrzymują ład. Państwo ma normować i czuwać nad konsensusem społecznym.

• Umowa społeczna jest dziełem rozumu. Oprócz poczucia bezpieczeństwa oferuje też reguły postępowania (co wolno, czego nie) Zawiera w sobie zalążki prawa, ale relacje, które są objęte umową społeczną są szersze niż te przewidziane przez prawo. Prawo nie mówi tego, co powinniśmy czynić w sferze dobra, to ostatnie jest domeną moralności.

• Prawodawca, czyli państwo stoi na straży przestrzegania prawa. Jest nadrzędne wobec społeczeństwa, ogranicza jednostkę, ale jest też źródłem ładu, sensu i poczucia bezpieczeństwa.

• Zdarzają się przypadki, gdy człowiek wykracza poza prawo, to albo umowa jest wadliwa, albo państwo jest słabe. Bywa też tak, że i państwo jest słabe i umowa wadliwa.

Moralność

Nie było jej w stanie natury. Powstała w momencie zawarcia umowy społecznej. Daje się skodyfikować na gruncie uprzednio ustalonego przez suwerena prawa. Wywodzi się z egoistycznej koncepcji natury ludzkiej. Wykracza poza prawo.

David Hume

Ur. 7 maja 1711 w Edynburgu, zm. 25 sierpnia 1776 tamże.

Filozof, pisarz i historyk. Już w młodości tworzył dojrzałe systemy filozoficzne. Zajmował się historią, estetyką. Jego poglądy etyczne były umieszczone w rozmaitych traktatach i wypowiedziach. Zrębem jego myśli moralnej była nauka o moralności i metaetyka.

Hume zwrócił się przeciwko racjonalistycznej interpretacji ocen i norm. Dowodził, ze oceny nie mają wartości logicznej, bo należą do uczuciowego sektora psychiki. Ważna jest moc praktyczna uczuć moralnych. To one wpływają na wolę i pobudzają do czynów. Rozum jest całkowicie nieaktywny - praktyczna niemoc myślenia. To sfera uczuć jest tą sferą sprawczą czynów ludzkich.

Filozofia moralna: eudajmonizm

• Człowiek jest istotą, która przede wszystkim czuje, a potem myśli. Celem ludzkiego działania są uczucia: uczucie aprobaty (towarzyszy mu przyjemność) i dezaprobaty (przykrość).

• Ludzie powszechnie reagują na te same czyny, są istotami współdoznającymi - sprawia to powszechność uczucia moralnego. Oceny moralne wiążą się z przeżywaniem przyjemności i przykrości (ale nie jest to hedonizm psychologiczny - przyjemność nie jest motywem postępowania). Hume krytykował teorie egoizmu powszechnego.

• W etyce normatywnej Hume postulował ideę sympatii i życzliwości. Altruizm zakłada bezinteresowną sympatię i życzliwość. Celem ludzkich dążeń jest szczęście, a egoizm nie prowadzi do szczęścia jako celu, tylko altruizm.

• Hume szanował postawy społecznie cenne i przez to użyteczne.

Immanuel Kant

• Ur. 22 kwietnia 1724r. w Królewcu, zm.12 lutego 1804 w Królewcu. Reprezentuje pryncypializm, rygoryzm etyczny.

• Kant wychodzi z założenia, że człowiek jest z jednej strony istotą zmysłową, zwierzęcą; a z drugiej jednostką autonomiczną i wolną („Niebo gwiaździste nade mną, a prawo moralne we mnie”).

• Postulował agnostycyzm względem tak zwanych rzeczy samych w sobie (np. Boga, świata, duszy) oraz aprioryzm w stosunku do zjawisk. Metafizyka nie była według niego możliwa jako wiedza, ale jako wiara. Ludzkie życie to wymiar nauki i wiary.

• Istnienie ludzkie jest nastawione na realizowanie prawa moralnego. Nikt nie może narzucić drugiemu swojej woli. Człowiek nie powinien pytać o racje zewnętrzne, ale o stosunek do siebie.

• Czyn moralny jest zgodny z obowiązku i z obowiązkiem. W sensie fizycznym oznacza to to samo, ale odróżnia motywacja. Obszarem moralnie właściwym jest poczucie powinności, które wyznacza postępowanie.

• Rola motywacji - to ona wyznacza postępowanie ludzkie. Jest też źródłem oceny moralnej. Kant degraduje wszelkie ludzkie skłonności.

• Postępowanie moralne wymaga wysiłku, przezwyciężania własnych skłonności. Czyny moralne są trudne, rodzą szacunek, ale wymagają przezwyciężenia własnych skłonności. Człowiek podąża za głosem prawa moralnego i powinności. Ten wysiłek „otwiera” drogę do cnoty. Czyny wykonane pod wpływem skłonności nie są zasługą. Zasługa jest ich zwalczenie. (Nie sztuką jest być pięknym, sztuką jest pięknym się stać). Kant nie krył niechęci do tego, co jest wynikiem talentu lub skłonności. Po co dodatkowo premiować dar natury? (Współcześnie Albert Schweitzer).

• Obowiązek: konieczność dokonania czynu będącego wynikiem poznania prawa moralnego, które jest nakazem praktycznym rozumu praktycznego (odróżnia człowieka od zwierząt).

• U Kanta prawo moralne zależy od woli moralnej istot rozumnych - dzięki temu nasze sądy dotyczące dobra i zła są podobne.

• Kant był przeciwnikiem kodeksów moralnych - uważał, że wszelka ścisła reglamentacja pozbawia człowieka autonomii moralnej, bo ktoś z zewnątrz nakazuje, jak postępować.

• Aby dokonać właściwych czynów moralnych, wystarczy odwołać się do normy moralnej kategorycznej

Dwa imperatywy Kantowskie

• Imperatyw kategoryczny: postępuj tak, jak byś chciał, by zasada twojego postępowania stała się obowiązującym prawem. (To ja jestem moralnym prawodawcą, działam w myśl zasady, którą uznaliby i inni).

• Imperatyw hipotetyczny: nigdy nie traktuj człowieka jako środka, ale zawsze zarazem jako cel. (Wszyscy jesteśmy równi w swym człowieczeństwie).

Rola imperatywu hipotetycznego w rozumieniu godności ludzkiej.

Utylitaryzm

Utylitaryzm jest według niektórych specjalistów filozoficzną podstawą liberalizmu. Wyrasta z potrzeb grupy mieszczańskiej. U jego podstaw tkwią tendencje hedonistyczne: szczęście utożsamia z przyjemnością. Etyka utylitarystów jest próbą intelektualnego zmierzenia się z rzeczywistością, unika metafizyki i filozofii transcendentnej, to forma etyki mająca w zamierzeniu trafić do szerokiego grona odbiorców.

Przedstawiciele: John Stewart Mill, Jeremi Bentham, Herbert Spencer, Julian Ochorowicz, Aleksander Świętochowski.

Herbert Spencer

Ur. 27 kwietnia 1820r. ,zm. 8 grudnia 1903r. Postać energiczna, silna i przedsiębiorcza żyjąca w epoce wiktoriańskiej. Angielski filozof oraz socjolog. Przedstawiciel organicyzmu oraz ewolucjonizmu w naukach społecznych. Spopularyzował wiele terminów w socjologii, m.in. takie terminy jak: społeczeństwo przemysłowe, struktura społeczna, organizacja. Filozoficznie analizował teorię ewolucji Karola Darwina. W pismach etycznych zajmował się ewolucyjnym kształtowaniem się norm moralnych. Hedonizm uznawał za coś podstawowego w ludzkim życiu. Jego etyka była hedonistyczna, i takie były wartościowania moralne. Był entuzjastą życia czynnego, odwoływał się do życia interesów ludzkości. Wielbił postęp, który rozumiał ewolucyjnie jako osiągnięcia najwyżej rozwiniętych jednostek.

Utylitaryzm

• Przedmiotem wartościowania w etyce są efekty i skutki ludzkiego działania. Ocenie moralnej poddawał efekty, skutki działań ludzkich.

• Chciał bronić interesów całej grupy, a nie poszczególnych jednostek.

• Etyka "walki o byt": dobre jest to, co służy przystosowaniu i rozwojowi. Należy w tym celu wspierać silnych, a nie słabych i upośledzonych przez naturę.

Friedrich Wilhelm Nietzsche

Ur. 15 października 1844 r. w Röcken w okolicach Naumburga, zm. 25 sierpnia 1900 r. w Weimarze. Filozof, filolog klasyczny i pisarz, zdominowany przez płciowość. Podobno niesamowity szczęściarz, melancholijny poeta. Był przekonany, że świat to Heraklitejska rzeka, w związku z tym odrzucił etyki normatywne i transcendentne. Nietzsche zauważał, że każde działanie ludzkie wynika z potrzeb. Nie ma zatem wiedzy obiektywnej i niezmiennej. Każde słowo w jakimś stopniu deformuje świat, zwłaszcza terminy filozoficzne. Krytykował metafizykę chrześcijańską, uważał, że pojęcie Boga jest wymysłem chrześcijańskim i że zastąpiło ono termin „życie” (witalizm).

