Spis treści

Wstęp…………………………………………………………………………………………..1

Zakończenie…………………………………………………………………………………..22

Spis tabel……………………………………………………………………………………...23

Spis rysunków………………………………………………………………………………...23

Bibliografia…………………………………………………………………………………...24

W dzisiejszych czasach, oczywistym wydaje się być, iż aby móc coś osiągnąć należy się zjednoczyć. Fakt ten dotyczy wszystkich gospodarek zarówno tych w skali mikro jak i makroekonomicznej. Tendencje do integracji gospodarczej o charakterze międzynarodowym rozwinęły się głównie po II wojnie światowej. Porozumienia powstające w latach 50. XX wieku w krajach słabo rozwiniętych charakteryzowały się stosunkowo niskim stopniem trwałości, natomiast te powstające w okresach późniejszych zachowały się do dnia dzisiejszego.

Integracja gospodarcza przynosi wiele wymiernych korzyści i poprawia efektywność funkcjonowania każdej ze stron. Celem niniejszej pracy jest analiza procesu integracji gospodarczej pod względem teoretycznym jak i również zawierająca przykłady ugrupowań integracyjnych w wymiarze globalnym.

1. Pojęcie i istota międzynarodowej integracji gospodarczej

Integracja jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie oznacza ona scalanie, łączenie się kilku elementów w całość. Pochodzi od łacińskiego słowa integratio.

Duża złożoność procesów integracyjnych spowodowała pojawienie się wielu definicji międzynarodowej integracji gospodarczej. Wg Ropke integracja gospodarcza to stan rzeczy umożliwiający kontakty handlowe między różnymi gospodarkami narodowymi równie swobodne i równie korzystne jak te, które istnieją wewnątrz gospodarki narodowej. Z kolei J. Tinbergen definiuje międzynarodową integrację ekonomiczną jako wytworzenie najbardziej pożądanej struktury gospodarki międzynarodowej poprzez usunięcie sztucznych przeszkód dla optymalnego działania i świadome wprowadzenie wszystkich pożądanych elementów koordynacji czy unifikacji. Podsumowując można powiedzieć, że między narodowa integracja gospodarcza to proces obejmujący odpowiednie zmiany w strukturach gospodarczych poszczególnych krajów w kierunku wytworzenia jednolitej struktury ekonomicznej i opierając się na niej jednolitego organizmu gospodarczego.

Międzynarodowa integracja gospodarcza jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, która obejmuje różne dziedziny życia gospodarczego, społecznego, politycznego itp. W zależności od tego, który aspekt integracji jest przedmiotem definiowania, różne może być rozumienie tego zjawiska. Wyróżnić można kilka kryteriów definiowania integracji:

• kryterium horyzontu integracji, w tym przypadku należy odpowiedzieć sobie na pytanie czy integracja jest nie kończącym się procesem, czy też osiąga stan optymalnego nasycenia. Przeważa pogląd, iż integracja jest długotrwałym procesem tworzenia jednolitej struktury gospodarczej w obrębie grupy krajów. Według tego poglądu proces integracji nie może mieć końca ze względu na nieprzerwany rozwój produkcji, techniki i nauki.

• kryterium mechanizmu funkcjonowania integracji, w tym przypadku chodzi głównie o to czy powinien to być mechanizm wolnej konkurencji i wolnego handlu, czy też efekt określonej polityki integrujących się państw. Przeważa pogląd, iż integracja powinna być kształtowana przez mechanizm wolnego rynku i wolnego handlu, czyli powinna polegać na likwidacji barier w obrocie międzynarodowym towarów, usług i czynników produkcji.