Względność wartości

• Wszystko, co uważany za wartości i dobra jest względne, zwłaszcza wartości moralne.

• Nie ma moralności obiektywnej, obowiązującej powszechnie. Każdy ma taką, jakiej potrzebuje, by osiągnąć cele życiowe.

• Moralność jest wynikiem takiego, nie innego charakteru ludzi ją wytwarzających.

• Moralność dzieli się na moralność panów i niewolników.

Panowie i niewolnicy

• Panowie są silni, dostojni, godni, stanowczy, sprawni, pewni i bezwzględni w dążeniu do swych celów.

• Niewolnicy są słabi, cenią litość, miłosierdzie, miłość, altruizm, wrażliwość serc, względność, pokorę.

• Kiedyś światem rządzili panowie i ich moralność. Niestety niewolnicy, których było więcej, zbuntowali się i zwyciężyli. Narzucili w ten sposób panom swoją moralność. Nastąpiło wywrócenie do góry nogami poprzedniego systemu.

• Wcieleniem moralności niewolników jest moralność chrześcijańska, która nie tylko skrywa prawdziwe motywy, np. poczucie zależności od innych pod maską cnoty cierpliwości, ale usiłuje zniszczyć dumną potęgę panów.

• To, że niewolnicy kierują się swoją moralnością nie jest złe; złe jest, że tą moralnością kierują się też panowie. To zwyrodnienie i dekadencja.

Przewartościowanie wszystkich wartości

• Nietzsche chciał przewartościowanie wszystkich wartości w świecie: wartości niewolników. Wskazał, że to, co za wartościowe uchodzi, w istocie nim nie jest. W ich miejsce postulował moralność i wartości panów.

• Najwyższym dobrem dla niego było niczym nieograniczone życie. Tylko ono miało wartość bezwzględną.

• Wolność powinna przysługiwać tylko tym, co są w stanie ją wywalczyć i utrzymać.

• Ludzie nie są z natury równi. Są lepsi i gorsi. Altruizm to egoizm ludzi słabych.

Poza dobrem i złem

Filozofia Nietzschego miała być poza dobrem i złem ze świata niewolników. Sam siebie nazywał amoralistą. Był przeciwnikiem moralności, czyli wszelkiego stawiania ponad życie jakichkolwiek wartości duchowych. Celem człowieka powinno być życie same w sobie.

Nadczłowiek

• Własna koncepcja człowieka jak liny rozpiętej pomiędzy zwierzęciem a nadczłowiekiem. Koncepcja mglista, raczej projekt niż konkretny plan.

• Będzie to ktoś przypominający rzymskiego cesarza z duszą Jezusa Chrystusa, jednoczesne wcielenie Goethego i Napoleona Bonapartego, ktoś łączący w sobie siłę charakteru i woli, niezależność, namiętność, afirmację życia i wysoką kulturę.

• Człowiek staje się nadczłowiekiem dzięki „woli mocy”, która jest irracjonalną podstawą życia.

• W chwili obecnej nadczłowieka nie ma, ale można i należy go wyhodować. Pojawi się wtedy, gdy upadnie państwo. Ludzkość zaczęła od moralności panów i do niej wróci. To ta moralność będzie moralnością nadczłowieka.

Śmierć Boga

Bóg umarł. Ludzie współcześni nie odczuwają już i nie dostrzegają bożej obecności jak kiedyś w antyku czy w średniowieczu. Kiedyś, jak człowiek zgrzeszył, czekała go kara. Obecnie ludzie nie muszą się już go bać i liczą na jego miłosierdzie. Skoro Bóg się nad nami lituje, to czy piekło jeszcze istnieje? Komu potrzebny taki Bóg? Nikomu, więc został przeniesiony do abstrakcji, zapomniano o nim.

Henri Bergson

Ur. 18 października 1859 r. w Paryżu, zm. 4 stycznia 1941 r. również w Paryżu. Filozof francuski żydowskiego pochodzenia. Noblista z dziedziny literatury. Po części literat, po części filozof. Zainspirowany ewolucjonizmem Herberta Spencera. Nie zostawił po sobie szkoły filozoficznej. Krytyk poznania naukowego, piewca intuicji.

Poglądy moralne

• Zrąb poglądów moralnych został zawarty w „Dwóch źródłach moralności i religii” z 1932r.

• Moralność opisał na podstawie materiału empirycznego: korzystał z badań Emila Durkheima.

• Moralność nie działa według jakiś określonych praw moralnych, wymyka się im.

Religia dynamiczna i statyczna i moralność zamknięta i otwarta

Religia i moralność mają dwa źródła: biologiczno-społeczne i mistyczne. Oba te zjawiska wyrastają z różnych źródeł i błędem jest poszukiwanie wspólnego fundamentu dla religii statycznej i dynamicznej, jak i błędem jest szukanie fundamentu dla moralności zamkniętej i otwartej.

Moralność zamknięta

Zamyka grupę na interesy, mentalność i wpływy innych grup. Dzieli ludzi na małe grupki. Przeciwdziała niebezpiecznym dla grupy skłonnościom egoistycznym jednostek. Społeczeństwo samo wytwarza normy i zasady, których zadaniem jest utrzymać status quo. Poczucie obowiązku jest wytworem presji, ma za zadanie zachować jedność grupy.

Moralność otwarta

Jest wytworem jednostek. Zmierza do realizacji jakiegoś celu, nakierowana na jakiś wzorzec. Ma swoich świętych i mistyków. Są to ludzie będący przykładem, geniusze moralni. Twierdzą oni, że moralność dotyczy wszystkich, a nie tylko małych grup. Z tego typu moralności wywodzą się wspaniałomyślność i sprawiedliwość.

Religia statyczna

Jak moralność, utrzymuje w całości społeczeństwo. Zapewnia psychiczne bezpieczeństwo, dobre samopoczucie jednostek. Jest mechanizmem obronnym przed śmiercią i cierpieniem. Wytwarza dla wygody takie pojęcia jak: nieśmiertelna dusza, Bóg stwórca świata. Im bardziej religia się rozwija, doskonali, tym bardziej ujawnia się pierwiastek duchowy. Religia ta się przekształca.

Religia dynamiczna

Powstaje na bazie religii statycznej. Jej źródłami są m.in. mistycy i święci (św. Teresa, św. Jan od Krzyża). Religia ta inspiruje do kierowania się miłością do całej ludzkości w postępowaniu. Dzięki mistykom ludzkość ma stać się jednym, wielkim duchowym ciałem skupionym wokół miłości, jaką jest Bóg.

Karol Marks

Ur. 5 maja 1818r. Trewir, Królestwo Prus, zm. 14 marca 1883r. Londyn, Wielka Brytania. Filozof, działacz polityczny. Współpracował z Fryderykiem Engelsem. Pochodzenie żydowskie. Zainteresowania prawem i filozofią.

Poglądy filozoficzne

• Materializm, realistyczna teoria poznania.

• Życie psychiczne to wytwór materii.

• Przyroda nieustannie się rozwija i jest i w ciągłym ruchu.

• Człowiek poznawany jako konkretny byt w określonym miejscu i czasie.

• Wpływ sposobów zdobywania środków do życia na ustrój społeczno-polityczny i kulturę.

Etyka

• Prawo, filozofia i moralność jest zależna od ustroju gospodarczego.

• Sprzeciw koncepcji moralności jako tworu absolutnego, wiecznego, ahistorycznego, ponadklasowego.

• MORALNOŚĆ JEST ZAWSZE KLASOWA

• Moralność usprawiedliwia lub broni interesy klasy pracującej.

Etyka ogólna a etyka szczegółowa

Rozróżnienie powyższe pojawia się w etyce chrześcijańskiej, zwłaszcza w tomizmie. Przykładem jest sylwetka ks. Tadeusza Ślipko, autora „Zarysu etyki szczegółowej”

Etyka ogólna

Filozoficzna refleksja nad podstawami etyki, nad wartością moralną, odpowiedzialnością, powinnością, sumieniem, celem i sensem ludzkiej egzystencji. Formułuje najbardziej podstawowe i elementarne zasady postępowania. Jej przeciwieństwo to etyka szczegółowa.

Etyka szczegółowa

Zajmuje się formułowaniem praktycznych wskazań moralnych, opisem typowych sytuacji, które spotykają człowieka. Dotyczy konkretnych aspektów ludzkiego działania. Dzieli się na dwa podtypy:

• Etyka indywidualna: zajmuje się kwestią życia osobistego jednostki. Normuje postępowanie konkretnych osób..

• Etyka społeczna: Dotyczy społecznej sfery życia człowieka. Normuje społeczne zachowania jednostki. Bada normy moralne, które decydują o kształcie życia społecznego. Często w ramach tej etyki porusza się problem dobra wspólnego.