• kryterium korzyści z integracji, trzecie kryterium definiowania integracji dotyczy tego, czy korzyści czerpane przez kraje członkowskie powinny być dzielone równo między integrujące się kraje, czy tez mogą im przypadać w nierównych częściach. Pierwsze podejście związane jest ze stopą korzyści, która zależy od potencjałów ekonomicznych krajów członkowskich. Zwolennicy tego podejścia uważają, iż mechanizm funkcjonowania ugrupowania integracyjnego powinien być podporządkowany kryterium równych korzyści. Zwolennicy drugiego podejścia na plan pierwszy wysuwają sam fakt czerpania przez zainteresowane kraje korzyści z integracji w porównaniu z możliwymi do osiągnięcia w przypadku braki integracji. Sprawę identycznej stopy korzyści traktują oni jako drugorzędną.

2. Przyczyny integracji

Powody, które decydują o integrowaniu się państw, różnią się w zależności od tego, czy mamy do czynienia z państwami słabo czy wysoko rozwiniętymi. Trudna jest do przeprowadzenia integracja krajów wysoko i słabo rozwiniętych, ponieważ różnią się one między sobą poziomem rozwoju, jak i potrzebami. Utrudniona jest wymiana handlowa, gdyż kraje słabo rozwinięte nie posiadają dobrze rozwiniętej infrastruktury, a rynek wewnętrzny jest mało chłonny. Współpraca przemysłowa jest zazwyczaj niemożliwa z powodu zacofania technicznego w tych krajach. W krajach wysoko rozwiniętych ekonomiczne przyczyny integracji wynikają z kierunków rozwoju przemysłu, postępu nauki i techniki oraz z chęci utrzymania wysokiego tempa rozwoju gospodarczego poszczególnych integrujących się państw oraz umocnienia i podniesienia ich poziomu konkurencyjności w stosunku do innych wysoko rozwiniętych gospodarek, a w szczególności Stanów Zjednoczonych i Japonii. Natomiast w krajach słabo rozwiniętych najważniejszą przyczyną integracji jest wzbudzenie oraz przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego. Głównie chodzi tu o podejmowanie przez grupy krajów wspólnych inwestycji w infrastrukturę, która jest podstawą do późniejszego rozwoju przemysłowego i wzajemnej wymiany handlowej. Niski poziom rozwoju oraz mały stopień komplementarności struktur gospodarczych w tych krajach powodują, że rzeczywiste procesy integracyjne przebiegają bardzo wolno i przynoszą słabe efekty.

3. Cele integracji

Cele międzynarodowej integracji gospodarczej są formułowane zarówno w ujęciu ogólnym, jaki i szczegółowym.

Celem ogólnym integracji jest zespalanie narodów, państw, rynków, potencjałów gospodarczych i w ostatecznym efekcie pojedynczych osób różnej narodowości i przynależności państwowej. W wyniku integracji ludzie zbliżają się do siebie, znikają bariery językowe i konflikty narodowościowe, zaczynają myśleć oraz działać w podobny sposób. Między ludźmi pojawiają się wspólne interesy.

Do celów międzynarodowej integracji gospodarczej w ujęciu szczegółowym należy przede wszystkim zaliczyć wzrost efektywności gospodarowania, którego wyrazem jest przyrost dochodu narodowego. Służy temu zwłaszcza unowocześnienie gospodarki przez strukturalne zmiany z produkcji. Kolejnym szczegółowym celem międzynarodowej integracji gospodarczej jest brak ograniczeń w przepływie towarów, usług, ludzi oraz czynników produkcji. Jednocześnie międzynarodowa integracja gospodarcza ułatwia krajom dostęp do zewnętrznych zasobów produkcyjnych. Dotyczy do głównie surowców, wiedzy technicznej oraz zasobów pracy. Dzięki temu mogą być ograniczone lub eliminowane narodowe bariery wzrostu gospodarczego oraz przyspieszone tempo wzrostu dochodu narodowego i dobrobytu społecznego. Likwidacja barier taryfowych, parotaryfowych i poza taryfowych stwarza możliwość uzyskania korzystniejszych cen zarówno w eksporcie, jak i w imporcie. Zwiększają się również możliwości zakupu i sprzedaży towarów w wyniku łatwiejszego dostępu do rynków zagranicznych. Rozwój integracji prowadzi jednocześnie do rozwoju międzynarodowej specjalizacji i kooperacji w produkcji. Międzynarodowa integracja gospodarcza ma również ważne znaczenie dla rozwoju nauki i techniki. Jej efektem jest obniżka kosztów postępu technicznego i zwiększenie jego tempa.