Etyka zawodowa - moralność zawodowa

Czy jest potrzebna?

• tak;

• nie, to „mnożenie bytów ponad miarę”.

Statystycznie w Polsce mamy ok. 2.400 grup zawodowych, a w USA - ponad 20.000.

Moralność a grupy zawodowe

Każda grupa zawodowa ma swoją moralność, swój status moralny, związany z charakterem wykonywanej pracy, kieruje się swoistymi regułami, napotyka swoiste sytuacje i dylematy moralne: lekarze, dziennikarze, politycy, ludzie biznesu.

Próba definicji

• System spisanych norm moralnych, związany z podziałem pracy i sposobem jej wykonywania. W postaci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowany.

• Teoretyczna refleksja etyczna dotyczącą społeczno-zawodowego zróżnicowania moralności.

• Geneza, istota i funkcje moralności grup zawodowych oraz jej historyczne przejawy.

• Rozważania mające charakter normatywny, określają podstawowe wartości moralne związane z działalnością poszczególnych zawodów, właściwych dlań systemów powinności oraz wzorców moralnych.

Ujęcie socjologiczne

Przedmiotem badań etyki zawodowej jest rzeczywisty stan moralny określonych grup. Tak rozumiana etyka zawodowa oznacza:

• postawy moralne (rzeczywiste, stwierdzane empirycznie) widoczne w trakcie wykonywania pracy przez konkretnych przedstawicieli danego zawodu (moralność);

• przekonania danej grupy zawodowej, które dotyczą jej powinności moralnych, zasad i norm, jakich powinno się przestrzegać;

• kodeksy zwerbalizowane i ujęte w oficjalne dokumenty, łatwe do uchwycenia.

Historia etyki zawodowej

• Starochińska powiastka Kotarbińskiego z „Pism etycznych”.

• Platon: „Państwo” - zadaniem pasterzy jest dbanie o swe owce, a lekarzy o pacjentów.

• Przysięga Hipokratesa.

• Średniowiecze: etos rycerski, urząd władcy.

• Etos mieszczański z XIX w. opisany przez Maxa Schelera w książce „Resentyment a moralność”.

• Czasy nowożytne: Charles Monteskiusz, Emil Durkheim (stwierdził m.in., że tyle jest form moralności, ile jest różnych zawodów).

• Rewolucja przemysłowa i odejście od traktowania zawodu jako misji trwającej przez całe życie.

• Wiek XX i XXI - mobilność i elastyczność zawodowa jako cechy pożądane na rynku pracy.

Po co nam etyka zawodowa?

Zmienia się świat, w którym żyjemy. Powstają nowe gałęzie przemysłu i nadal pogłębia się specjalizacja pracy. Tworzą się nowe techniczne i organizacyjne warunki pracy.

Technika współczesna rodzi nowe problemy, które w historii nie występowały, jak np. eksperymenty naukowe, zwłaszcza biologiczne, genetyczne, sztuczne zapładnianie, klonowanie. Stawia ona nowe problemy nawet przed tradycyjnymi zawodami, jak zawodem prawnika, uczonego, lekarza.

Na tym tle w wielu środowiskach pracowniczych powstają nowe dylematy moralne. Wzrost zainteresowania problematyką etyki zawodowej jest również zwiększenie się liczby zawodów, które mają bezpośredni wpływ na losy jednostek i społeczeństwa, i które są powołane do ochrony podstawowych wartości społecznych.

Relacje etyka ogólna a zawodowa

Etyka (moralność) zawodowa nie jest czymś różnym ani sprzecznym w stosunku do moralności powszechnej. Jest ona przełożeniem ogólnospołecznych wymogów moralnych na język konkretnych warunków, sytuacji i zadań związanych z pracą zawodową. Ogólnie moralność domaga się np. uczciwości, prawości, poszanowania ludzkiej godności, życzliwości itp. Te ogólne pojęcia znaczą niby zawsze to samo, ale zaczynają się różnicować w zależności od sytuacji zawodowych i życiowych, w jakich znajdują się ludzie. Zupełnie odmiennie przejawia się uczciwość lekarza, nauczyciela czy prawnika.

Cechy charakterystyczne etyki zawodowej

• W każdym systemie moralności zawodowej obiegowe, społecznie postulaty moralne znajdują własną hierarchizację.

• W każdej etyce zawodowej istotne są sprawy dumy zawodowej, solidności, poczucia odpowiedzialności, solidarności grupowej.

• W poszczególnych systemach moralności zawodowej występują niekiedy mniej lub bardziej dostrzegalne modyfikacje podzielanych społecznie poglądów moralnych, obowiązują reguły moralności częściowo tylko obowiązujące w innych systemach (lub społeczeństwie w ogólności).

• Zaleca sposób rozstrzygania konfliktów moralnych. Są przecież zawody, które w swoją charakterystykę mają niejako wpisany konflikt. Wykonywaniu tych zawodów towarzyszą nieuchronnie sytuacje trudne, gdzie ścierają się różne normy i wartości moralnych. Do takich m.in. należy zawód prawnika, lekarza, dziennikarza.

• Specyficzne funkcje tej etyki: np. regulowanie stosunku człowieka do obowiązków zawodowych, regulowanie wzajemnych stosunków międzyludzkich.

Czynniki decydujące o strukturze i charakterze etyki zawodowej

• Ewentualne tradycje danego zawodu, wartości moralne zrośnięte na trwałe z jego funkcjonowaniem, niezależnie od zmian zachodzących w strukturze społecznej czy w warunkach technicznych wykonywania zawodu;

• Warunki zewnętrzne funkcjonowania danego zawodu: konkretne warunki życia i potrzeby danego społeczeństwa, a również warunki techniczne wykonywania zawodu;

• Charakter zadań danego zawodu i ich społeczna ranga, miejsce, jakie ten zawód zajmuje w społecznym podziale pracy;

• Uprawnienia danego zawodu, które są pochodnymi spełnianych funkcji; uprawnienia te nakładają na przedstawicieli poszczególnych zawodów określone powinności moralne, ale mogą też stwarzać okazję do swoistych nadużyć;

• Struktura wewnętrzna danego zawodu, układ powiązań i zależności międzyludzkich.

Etyka zawodowa - problem istotny

O realności i doniosłości problematyki zawodowej świadczy też wielość komisji etycznych. Komisje mają stać na straży etyki poszczególnych zawodów, wypowiadać się w kwestiach spornych, a także stosować sankcje moralne wobec osób zachowujących się niezgodnie z wymogami moralnymi. Przykłady komisje w polityce, nauce i w mediach (np. Rada Etyki Mediów, czy Komisja Etyczna TVP), a także sądy koleżeńskie, sądy honorowe, izby.

Etyka społeczna

Charakter etyki społecznej

Pojęcie etyki społecznej występuje głównie w myśli katolickiej, ale to pojęcie inaczej zdefiniowane i nie tak ściśle określone daje się odnaleźć w innych religiach oraz światopoglądach. Najczęściej o etyce społecznej mówi się i pisze jako o dziale Katolickiej Nauki Społecznej (prace ks. Tadeusza Ślipko, encykliki papieskie, dokumenty soborowe). Etyka społeczna stanowi część rozważań dotyczących funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego. Akceptacja głównych ustaleń katolickiej etyki społecznej nie wymaga przyjęcia jednocześnie wiary katolickiej.

Definicja

• Nazwa funkcjonuje od XX w. Przed I wojną światową podważano sens tego pojęcia, bo uważano, że to jednostka kształtuje obyczaje, a nie społeczeństwo. Zatem etycy akcentowali etykę indywidualną.

• Nauka, dyscyplina filozoficzna, która ustala reguły, a zatem oceny i normy moralne porządkujące sferę życia społecznego. Opisuje jak moralność funkcjonująca w życiu społecznym wpływa i warunkuje wszechstronny rozwój człowieka.

Ks. Ślipko: relacje etyki społecznej i socjologii

• Socjologia i etyka społeczna to dwie odrębne gałęzie nauk. Etyka społeczna to nauka filozoficzna i normatywna, socjologia nauka szczegółowa i uogólniająca

• Socjologia ma opisywać, analizować i uogólniać zjawiska takimi „jakimi one są” faktycznie. Ma badać empirycznie otaczający świat bez poddawania ich moralnej ocenie ze stanowiska określonego systemu etycznego. Ma być obiektywna.

• Filozofia moralności, dokładniej mówiąc etyka społeczna ma natomiast wartościować zjawiska społeczne, czyli opisywać „jak być powinno” według przyjętych norm moralnych. Jej zadaniem jest te oceny i normy prawidłowego funkcjonowania ustalić.

• Z punktu widzenia etyka socjologia jest nauką pomocniczą. Ale relacje te można odwrócić - w innej sytuacji etyka społeczna może służyć socjologii jako nauka pomocnicza.

Socjologia

• Terminu „socjologia”, tym bardziej „socjologia katolicka” nie należy już odnosić do etyki społecznej czy pokrewnego jej zagadnienia społecznego. Obecnie „socjologię” pojmuję się jako szczegółową naukę doświadczalną.

• Socjologowie pozytywni negują naukowy charakter etyki społecznej o charakterze normatywnym. Podważają oni istnienie ogólnoludzkich wartości etycznych. Interesują się tylko i wyłącznie wartościami, które są faktycznie przeżywane przez ludzi i które decydują o zachowaniu moralnym ludzi. Ten pogląd jest wynikiem przyjęcia socjologizmu - kierunku, który zmierza do wyjaśnienia wszystkich zjawisk i procesów w społeczeństwie jedynie poprzez odwołanie się do społeczeństwa.

Życie społeczne

Życie społeczne to całokształt stosunków i działań, grup społecznych o określonej strukturze i charakterze. W tym rozumieniu grupa nie jest tym samym czym zbiór jednostek wziętych jako prywatne osoby. Sam fakt istnienia takiej grupy, gdzie występuje wspólny model działania, upoważnia, by traktować reguły życia tej społeczności jako reguły etyki społecznej, a nie tylko reguły etyki osobowej.

Relacje etyka indywidualna a społeczna

• Etyka indywidualna dotyczy postępowania człowieka i jest nakierowana na jednostkę, rozpatrując wybory, jakich ona dokonuje.

• Etyka społeczna opisuje postępowanie społeczeństwa. Ma charakter normatywny. To namysł nad o tym, jak powinna postępować zbiorowość, w jaki sposób organizować się i dążyć do urzeczywistnienia dobra wspólnego.

Moralność indywidualna i szczegółowa - relacje.

• Moralność indywidualna to powinności jednostki ludzkiej wobec niej samej (np. poczucie własnej godności, szacunek dla siebie),

• Moralność społeczna - te reguły, które dotyczą postępowania jednostek wobec innych ludzi oraz zbiorowości, udziału jednostki w życiu zbiorowym.

• Taki podział ma pewne uzasadnienie, jednakże jest mało ostry.

Moralność indywidualna

Na moralność indywidualną składają się normy moralne (wartości, wzorce, oceny), które odnoszą się bezpośrednio do postępowania jednostki ludzkiej - ona jest jej podmiotem. Obojętnie, czy chodzi o jej zachowanie się względem niej samej, czy względem innych ludzi, o jej udział w życiu zbiorowości.

Moralność społeczna

Moralność społeczną konstytuują te reguły moralne (wartości, oceny, wzorce), które odnoszą się do zorganizowanego życia zbiorowego, do działania grup i instytucji społecznych - one są jej podmiotem. Stosowane jest również określenie synonimiczne: "moralność życia zbiorowego".

Czym się zajmuje etyka społeczna?

• sprawiedliwość społeczna,

• solidarność,

• osoba ludzka,

• prawa człowieka,

• geneza i istota życia społecznego,

• podstawowe zasady moralno-społeczne,

• personalistyczny i humanistyczny porządek społeczny,

• społeczności pośrednie między jednostką a państwem,

• rodzina, naród, społeczności ludzkości itp.

Sprawiedliwość

• Pojęcia sprawiedliwości i równości należą do najczęściej używanych w programach społecznych.

• Odwołują się do nich wszelkie ruchy rewolucyjne, szczególne znaczenie przywiązywał do nich marksizm. Duży nacisk na wartości sprawiedliwości i równości kładzie katolicka nauka społeczna, występują one w encyklikach papieskich. Są obecne w podstawowych dokumentach społeczności międzynarodowej - np. w Deklaracji Praw Człowieka.

• Pojęcia sprawiedliwości i równości są zarazem wieloznaczne i nadużywane, podatne na frazeologię, m.in. populistyczną.

Rozumienie sprawiedliwości historycznie

Sprawiedliwość była rozumiana jako cecha indywidualnego postępowania ludzkiego: człowiek sprawiedliwy to człowiek prawy, obiektywny w ocenach siebie i innych ludzi, oddający każdemu, co mu się słusznie należy. Sprawiedliwość to cecha systemu państwowo-prawnego i sposobu jego funkcjonowania, przejawiała się w obiektywnych i jednakowych dla wszystkich kryteriach oceny zasług i win obywateli danego państwa. Sprawiedliwość to cecha stosunków społecznych i sposobu wzajemnego traktowania się określonych grup - klas społecznych. Jest ona zaprzeczeniem przywilejów jednych grup wobec drugich, wyzysku, panowania jednych nad drugimi.

Sprawiedliwość społeczna obecnie

Obecnie za sprawiedliwe uznaje się zwalczanie tworzących się i coraz bardziej oddalających od siebie biegunów bogactwa i niedostatku w świecie. Skrajności te wynikają np. w krajach Afryki z nierówności społecznych, opóźnienia i nierówności w rozwoju cywilizacyjnym i związanych z tym trudnościami ekonomicznymi. Do tego zjawiska przyczyniają się też, niedomagania w działalności instytucji państwowych, działalność klikowa i mafijna, zagrabianie dóbr materialnych przez ekipy sprawujące władzę, walki plemienne, itp. Zdaniem współczesnego filozofa Karla Poppera zamiast dążyć do budowania idealnego społeczeństwa należy koncentrować się na zwalczaniu zjawisk, których można uniknąć: niesprawiedliwości, wyzysku, cierpienia, nędzy i bezrobocia. Jest to kwestia sprawiedliwego podziału dóbr w skali międzynarodowej i krajowej. Sprawiedliwość w tym znaczeniu odnoszona też jest do zapłaty za pracę oraz do zysku.

Rodzaje sprawiedliwości - Arystoteles

• Sprawiedliwość redystrybutywna (albo wyrównawcza) odnosi się zwłaszcza do sfery "zasług i win'', rozdziału "nagród i kar” i polega na zastosowaniu zasady „równym za równe”, a więc zasady ekwiwalentności, wyrażającej równowartość dóbr i czynów, przeniesionej z dziedziny ekonomicznej (ekwiwalentność dóbr materialnych) w dziedzinę prawa i moralności. Domaga się np. "sprawiedliwej ceny" płaconej wytwórcy za jego produkt (usługi), odpowiadającej poniesionym przez niego nakładom i kosztom, wysiłkowi oraz ryzyku.

• Sprawiedliwość dystrybutywna (rozdzielcza) odnosi się natomiast zwłaszcza do podziału dóbr i wyraża się w zasadzie: każdemu to, co mu się słusznie należy, a więc jednemu więcej, drugiemu mniej, w zależności od udziału w zbiorowym wysiłku. Jest to, więc m.in. kwestia sprawiedliwego wynagradzania, odpowiadającego wkładowi pracy w uzyskany sukces - rozdziału uzyskanych korzyści stosownie do skali i jakości tego wkładu.

John Rawls

John Rawls ur. 21.02.1921 r. - Baltimore w stanie Maryland, zm. 24.11.2002 r. - Lexington w stanie Massachusetts.

Amerykański filozof polityczny, jeden z najbardziej wpływowych myślicieli XX wieku.

„Teoria sprawiedliwości”

• „Teoria sprawiedliwości” jest filozoficzną i polityczną doktryną opublikowaną w książce "Teoria sprawiedliwości" w roku 1971.

• W swojej teorii filozof odwołuje się do zasady „Sprawiedliwość jako bezstronność”.

• Sprawiedliwe są te reguły, które oferują każdemu takie same możliwości, to takie reguły, które zaakceptowałby każdy człowiek działający racjonalnie i bezinteresownie („zasłona niewiedzy”).

Dwie zasady sprawiedliwości:

• Równa wolność dla wszystkich, czyli Pierwsza Zasada Sprawiedliwości: Każda osoba powinna mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich

• Nierówności można bronić tylko, gdy w jej wyniku korzyść odniosą ci, którzy są najbardziej poszkodowani, czyli Druga zasada sprawiedliwości: Nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone aby:

• były z jak największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych

• były związane z dostępnością do urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans.

Robert Nozick

Ur. 16.11.1938r., zm. 23.01.2002r. Amerykanin, profesor Uniwersytetu Harvarda, przedstawiciel radykalnego liberalizmu (libertarianizm). Główne dzieło: "Anarchia, państwo, utopia". Czołowy filozof polityczny XX w. Autor koncepcji państwa minimalnego.

Teoria sprawiedliwości Roberta Nozicka

• Sprawiedliwość dystrybutywna, jest rezultatem zastosowania odpowiednich procedur (a nie końcowych rezultatów), zatem to sprawiedliwość proceduralną lub formalną. (Zwracamy uwagę na legalność, na formalizmy, a nie na efekt końcowy mierzony np. za pomocą ilości dóbr dostępnych dla jednostek lub ich użyteczności).