4. Przesłanki i warunki rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej

Przesłanki międzynarodowej integracji gospodarczej można podzielić na trzy grupy:

• przesłanki polityczne, do których należy zaliczyć jednolity ustrój państw czy podobne cele polityki ekonomicznej. Integrację mogą uniemożliwić różnice w politykach poszczególnych państw, co nie oznacza, że ich brak gwarantuje dobrą współpracę. Niej jest to jednak przesłanka wystarczająca.

• przesłanki społeczno-ekonomiczne, czyli podniesienie tempa wzrostu dochodu narodowego czy poziomu dobrobytu, większe możliwości zakupu i zbytu towarów i usług, poprawa efektywności gospodarowania w poszczególnych krajach itd.

• inne przesłanki, m.in. tworzenie wspólnej infrastruktury (powietrznej, lądowej, wodnej), ochrona środowiska.

Mimo istnienia wymienionych przesłanek integracji, kraje nie zawsze mogą się ze sobą integrować, ponieważ muszą do tego zaistnieć odpowiednie warunki integracji gospodarczej, do których zaliczamy:

• położenie geograficzne- podstawowym warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest bliskie położenie geograficzne zainteresowanych państw, gdyż w integracji istotny jest szybki oraz tani przepływ towarów i usług pomiędzy krajami, a także zmniejszenie kosztów tego przepływu

• odpowiednia infrastruktura- musi istnieć odpowiednia infrastruktura lądowa, powietrzna, morska, informatyczna i telekomunikacyjna umożliwiająca przepływ towarów, usług, ludzi oraz informacji

• komplementarność struktur - struktury integrujących się krajów powinny być dopasowane, aby móc rozwijać korporację produkcji i specjalizację. Komplementarność struktur może mieć charakter międzygałęziowy lub wewnątrzgałęziowy

• sprzyjająca polityka integracji - wybrane państwa musza udzielać sobie preferencji celnych, muszą likwidować bariery pozacelne, które utrudniają wzajemny handel, ponieważ integracja nie będzie miała sensu.

5. Modele integracji gospodarczej i jej mechanizmy

W celu lepszego zrozumienia tematyki integracji gospodarczej należałoby zaznajomić się terminem modelu integracji, który jest całościowym obrazem układu integracyjnego, eksponującym zespół jego głównych właściwości, w tym zwłaszcza podział kompetencji pomiędzy organami międzynarodowymi lub ponadnarodowymi a rządami państw członkowskich oraz pomiędzy centralnymi ośrodkami władzy gospodarczej w poszczególnych krajach a przedsiębiorstwami. Modele integracji gospodarczej wpływają w istotny sposób na regulację i określenie zasad działania rynku na arenie międzynarodowej.

W literaturze przedmiotu wyróżniono dwa modele integracji:

• model międzynarodowej integracji gospodarczej,

• model ponadnarodowej integracji gospodarczej.

Istotą pierwszego z prezentowanych modeli (zwanego również modelem integracji liberalnej lub nieregulowanej) jest fakt, że wszystkie decyzje o charakterze integracyjnym (zarówno te, które dotyczą ustanowienia międzynarodowych więzi, mających kluczowe znaczenie dla przebiegu procesu integracji, jak również decyzje bezpośrednio wpływające na realizację bieżących operacji gospodarczych między krajami) podejmują wyłącznie przedsiębiorstwa państw członkowskich.

R y s. 1. Model międzynarodowej integracji gospodarczej

Ź r ó d ł o : Bożyk P.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2008, s. 343.