• Sprawiedliwość redystrybtywna gwarantuje respektowanie fundamentalnych praw jednostek: prawo do życia, wolność wyboru, prawo do produktu własnej pracy.

• Podstawą teorii jest posiadanie dóbr.

• Jej główne założenia to:

• zasada sprawiedliwego nabywania (nawiązanie do teorii zawłaszczania rzeczy niczyich),

• zasada sprawiedliwego transferu (dobrowolne wymiany rzeczy posiadanych),

• zasada naprawy niesprawiedliwości (gdy ktoś zawłaszczył rzecz niezgodnie z prawem).

Perelman Charles - „O sprawiedliwości”

• Każdemu to samo - wszyscy członkowie społeczności traktowani jednakowo, niezależnie od jednostkowych uwarunkowań. W praktyce utopia.

• Każdemu według jego zasług - każdy członek społeczności powinien być traktowany według swoich zasług. Subiektywizm.

• Każdemu według jego dzieł - efekty działalności jednostki, a nie wkład pracy. Pragmatyzm. Wykształca elity gospodarcze. Nie są uwzględniane naturalne uwarunkowania jednostki wpływające na efektywność jej pracy.

• Każdemu według potrzeb - miłosierdzie, dużo zależy od urzędnika. Zakłada równość w zaspokajaniu potrzeb jednostki. Obecna prawodawstwie socjalnym i koncepcjach państwa opiekuńczego.

• Każdemu według pozycji - kryterium arystokratyczne. Dystrybucja dóbr wg pozycji społecznej.

• Każdemu według tego, co przyznaje prawo - zawodna w praktyce, brak założenia o niesprawiedliwym charakterze prawa (dodatkowa koncepcja niekoniecznie występuje u wszystkich).

Solidarność

Nazwa wywodzi się z łaciny. To kategoria filozoficzna, określona jako więź duchowa z osobą lub grupą społ., zbliżona do braterstwa, oparta na wspólnocie przekonań, jedności celów lub więzach krwi; czasami wynoszona do rangi moralnego obowiązku (np. społeczna, rodzinna, narodowa). W polskim prawie cywilnym forma zobowiązania polegająca na obowiązku wzajemnej odpowiedzialności i pomocy; może występować po stronie dłużników i po stronie wierzycieli.

Richard Rorty

Ur. 4.10. 1931 r. - Nowy Jork, zm. 8 czerwca 2007 r. w Stanford. Amerykański filozof, neopragamtyk, tworzył w tradycji Johna Deweya, którego uważał za swojego mistrza. Profesor filozofii i literaturoznawstwa porównawczego na Uniwersytecie Stanforda. Członek American Philosophical Association, American Academy of Arts and Sciences oraz American Philosophical Society, prezes Eastern Division w 1979r. Zwolennik demokracji liberalnej.

Solidarność

• Rorty mimo, iż podkreślał indywidualizm i wolność jednostek, dużo uwagi poświęcał też koncepcji dobra wspólnego.

• Sugerował, aby ludzie byli wrażliwi na upokorzenia, jakich doznają inni.

• Uczucie solidarności polegało na objęciu terminem „MY” jak największej liczby ludzi. Wszystkich, też jakoś upośledzonych przez los np. majątkowo.

Kodeksy etyczne, postmodernizm i postmodernistyczna krytyka etyki kodeksowej

Kodeks etyczny

• Nazwa kodeks wywodzi się z łacińskiego słowa codex - pień, kloc, księga, spis, wykaz.

• Jest to niesprzeczny, spisany i uporządkowany zbiór norm, zasad moralnych. System regulujący sferę moralnego życia człowieka. Może występować w formie spisanej lub przekazu ustnego.

• Sposób formułowania wymogów w kodeksach (także niepisanych) jest rozmaity. Część z nich ma postać zakazów (czego nie wolno i nie powinno się czynić). Inne zasady występujące w kodeksach zawodowych to szereg nakazów (ochrona wartości).

Rola kodeksów w życiu społecznym

Tradycyjnie kodeksom przyznaje się dużą rolę. Przykład tego stanowić może religijny dekalog (gr. deka logos, deka - dziesięć, logos - słowo) - dziesięć przykazań moralnych. Kodeksy pełnią funkcje profilaktyczne, bo przestrzegają przed pokusami moralnymi (np. korupcja, wykorzystanie stanowiska dla celów prywatnych, nieuczciwość).

Kodeks a etyka zawodowa

• Szczególną przydatność ujawniają kodeksy w środowiskach zawodowych. Są uzupełnieniem przepisów prawnych i służbowych. Nobilitują zawód, wpływają na niezbędne w nim i społecznie oczekiwane zachowania profesjonalne.

• Są zawody, które starają się o spisanie klasycznych kodeksów lub te, które kodeksy mają narzucone z zewnątrz. Profesje te powołano w celu tworzenia, realizacji lub ochrony wartości szczególnie istotnych, podstawowych, z punktu widzenia zbiorowości i jednostek ludzkich. Tymi wartościami mogą być: życie i zdrowie, prawda i sprawiedliwość, wolność i godność, bezpieczeństwo, integralna osobowość.

• Pewne zawody tworzą kodeksy lub mają własne komisje etyczne (nauczyciele, uczeni, służba zdrowia, prawnicy, dziennikarze, biznesmeni, politycy, parlamentarzyści).

Krytyka kodeksów

• Kodeksy i próby kodyfikacji moralności, „postawy kodeksowe", spotykają się z ostrą krytyką.

• Wielu dyskutantów, często niesłusznie, sprowadza całą sferę moralności a niekiedy i etykę do kodeksu. Osoby te mają przy tym zastrzeżenia dotyczące samej idei kodeksu i w ten sposób negują sens etyki zawodowej. Propagowanie zaś moralności, troskę o jej poziom sprowadzają do jej kodyfikacji.

• Kolejnym argumentem przemawiającym za negatywną oceną kodeksów jest fakt, że wyrażają one głównie jeden segment moralności - normy, powinności, obowiązki.

• Podważa się również sens istnienia kodeksów, bo dają złudne poczucie "moralnego bezpieczeństwa", że sam fakt istnienia i ich znajomość zapewniają właściwe postępowanie.

• Akcentuje się też, że kodeks zakłada szczegółowe i drobiazgowe ustalenie powinności moralnych człowieka. Tymczasem nie jest możliwe ujęcie wszelkich zasad, przykazań moralnych w zamkniętym ich wykazie. Rzeczywistość jest złożona i dynamiczna, człowiek może znaleźć się w sytuacji i wobec problemu, którego nie przewiduje i nie rozwiązuje żaden kodeks - nie pomaga odwołanie się do niego.

• Krytykuje się również ustalenia kodeksu, bo w powyższym ujęciu, są arbitralne i autorytatywne, wymagają mechanicznego posłuszeństwa.

• Dodatkowo pojęcie "kodeks" wywołuje złe skojarzenia z kodeksem karnym, z normatywnymi aktami prawa, za którymi idzie penalizacja.

Alternatywa: etyka wartości i etyka sytuacyjna

• Kodeksom i postawom kodeksowym krytycy przeciwstawiają etykę wartości - postępowanie oparte nie na formalnych nakazach i zakazach, lecz na przyswojeniu, aprobacie i realizacji wartości.

• Etyka sytuacyjna łączy się z etyką wartości. Jest postawą uwzględniającą realne sytuacje, w których się działa. Ludzie dokonują wyborów na własne ryzyko i odpowiedzialność. Neguje "ślepe'' stosowanie się do reguł moralnych - twierdzi, że w konkretnej sytuacji bezwzględne stosowanie danej normy może rodzić zło, czyjąś krzywdę. Np. stosowanie się do nakazu prawdomówności wobec ciężko chorego, co może pogorszyć jego stan, niewczesne ujawnienie prawdy przez "uczynnych" sąsiadów adoptowanemu przez kogoś dziecku, czy w czasie okupacji hitlerowcom ścigającym partyzantów lub Żydów.

Próba obrony

• Kodeksom można przyznać inny sens i znaczenie. Mogą one stanowić werbalizację zasad postępowania wykształconych w danej zbiorowości, otwarty zbiór uznawanych w niej wartości, katalog zachowań ocenianych moralnie dodatnio.

• Kodeks nie wyczerpuje spraw moralności - może jednak stanowić pomocniczy jej instrument, ułatwiający poznanie swych powinności moralnych, lepszą w nich orientację. Obok sytuacji złożonych i nieoczekiwanych, wymagających podjęcia własnej decyzji, istnieją też sytuacje proste i powtarzalne, wymagające zachowań opartych na znanych i uznanych regułach moralnych.

Postmodernizm

• Postmodernizm jest nurtem filozoficzno - kulturowym, powstał w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku. O tym zjawisku należy mówić w kontekście jako o zespole poglądów, który towarzyszy epoce ponowoczesnej.