W tym przypadku rola państw członkowskich i międzynarodowych ośrodków integracyjnych jest znacznie ograniczona. W modelu międzynarodowej integracji gospodarczej państwo pełni wyłącznie rolę opiekuna (stróża) w skali danego kraju, stoi na straży praworządności, pielęgnuje wolny rynek i wolną konkurencję. Ośrodki integracyjne natomiast czuwają nad poprawnym funkcjonowaniem ugrupowania integracyjnego jako całości, mogą wydawać zalecenia, sugestie, propozycje dla krajów członkowskich, które mogą ale nie muszą podporządkowywać się tym poleceniom. Nie ma formalnego zagrożenia dla suwerenności państw członkowskich. Opisywany model ma zastosowanie wówczas, gdy kryteria integracji są łatwo wymierne, a zwłaszcza w sytuacji, gdy możliwe jest określenie korzyści uczestników procesu integracji.

Alternatywnym rozwiązaniem wobec powyższego jest model integracji ponadnarodowej (zwany modelem integracji instytucjonalnej lub regulowanej), w którym zarówno ośrodek ponadnarodowy, jak i ośrodki państwowe mają istotny wpływ na funkcjonowanie procesu integracyjnego.

R y s. 2. Model ponadnarodowej integracji gospodarczej

Ź r ó d ł o: Bożyk P.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2008, s. 344.

Decyzje nadal podejmowane są przez przedsiębiorstwa, ale rola państwa członkowskiego i międzynarodowego ośrodka integracyjnego nie ogranicza się tu wyłącznie do funkcji stróża porządku. Instytucje te uzyskują znacznie szersze uprawnienia w porównaniu z poprzednim modelem, mogą one oddziaływać bezpośrednio na decyzje przedsiębiorstw za pomocą subwencji, ceł, polityki kursu walutowego, stopy procentowej, polityki budżetowej czy ograniczeń para- i pozataryfowych. Jako przykład integracji ponadnarodowej może posłużyć Unia Europejska. Dyrektywy, wydawane przez ośrodek integrujący, zobowiązują państwa członkowskie do osiągania pewnych wyników, władzom pozostawia się jedynie swobodę wyboru co do form i środków osiągnięcia tych rezultatów.

W praktyce jednak istnieje trzeci model integracji gospodarczej - mieszany, składający się zarówno z elementów charakterystycznych dla modelu integracji międzynarodowej, jak i składników typowych dla integracji ponadnarodowej.

R y s. 3. Model mieszanej integracji gospodarczej

Ź r ó d ł o: Bożyk P.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2008, s. 346.

W przypadku tego modelu ośrodek integracyjny posiada kompetencje częściowo międzynarodowe (przekazywane w formie zaleceń), a po części ponadnarodowe (decyzje). Zalecenia w kraju A przekształca się w ustawy bądź rozporządzenia i traktuje jako obowiązujące prawo, w drugim kraju - B natomiast nie są one obligatoryjne. Jednak decyzje podejmowane przez ośrodek ponadkrajowy muszą być respektowane przez wszystkich.

Z pojęciem modelu integracji ściśle związany jest mechanizm integracji gospodarczej, który określa zasady funkcjonowania rynku w obrębie ugrupowania integracyjnego. W jego zakres wchodzą funkcje parametrów rynku międzynarodowego, takie jak: pieniądz międzynarodowy, ceny międzynarodowe, kursy walut, rozliczenia międzynarodowe itp., jak również ich związki z parametrami rynków narodowych (zachodzi sprzężenie zwrotne pomiędzy mechanizmem funkcjonowania runku narodowego a rynku międzynarodowego). Mechanizm integracji jest częścią składową modelu integracji.

Występują dwa mechanizmy integracji gospodarczej, korespondujące z odpowiednimi modelami:

• mechanizm wolnego rynku i wolnego handlu - podstawowymi podmiotami gospodarczymi, funkcjonującymi w ramach tego mechanizmu są producenci i konsumenci, cechujący się niezależnością i samodzielnością, nie krępowani ograniczeniami państwowymi. Zasadniczą siłą, która kształtuje procesy integracyjne jest „niewidzialna ręka rynku”. Ceny krajowe i międzynarodowe, stopy procentowe, kursy walut itp. kształtują się w wyniku wolnej gry sił rynkowych. Do głównych zadań narodowych ośrodków integracyjnych należy usuwanie wszelkiego rodzaju ograniczeń, które utrudniają funkcjonowanie wolnego rynku w ramach ugrupowania. Mechanizm ten koresponduje z modelem integracji międzynarodowej.

• mechanizm rynku regulowanego - opiera się na interwencjonizmie państwowym. Ośrodki integracyjne zajmują się nie tylko liberalizacją przepływu towarów, czynników produkcji i usług, ale również koordynacją celów, środków i narzędzi wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej państw integrujących się. W przypadku tego mechanizmu producenci i konsumenci postępują nie tylko z zasadą „niewidzialnej ręki rynku”, ale z środkami, celami i narzędziami polityki integracyjnej. Mechanizm ten jest sprzężony z modelem integracji ponadnarodowej.

6. Etapy integracji gospodarczej

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech integracji gospodarczej, jest to iż może ona przebiegać kilkuetapowo: rozpoczynając od strefy wolnego handlu poprzez unie celną, wspólny rynek, unię walutową i ekonomiczną aż do unii politycznej. Etapy te w literaturze często noszą nazwę form integracji instytucjonalnej.

Mianem strefy wolnego handlu określamy ugrupowanie najprostsze pod względem instytucjonalnym. Dotyczy ono kilku krajów i opiera się na likwidacji ceł oraz pozostałych ograniczeń ilościowych w handlu w skali międzynarodowej. Kraje należące do tej strefy zachowują autonomiczną zewnętrzną taryfę celną, a także prowadzą samodzielna polityką handlową względem państw trzecich.

Z unia celną mamy do czynienia w przypadku, gdy kraje, które tworzą strefę wolnego handlu wprowadzają ujednoliconą politykę handlową i ustalają wspólną wysokość cła zewnętrznego. Dzięki temu rozwiązaniu następuje rozwój handlu między państwami należącymi do unii, co z kolei powoduje ograniczenie wymiany z pozostałymi krajami, które nie stanowią grupy państw członkowskich. Działanie cła w tym przypadku często określa się mianem dyskryminującego czy też preferencyjnego (nawiązuje to do preferowania wymiany handlowej z państwami członkowskimi i dyskryminacji importu z krajów trzecich). Unia celna wywiera wpływ na handel zagraniczny krajów członkowskich, mianowicie powoduje efekt przesunięcia i kreacji handlu.

Kolejnym etapem, tudzież wyższą formą integracji jest wolny rynek. Poza zniesieniem we wzajemnych obrotach ceł, wprowadzenie wspólnej wysokości ceł dla pozostałych państw oznacza swobodny przepływ czynników produkcji w postaci kapitału i zasobów siły roboczej w obrębie ugrupowania. Wiąże się to z wieloma korzyściami: stwarzane są lepsze warunki funkcjonowania wolnej konkurencji i związane z tym lepsze możliwości dostosowawcze (optymalny poziom alokacji zasobów, produkcja na większą skalę, szybszy postęp techniczny). Przykładem tego etapu jest chociażby rynek produktów rolnych Unii Europejskiej.

Jeszcze wyższą formę integracji stanowi unia walutowa, która obejmuje wszelkie poniżej przedstawione etapy, a ponadto następuje w niej koordynacja, czy też unifikacja polityki walutowej państw członkowskich. Generalnie rzecz biorąc koordynacja ta dotyczy ograniczenia wahań kursów walutowych, wspólne rezerwy walutowe, pomoc kredytowa czy też wprowadzenie wspólnej waluty.

Unia ekonomiczna to etap dodatkowo polegający na unifikacji polityki gospodarczej. Jest ona potrzebna dla usunięcia potencjalnych zaburzeń konkurencyjności, które mogfą się wyłonić jako efekt różnic w tych właśnie politykach. Unia ekonomiczna w pełnym wymiarze ma miejsce, gdy na obszarze integrujących się państw wszystkie najważniejsze dziedziny polityki ekonomicznej zostaną objęte jednolitą polityką, gdy zostanie wprowadzona wspólna waluta, a władza ekonomiczna jest sprawowana przez organy mające charakter ponadnarodowy.