• Nowoczesność i ponowoczesność to określenie stadiów rozwoju kulturowego. Określają one poziom praktyk społecznych danej grupy ludzkiej. Natomiast modernizm i postmodernizm stanowią zestawy poglądów, etyk i estetyk oraz filozofii.

• Termin postmodernizm był używany już wcześniej w ramach krytyki literackich. Na stałe wszedł do kanonu podstawowych pojęć w latach siedemdziesiątych za sprawą teoretyków sztuki. Jednak największa wrzawa wokół omawianego zjawiska zaczęła się po opublikowaniu przez Jean - François Lyotarda dwóch artykułów: „Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wiedzy” oraz „Odpowiedź na pytanie: Co to jest postmodernizm?”. Począwszy od tego momentu postmodernizm i ponowoczesność znalazły się na ustach wielu publicystów naukowców i intelektualistów.

• O postmodernizmie piszę się dwojako: albo negatywnie opisując go jako np. „intelektualną czkawkę Zachodu” (Edward O. Wilson), albo z dużą dozą sympatii.

Nowoczesność i modernizm

• Nowoczesność jako system praktyk społecznych, jako epoka, wedle różnych danych, narodziła się wraz z Kartezjuszem lub z pojawieniem się kapitalizmu w drugiej połowie XVII wieku.

• Ściśle wiązała się z modernizmem pojmowanym jako zbiór przekonań i norm oraz wzorców postępowania. Ludzie żyli mając określoną wizję celu i wartości, którymi się kierowali. Dominowała wtedy produkcja przemysłowa zwłaszcza w postaci „przemysłu brudnego”: hutnictwo, górnictwo i włókiennictwo. Panował kult protestanckiej pracowitości, oszczędności i ciężkiej pracy fizycznej. Naukowców charakteryzowała pasja, wielkie oddanie i optymizm historiozoficzny i epistemologiczny.

• To, co charakterystyczne dla tej epoki to wielki kult nowości teraźniejszości (stąd nazwa) i innowacyjności.

• W sztuce wielką rolę odgrywały ruchy awangardowe i pionierskie.

• Za typowe dla nowoczesności uznano również fordyzm (termin Fredericka W. Taylora) jako „system organizacji produkcji, w którym pracę dzieli się na drobne, proste składniki (fragmentaryzacja pracy), ściśle przestrzega się jej podziału, od pracowników zaś wymaga stosunkowo ograniczonej i niezmiennej wiedzy zawodowej zakładając, że zawód raz wyuczony będzie się wykonywało przez całe życie”.

Ponowoczesność

• Nadejście epoki ponowoczesnej wiąże się z odejściem od fordyzmu na rzecz postfordyzmu rozumianego jako „odejście od wąskiej specjalizacji na rzecz nowych umiejętności zawodowych w zależności od zapotrzebowania danej firmy czy rynku prac, akcent położony na elastyczność zawodową, mobilność geograficzną i giętkość zawodową”.

• Odrzuca się tutaj poczucie stabilności i bezpieczeństwa, tak charakterystyczne dla poprzedniej epoki, na rzecz giętkiego dostosowania się do potrzeb kapitalizmu. Promuje się szybkie odważne decyzje i gotowość do zmian.

• Nowy typ swoistego porządku społecznego jawi się niektórym teoretykom jako wyraz swoistej niepewności i wszech otaczającej nas zmienności. Życie przeciętnego człowieka staje się coraz bardziej epizodyczne i fragmentaryczne. Brakuje poczucia stabilności i niezmienności oraz jedności ze światem i bliskimi, która odeszła w niepamięć wraz z nowoczesnością. Cała rzeczywistość wydaje się przepełniona dwuznacznością naszych ludzkich wyborów.

• W takiej sytuacji wielu wybitnych znawców problemu negatywnie wypowiada się na temat tego nowego etapu w rozwoju kultury. Dodatkowo pewne zaniepokojenie budzi powiązanie z globalizacją pojętą jako coraz bardziej ścisłe powiązanie ze sobą gospodarek narodowych, sieci wzajemnych powiązań i kapitału, którego nie ograniczają żadne z granic państwowych.

Konsumpcja i pluralizm

• Ponowoczesność jawi się także jako nadejście nowego paradygmatu konsumpcji. Zastąpił on nowoczesny akcent na wewnętrzną dyscyplinę i kult nowoczesności. Teraz dąży się do poczucia życiowego spełnienia poprzez nadmierne gromadzenie doświadczeń i dóbr materialnych. Sama świadomość dobrze wypełnionych obowiązków związanych z pracą przestała wystarczać.

• Dodatkowo zetknięcie z wielością kultur zachwiało przekonaniem o istnieniu jednej tylko, a przez to słusznej drogi postępowania. Ponowoczesne społeczeństwo ma do wyboru kilka możliwych światopoglądów. Nawet praktyki religijne zmieniły swoje oblicze. Wspólnoty wyznaniowe nawołują do tolerancji, synkretyzmu i tolerancji. Podkreśla się przekonanie o względnej wartości różnych wiar, poszukiwaniem elementów wspólnych łączących różnych ludzi. Panuje tendencja, by na pierwszy plan wysuwać nie elementy teologiczne, a aspekt etyczny i wagę osobistego doświadczenia religijnego.

Kultura i estetyzacja

• Pojawiła się tendencja do poddania własnego życia procesom estetyzacji, czyli nastawieniu na eksperymentowani i auto kreację, pojecie to odnosi się także do swoistego zagospodarowania otaczającego świata.

• Kultura ponowoczesna wchłania w siebie rozmaite, często sprzeczne nurty. Jest to zgodne z tendencją do tolerancji i współ egzystencji tego, co odmienne. Brak tu jednolitego standardu, który łączyłby różne jej przejawy.

• Ponowoczesność wiąże się nierozerwalnie z dominacją i szybkim rozwojem mediów. Mają one wielki wpływ na kreowania wizji świata poprzez swoja szybkość i wielkie rzesze odbiorców. Media zyskały własne odmienne życie potrafią tworzyć nowe zupełnie niezwiązane ze światem fizycznym hiperrealne rzeczywistości.

Postmodernizm

Na tle takiej rzeczywistości społecznej rodzi się postmodernizm jako system poglądów filozoficznych etycznych i estetycznych. Postmodernizm łączy się z niezgodą na prymat oświeceniowego i pozytywistycznego rozumu nauki. Pojmuje się go również jako antyscjentystyczny sprzeciw wobec eksploracyjnego podejścia do przyrody i ograniczeniu wolności i autonomii człowieka. To także wielka nieufność czasem też wykluczenie modernistycznej kategorii postępu. Postmodernizm to także kryzys przekonania o możliwości zrealizowania utopii społecznych i politycznych.

Przedstawiciele tego nurtu:

• Jean - François Lyotard,

• Richard Rorty

• Zygmunta Bauman

• Jean Baudrillard.

Często wymienia się także jako przedstawicieli:

• Jacques Derrida

• Odo Marquard.

Jest to kilka czołowych postaci, które niejednokrotnie odżegnują się od etykietki postmodernisty.

Filozofia

• To, co łączy przedstawicieli postmodernizmu to podkreślanie znaczenia pluralizmu stanowisk filozoficznych oraz światopoglądowych wizji świata.

• Intelektualiści ci występują także przeciwko fundamentalizmowi epistemologicznemu i politycznemu na rzecz dialogu i dyskusji.

• Część z nich dokonuje historycyzacji zachodnio - europejskiej kultury. Wskazują na przygodność naszego widzenia świata.

• Stoją na stanowisku antyuniwersalistycznym eksponując lokalność i kontekstualność ludzkiej wiedzy, a także przekonań.

• Dla niektórych postmoderniści są niebezpieczni z racji swoistego podejścia do kwestii epistemologicznej. Przeciwstawiają się zdroworozsądkowej korespondencyjnej teorii prawdy. Przejawiają niechęć do utrwalonych w kulturze i filozofii tradycyjnych opozycji logos - mythos, fakt - teoria, rozum - zmysły, logika - retoryka, podmiotowe - przedmiotowe, męskie - żeńskie. Przestały się liczyć wielkie narracje i poszukiwania jednej wielkiej „Prawdy”. Filozofowie postulują pisanie dzieł skromnych, światów mikro skoncentrowanych na tym, co lokalne.

Postmodernistyczna krytyka etyki kodeksowej

Etyka

• W postmodernizmie zmieniło się również podejście do kwestii etycznych. Prym wiodą wartości takie jak wolność, autonomia indywidualizm. Nie ma tu skrajnego egocentryzmu z racji promowania solidarności, sprawiedliwości i odpowiedzialności.

• Postmodernistyczni myśliciele krytykują również modernistyczne kodeksy etyczne. Są to: Leszek Kołakowski, Zygmunt Bauman i Richard Rorty.