Ostatni, najbardziej zaawansowany etap stanowi unia polityczna, która polega na tym, iż kraje integrujące się prowadzą wspólną politykę zewnętrzne i bezpieczeństwa.

7. Typy integracji

Integracja gospodarcza nie ma charakteru jednolitego, ponieważ możemy zaobserwować kilka jej rodzajów. We współczesnej literaturze możemy spotkać następujące typy integracji:

Rys.4 Typy integracji

Źródło: opracowanie własne

• Integracja uniwersalna - dotyczy jednoczenia się krajów o podobnym poziomie rozwoju w ramach gospodarki światowej.

• Integracja globalna - jej istotę stanowi tzw. integracja całościowa, czyli zarówno ta o charakterze gospodarczym jak i również polityczno - społecznym.

• Integracja regionalna - odnosi się do integracji pomiędzy dwoma państwami mieszczącymi się w tym samym regionie lub na tym samym kontynencie. Ma charakter wielonarodowy. Istnieją dwie formy tego typu integracji: rynkowa i instytucjonalna. Integracja rynkowa ma miejsce gdy w wyniku narastania więzi produkcyjno - handlowych dwóch lub więcej gospodarek, zaczynają się one scalać w jedność. Kraje te maja wysoki poziom wzajemnych związków ekonomicznych, mających podłoże o charakterze historycznym i to właśnie one stają się bodźcem dla integracji. Doskonałym przykładem może być chociażby relacja ukształtowana między krajami Beneluksu, czy Kanada i USA. Integracja instytucjonalna ma z kolei nieco inny charakter. Powstaje ona niezależnie od związków gospodarczych czy też strumieni handlu. Cechą charakterystyczna staja się motywy pozaekonomiczne, które umożliwiają łączenie krajów, poprzez które ma miejsce asymetria sił ekonomicznych, militarnych i politycznych pomiędzy potencjalnymi partnerami. W tym przypadku wszyscy członkowie ugrupowania nie są w stanie osiągać korzyści z przynależności do ugrupowania.

• Integracja sektorowa (działowa) - postępuje sukcesywnie od sektora do sektora gospodarki państwa członkowskiego.

8. Efekt kreacji i przesunięcia handlu

Oba powyżej wymienione efekty mogą występować jako następstwa integracji gospodarczej w przypadkach takich jak: udzielenie przez kraje preferencji celnych (znosząc cła całkowicie, bądź stosując cła niższe od minimalnych), utworzenie strefy wolnego handlu, utworzenie unii celnej.

Efekt kreacji handlu (trade creation effect) to zwiększenie obrotów handlowych wśród krajów, które udzielają sobie preferencji celnych, poprzez stworzenie strefy wolnego handlu bądź unii celnej. Konsekwencją zniesienia barier i opłata jest to, iż import staje się dużo bardziej opłacalny. Tworzy się nowy strumień handlowy, ponieważ produkty, które dotąd nie były sprowadzane z powodu wysokości cła, mogą zacząć napływać do kraju zawierającego porozumienie. Kreacja handlu powoduje dwa efekty: produkcyjny i konsumpcyjny. Produkcja, która jest określana mianem nieefektywnej jest ograniczana i daj to możliwość bardziej efektywnego wykorzystania używanych czynników produkcji. Wzrost produkcji powoduje zwiększenie się importu, eksportu oraz konsumpcji. Dostawy przenoszone są od producentów krajowych do zagranicznych, zasoby są relokowane. Wraz ze wzrostem importu zasoby producentów, którzy nie dali rady zagranicznej konkurencji są uwalniane, a rozwój eksportu lokuje powoduje lokalizację zasobów w dziedzinach bardziej efektywnych. To właśnie jest przedstawiane jako efekt produkcyjny. Efekt konsumpcyjny z kolei polega na wzroście całkowitej konsumpcji produktu jako konsekwencja spadku ceny krajowej do poziomu ceny unii celnej. Konsumenci przy niezmiennym poziomie dochodów są w stanie kupić więcej towarów, powoduje to wzrost poziomu dobrobytu i popytu.

Efekt przesunięcia handlu (trade diversion effect) ma miejsce wówczas gdy wymiana handlowa z krajami z którymi jest tworzona unia celna czy strefa wolnego handlu, zaburza i ogranicza wymianę z bardziej efektywnymi krajami trzecimi. Zmieniają się kierunki handlu, co z kolei powoduje zmiany w konsumpcji we wszystkich krajach, których ta sprawa dotyczy, czyli zarówno członków unii jak i państw trzecich. Efekt ten powoduje niekorzystne skutki dla krajów partnerskich oraz dla wspomnianych krajów trzecich, ponieważ mogą one stracić swoje zagraniczne rynki zbytu. Pogorszeniu następuje również alokacja w gospodarce światowej, jako że mamy do czynienia ze zmieniająca się strukturą geograficzną handlu.

Efekt kreacji handlu uważany jest za zjawisko pozytywne, natomiast efekt przesunięcia za zjawisko negatywne, jednakże oba te efekty, a właściwie ich suma decydują o ekonomicznych konsekwencjach powstania unii celnej i strefy wolnego handlu. Jako następstwo możemy spotkać ekspansję ,bądź ograniczenie handlu.. Ekspansja handlu ma miejsce wówczas, gdy wielkość handlu na poziomie światowym rośnie jako skutek wzrostu popytu, spadku cen oraz powstania nowych możliwości wymiany z państwami. Efekt kreacji jest silniejszy niż przesunięcia. Ograniczenie handlu to zmniejszenie poziomu handlu światowego, unia celna przesuwa handel, a nie kreuje go.

Zarówno efekt kreacji jak i przesunięcia występuje zazwyczaj razem, ale o tym który z nich przeważa decydują następujące czynniki:

• Wysokość ceł i poziom barier w chwili integracji (im jest on wyższy, tym większy efekt kreacji),

• Ilość, wielkość i stopień rozwoju gospodarczego państw partnerskich (kreacja przeważa przy dużej ilości wysoko rozwiniętych krajów),

• Struktura produkcji (kreacji sprzyjają struktury konkurencyjne o charakterze specjalizacji wewnątrzgałęziowej),

• Odległość pod względem kulturowym i geograficznym (pozytywny efekt osiągniemy przy integracji z krajami sąsiednimi, bądź znajdującymi się w bliskiej odległości),

• Elastyczność sprzedaży (duża elastyczność sprzyja osiągnięciu pozytywnych efektów unii celnej).

9.Przykładowe ugrupowania integracyjne

9.1 Unia Europejska

Unia Europejska jest jednym z najważniejszych i najbardziej trwałych ugrupowań integracyjnych na świecie. Początki procesu integracji w Europie Zachodniej sięgają lat 50 - tych ubiegłego wieku, kiedy to francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman przedstawił koncepcję utworzenia ponadnarodowej organizacji, zarządzanej przez wspólne organy. W 1951 roku na mocy podpisanego przez Belgię, Holandię, Luksemburg, RFN, Włochy i Francję tzw. Traktatu Paryskiego, utworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). Sześć lat później te same państwa zdecydowały o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom) na podstawie umowy określanej mianem Traktatów Rzymskich. W 1967 roku nazwa EWG (przy uwzględnieniu EWWiS i Euratomu - Wspólnoty Europejskie) została zastąpiona przez Wspólnotę Europejską, natomiast miejsce Wspólnoty Europejskiej zajęła Unia Europejska, powołana na mocy Traktatu o UE, podpisanego 7 lutego 1992 roku w Maastricht.