• W czasach nowożytnych człowiek nie mógł być pozostawiony sam sobie. Potrzebne było prawo regulujące wszystkich. Pojawiła się klasa prawodawców obdarzających ludność etyką normatywną i rozmaitymi kodeksami. Sytuacja ta uległa zmianie. W epoce ponowoczesnej ludzie nie są w stanie spisać jednego, niezawodnego kodeksu moralnego, który byłby oparty na solidnych fundamentach i mógłby obowiązywać wszędzie. Nie mamy już możliwości oprzeć kodeksu o etykę. Dlaczego? Nie ma już jedynej słusznej i uniwersalnej etyki opartej o wartości absolutne (pytanie czy taka była, niektórzy krytycy twierdzą, że oświeceniowa etyka rościła sobie do tego pretensje).

• Człowiek nie ma już żadnego pewnego punktu oparcia, żadnego fundamentu. Został sam, bez autorytetów, bez prawodawców narzucających z góry kodeks postępowania. Jest autonomiczny, a autonomia ta oznacza, że teraz jest moralnie odpowiedzialny za swoje postępowanie. Jest niejako skazany za ponoszenie konsekwencji. Nie ma nikogo, kogo mógłby oskarżyć o to, jak postąpił („Zabiłem, bo taki był rozkaz”, „Zabiłem, bo tak mi kazał Bóg”). Nie ma już odgórnych przymusów, konwencje utraciły swoją moc. Ludzie są teraz niejako skazani na świadomy wybór.

• Kryzys etyki nie oznacza kryzysu moralności. Wybory moralne nadal pozostają trudne, wciąż mamy do czynienia z dylematami, którą opcje wybrać.

Bioetyka i inne dylematy etyczne

Definicja

• Dziedzina etyki powstała na początku lat 70 XX w. Dotyczy rozmaitych aspektów współczesnej biologii, usiłuje ustalić i wskazać zakres działań zmierzających do poprawy życia ludzkiego.

• Bioetyka jest swoistą dziedziną filozoficzną, refleksją moralną, zajmującą się szczególnymi problemami, które niesie ze sobą rozwój współczesnej nauki. Skupia się w głównej mierze na biologii i medycynie. Łączy w sobie też elementy innych nauk: genetyki, teologii (zwłaszcza teologii moralnej), socjologii, psychologii i prawa.

• W bioetyce mamy dwa typy „odpowiedzi” na dylematy moralne:

• utylitaryzm

• personalizm.

Obecnie rozumienie bioetyki uległo ewolucji, a nawet przekształceniom w związku z burzliwym rozwojem nowych technik medycznych takich jak: doświadczenia medyczne na człowieku i zwierzętach, przeszczepy (m.in. podział narządów i implantacja sztucznych), definicje życia, zdrowia i śmierci, eutanazja, samobójstwo, aborcja, sterylizacja, sztuczne zapłodnienie in vitro, diagnostyka prenatalna, doświadczenia na płodach, eugenika, regulacja poczęć, klonowanie, problem sprawiedliwego podziału ograniczonych środków medycznych, problematyka zdrowia psychicznego i kierowania zachowaniem człowieka (psychoterapia, psychochirurgia, psychofarmakologia), relacja pacjent - lekarz, opieka nad pacjentami umierającymi, wolność badań naukowych, inżynieria genetyczna (terapia genowa).

Bioetyka a współczesna medycyna i technika

• Rozwój nowych technik jak: biotechnologia, neurofarmakologia, przedłużanie życia i inżynieria genetyczna niosą ze sobą szereg dylematów moralnych. Są one punktem rozważań etyków.

• Dyscypliny te, czy ich część, mogą wyrządzić wiele szkód w religii, życiu społecznym i politycznym.

• Brak kontroli nad techniką i medycyną może doprowadzić do zmiany rozumienia godności ludzkiej, norm kulturalnych i zwyczajów.

Problemy i zagrożenia

Neurofarmakologia i manipulacja emocjami oraz zachowaniem

• Przemysł farmakologiczny stał się alternatywą dla mozolnych i długotrwałych terapii psychoanalitycznych. W XX w. naukowcy i lekarze zauważyli, że pogłębiająca się wiedza o mózgu pozwala na coraz efektywniejsze leczenie pacjentów dotkniętych rozmaitego rodzaju zaburzeniami. Kobietom cierpiącym na depresję, podaje się prozac, który pozytywnie wpływa na ich samoocenę, pewność i łatwość nawiązywania kontaktów. Natomiast młodym chłopcom cierpiącym na ADHD zaleca się ritalin pozwalający na dłuższe skupienie uwagi, wzrost efektywności.

• Współczesna jednostka poprzez zastosowanie rozmaitych neurofarmaceutyków, m.in. wymienionych powyżej, zmienia się w bezpłciowy androgeniczny typ, którym łatwo sterować i manipulować.

• Po leki sięgają nawet ci, którzy uchodzą za zdrowych.

• Inżyniera społeczna może kreować charakter jednostek za pomocą leków. Społeczeństwo samo się zmienia, bądź jest kreowane przez rozmaite grupy interesu.

• Lekarze zamiast leczyć i przeprowadzać długotrwałą psychoterapię, wypisują recepty. Pedagodzy i rodzice zamiast ćwiczyć z dziećmi, wolą wysłać je do lekarza, a koncerny farmaceutyczne mają okazję, by się wzbogacić. Jednostka traci autonomię dosłownie odurzona lekami, których działanie bardzo często zbliżone jest do działania narkotyków.

Przedłużanie życia ludzkiego - dwa pokolenia emerytów

• Wzrastająca średnia długość życia przekłada się nie tylko na zmiany w systemie emerytalnym. Dużo większym zagrożeniem wydłużania życia jest koszt opieki nad osobami starszymi, które żyją, co prawda dłużej, ale nie są już tak sprawne umysłowo. Już nie tylko dzieci, ale i wnuki i prawnuki musiałyby podjąć się opieki nad seniorami. Owszem opieka taka jest wskazana i nikt nie twierdzi, że trzeba rodziców i dziadków pozostawić na starość samymi. Wychowanie dziecka od niemowlęctwa do wieku dorosłego trwałoby dużo krócej niż opieka nad zniedołężniałym dziadkiem lub babcią do ich naturalnej śmierci.

• Rozkład sił na rynku pracy również się zmienia. Starzejące się, rozwinięte społeczeństwo coraz dłużej zajmowałoby miejsca pracy, utrudniając tym samym dostęp do awansu zawodowego, czy pracy w ogóle, najmłodszym pokoleniom.

Inżynieria genetyczna, czyli „dzieci na zamówienie”

• Jest to zastosowanie techniki poprawy genów w organizmach ludzi. Postępowanie to ma na celu „wyhodowanie” ulepszonej rasy ludzkiej, Nietzscheańskiego nadczłowieka.

• Początkowo zamiast manipulacji genami może wystarczyć przedimplantacyjna diagnostyka genetyczna. Rodzice przed umieszczeniem zapłodnionej komórki jajowej w macicy, będą wybierali pożądane cechy swojego potomstwa i odrzucali te zagrożone ciężkimi chorobami. Taktyka ta doprowadziła do szeregu zmian w demografii w Chinach czy Indiach, gdzie rodzi się coraz mniej dziewczynek i zaczyna ich brakować. Chińczycy już zaczęli poszukiwać sobie żon na prowincjach lub poza granicami swojego kraju. Podobnie wygląda sytuacja w Indiach.

• Czy mamy do tego prawo?

• Dużo większym zagrożeniem ma być zastosowanie inżynierii genetycznej w celu stworzenia komórek rozrodczych lub zmodyfikowania urodzonych już dzieci. Oczywiście manipulacje te mogą mieć różny zasięg. Gdy zmienimy geny pojedynczego człowieka, to pozostanie to bez wpływu na przyszłe pokolenia, natomiast każdorazowa zmiana w komórce jajowej zostanie przekazana potomkom.

• Każda manipulacja niesie za sobą ryzyko. Zmiana w jednym z genów może pociągnąć szereg zmian dla całego organizmu.

• Jeszcze inne zagrożenie niesie ze sobą inżynieria genetyczna na poziomie społeczeństwa i państwa. Co się stanie, gdy bogatych obywateli będzie stać na idealne dzieci, gdy warstwy uboższe będą zdane na klasyczne metody rozrodcze?

• Może dojść do sytuacji, gdy państwo będzie pomagało biednym obywatelom i ich mniej inteligentnym dzieciom.

• Rodzice mogliby przykładowo chcieć oszczędzić swoim przyszłym dzieciom ostracyzmu społecznego z powodu ewentualnej homoseksualnej orientacji lub niepożądanych cech genetycznych. Byliby w stanie zapobiec już w życiu płodowym lub nawet przed poczęciem, wystąpieniu ewentualności wykształcenia się owej niepożądanej cechy.

• Czy takie zachowanie jest moralnie słuszne? Czy mamy prawo stosować eugenikę?

• Pojawia się zagrożenie dla równości i swobody wyborów moralnych wśród ludzi. Rodzice nie będą mogli swobodnie decydować o ilości posiadanego potomstwa bez milczących nacisków ze strony społeczeństwa. Tak samo jednostki nie będą mogły swobodnie decydować o swoim losie, bo genetycy mogą zdecydować za konkretną osobę o jej zdolności do wykonywania określonego zawodu. Zniknie gdzieś poszanowanie dla człowieka jako człowieka. Wyparuje pojęcie godności osoby. Część upośledzonych genetycznie może zostać potraktowana jak niewolnicy. W powstrzymywaniu tego procesu nie pomoże religia, która traci autorytet i przegrywa ze współczesną nauką.

Lekarstwo wg Francisa Fukuyamy

Rozwiązaniem jest użycie władzy państwowej w celu uregulowania biotechnologii. Gdyby poszczególne państwa nie były na tyle silne, by ograniczyć tą gałąź nauki, to problem ten powinien być rozwiązany na arenie

Współczesne dylematy etyczne

Aborcja

• Przedwczesne przerwanie ciąży kobiety i życia płodu, sztuczne poronienie.

• Problem ten wiąże się z szerokim debatami etyków, teologów, środowisk głęboko wierzących, radykałów i feministek. Środowiska te spierają się o samą dopuszczalność tego czynu.

• Dla chrześcijan i teologów aborcja jest zakazana, bo płód od samego początku jest już człowiekiem obdarzonym duszą.

• Dla radykalnych feministek i środowisk laickich aborcja jest prywatną sprawą kobiety, która sama decyduję o tym, co się dzieje z jej ciałem. W takim rozumieniu płód jest po prostu tkanką.

• W debacie pojawiają się też głosy próbujące pogodzić powyższe stanowiska. Według niektórych aborcja do trzeciego miesiąca powinna być dopuszczalna, bo od tego momentu płód nosi już znamiona człowieka (Jacek Hołówka).

Eugenika

• Z pojęciem aborcji często łączone jest pojęcie eugeniki negatywnej i pozytywnej. Pojęcie eugeniki funkcjonujące od XIX w. i wprowadzone przez Francisa Galtona miało na celu promowanie świadomego rodzicielstwa, walki z alkoholizmem, chorobami wewnętrznymi, higieną pracy. Termin ten zyskał złą sławą przez działalność nazistów w czasie II wojny światowej.

• Eugenika pozytywna oznacza takie działanie, które ma na celu promowanie i wzmacnianie pożądanych cech genetycznych w ludziach (siła, wzrost, wygląd, odporność, wytrzymałość itp.).

• Eugenika negatywna polega na eliminowaniu niepożądanych cech z genomu poprzez albo aborcję dysfunkcyjnych płodów lub przez sterylizację osób upośledzonych fizycznie i umysłowo.

Eutanazja

Nazwa ta oznacza z gr. eu thanatos - dobrą śmierć; to powodowane współczuciem zabicie człowieka, który cierpi i jest nieuleczalnie chory. Dzieli się na:

• eutanazję dobrowolną (na prośbę i ze względu na dobro chorego, nawet gdy chory podjął tą decyzję wcześniej i obecnie jest nieprzytomny),

• eutanazję niedobrowolną (skraca się życie komuś, kto sam nie może podjąć tej decyzji: nieuleczalnie chory i upośledzony noworodek, osoba nieprzytomna, osoba bez zdolności do racjonalnej decyzji),

• eutanazję wbrew woli (osoba nie wyraziła swej decyzji lub była zapytana i się nie zgodziła).

Inny podział eutanazji to:

• eutanazja czynna (podanie leku) i

• eutanazja bierna (odmowa leczenia).

Z pojęciami tymi łączy się też dopuszczalne przez Kościół zaprzestanie uporczywej terapii - działanie lub powstrzymanie się od działania, które powoduje śmierć.

Warunki dopuszczające eutanazję:

• pacjent sam dobrowolnie, bez przymusu podejmuję decyzję i jest poinformowany o jej skutkach,

• nieuleczalna, śmiertelna choroba,

• wyczerpane wszelkie możliwe drogi leczenia,

• pacjent nie może znieść bólu i cierpienia,

• w przypadku utraty świadomości o momencie śmierci decyduje konsylium lekarskie, a ewentualną decyzję o eutanazji podejmuje rodzina lub sąd.

Dylemat moralny:

Czy jest moralna różnica pomiędzy działaniem (zabiciem), a zaniechaniem (przyzwoleniem)?

Klonowanie

Otrzymywanie identycznych genetycznie komórek, tkanek lub całych organizmów z pojedynczego osobnika; najczęściej odbywa się poprzez usunięciu jądra z niezapłodnionej komórki jajowej i wprowadzeniu na jego miejsce jądra z komórki nabłonka (pochodzącej z tego samego osobnika) — tzw. transplantacja jąder. Pierwsza udane klonowanie ssaka to owieczka Dolly w 1996.

Transplantacja

• Nazwa pochodzi z łac., inaczej przeszczepianie, zabieg przenoszenia przeszczepu — komórek (np. szpiku), tkanek (np. skóry) bądź narządów (np. serca, nerek) dokonywany w obrębie jednego organizmu lub między dwoma organizmami;

• Przed transplantacją, zgodnie z zasadami transplantologii, dobiera się odpowiedniego dawcę i biorcę, dających możliwość przyjęcia się przeszczepu (jego tolerancji) oraz dokonuje badań dawcy w celu wykluczenia możliwości przeniesienia, wraz z narządem, groźnego dla życia biorcy zakażenia; pobrany do transplantacji narząd po wypłukaniu i oziębieniu do temp. ok. 4°C oraz sterylnym zapakowaniu może być przechowywany od kilku godzin (serce, wątroba, trzustka) nawet do kilkudziesięciu (nerka).

Problemy moralne

Technologia ta w zamierzeniu miała pomóc rozwiązać szereg problemów (ratowanie życia, przedłużanie go i poprawa komfortu istnienia), ale niestety też je rodzi. Z punktu widzenie etyka pojawiają się problematyczne kwestie jak: definicja momentu śmierci, kryterium podziału narządów.

Śmierć człowieka

• W transplantologii oznacza śmierć pnia mózgu, gdy ciało nadal „żyje”, a inne narządy wciąż funkcjonują. Jest to nieodwracalna utrata świadomości i kontroli układu nerwowego nad funkcjami ciała.

• Tą definicję odrzuca część filozofów - etyków (fenomenolodzy) dla nich ciało wciąż działa, choć ich przekonania nie są zbyt racjonalne, są szanowane.

• Decyzję o podziale ciała na narządy podejmuje za życia jednostka i jaka ta decyzja by nie była, lekarze mają obowiązek ją uszanować. Gdyby dana osoba nie zostawiła żadnej deklaracji woli, wtedy ma prawo decydować rodzina, a personel lekarski zawsze szanuje jej decyzję, nawet gdy jest sprzeczna z wolą zmarłego.

• Zasada podziału narządów: nie opiera się ona tylko i wyłącznie na kryteriach medycznych. Narząd otrzymują ci, którzy mają szanse na przeżycie, ich stan jest ciężki, pacjent ma szanse na przeżycie. Na decyzję komu przyznać narząd mają wpływ: racje ekonomiczne i utylitarne (lepiej dla młodych i silnych) oraz racje egalitarne (wszyscy są równi).

Handel narządami

Etycy są zgodni, że narządy są dobrowolnym darem i nie powinno się ich sprzedawać, wymieniać itd., a handel narządami powinien być surowo zakazany. Takie praktyki są traktowane jako wyzysk krajów tzw. Trzeciego Świata. Niestety m.in. w Pakistanie, Indiach, czy Iraku istnieje jednak „czarny rynek” handlu narządami pobranymi od osób żywych. Często dochodzi tam do nadużyć, do porwań i śmierci przymusowych dawców.

Kara śmierci

Pozbawienie życia osoby ludzkiej w wyniku wyroku sądu. Zakazana lub zawieszona w większości krajów Zachodnich za wyjątkiem niektórych stanów USA.

Argumenty za:

• życie za życie,

• skuteczne odstraszenie innych potencjalnych przestępców,

• koszt utrzymania dożywotnego więźnia,

• brak możliwości realnej resocjalizacji, zagrożenie recydywą

• ostateczne wyeliminowanie ze społeczeństwa osób dysfunkcyjnych.

Argumenty przeciw:

• złamanie praw człowieka,

• pomyłki sądowe i niemożność naprawienia tej krzywdy,

• nie powinna być stosowana za przestępstwa polityczne i gospodarcze,

• kto ma być katem,

• „zabawa” w Boga.

1

szczegółowe

ogólne

uniwersalne

hipotetyczne

kategoryczne

ja sam

Bóg

przyroda

teleologiczne

tetyczne

adresat

siła

oddziaływania /

obowiązywania

zakres

funkcjonowania

geneza

kryteria podział norm

---