Pojęcie Unii Europejskiej jest trudne do sprecyzowania. Można ją rozumieć jako ponadinstytucjonalny i ponadnarodowy mechanizm integracyjny, opierający się na dynamicznie przebiegającym i coraz ściślejszym procesie zjednoczeniowym. Unia Europejska stawia sobie następujące cele:

• promowanie ekonomicznego i społecznego postępu poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej i likwidowanie barier w obrocie handlowym między państwami członkowskimi,

• wzmacnianie obrazu Unii jako jednego ciała politycznego mówiącego jednym głosem na arenie międzynarodowej poprzez prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej,

• dążenie do stworzenia obywatelstwa europejskiego i poczucia przynależności do jednej wspólnoty u zwykłych obywateli poprzez zapewnienie jednakowych norm prawnych i pełnej swobody przepływu ludzi w obrębie Unii,

• rozwijanie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego traktowania, którym ma być UE poprzez wprowadzanie wspólnych norm prawnych, socjalnych i stałą poprawę poziomu życia państw uboższych,

• ujednolicenie struktury gospodarczej krajów członkowskich, wyrównanie rozwoju gospodarczego regionów,

• polepszenie standardów życia.

1 lipca 1990 roku był ważną datą dla integracji europejskiej. Rozpoczęto wówczas pierwszy etap budowy Unii Gospodarczej i Walutowej, który zakładał m. in. całkowitą swobodę przepływu kapitału w ramach UE, a także przekazywanie funduszy strukturalnych w celu likwidowania różnic pomiędzy poszczególnymi regionami Europy. Drugi etap został zainicjowany 1 stycznia 1994 roku, określał on niezależność narodowych banków centralnych oraz zasady ograniczające deficyt budżetów krajowych, utworzono Europejski Instytut Walutowy. Ostatni etap to narodziny Euro - w 1999 roku wprowadzono walutę do obrotu bezgotówkowego.

Unia Europejska, od 1 grudnia 2009 roku funkcjonuje jako organizacja międzynarodowa, oznacza to, iż posiada osobowość prawną. Członkami UE jest 27 państw, liczba ludności wynosi około 501 milionów, stanowiąc około 8% ludności świata.

Tabela 1. Organy UE

Ranga instytucji	Nazwa instytucji
Organ nadrzędny Organy główne Organy pomocnicze	Rada Europejska Rada Unii Europejskiej Komisja Europejska Parlament Europejski Trybunał Sprawiedliwości Trybunał Rewidentów Księgowych Komitet Ekonomiczno - Społeczny Komitet Regionów

Ź r ó d ł o: E. Górnicz, J. Ruszkowski, M. Żurek.: Leksykon integracji europejskiej. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2004, s.449.

9.2 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu ( EFTA)

W 1960r. w Sztokholmie zostało powołane Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu przez siedem państw: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. W następnych latach do organizacji przystąpiły Finlandia, Islandia oraz Lichtenstein. Głównym celem organizacji jest likwidacja ograniczeń we wzajemnych obrotach handlowych i utworzenie strefy wolnego handlu. Najważniejszym organem jest złożona z przedstawicieli państw członkowskich Rada, która podejmuje najważniejsze decyzje. Siedzibą organizacji jest Genewa, gdzie znajduje się Sekretariat. Początkowo EFTA rozwijała się bardzo dynamicznie. W latach 60. państwa członkowskie zniosły cła i ograniczenia ilościowe we wzajemnym obrocie towarami przemysłowymi. Liberalizacja handlu przebiegała tutaj znacznie szybciej niż w ramach EWG. W latach 70. rozpoczął się proces przechodzenia kolejnych państw do EWG, co spowodowało spadek znaczenia organizacji. Obecnie jej członkami są tylko Islandia, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcaria.

9.3 Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA)

21 grudnia 1992r. Polska, Czechy, Słowacja i Węgry podpisały w Krakowie Środkowoeuropejską Umowę o Wolnym Handlu. Przyczyną powstania CEFTY był drastyczny spadek wymiany handlowej między krajami.

Do głównych przesłanek powołania CEFTA zaliczamy m.in.:

-przyspieszenie rozwoju współpracy gospodarczej, ze szczególnym uwzględnieniem wymiany handlowej,

-wzmocnienie siły przetargowej krajów CEFTA w negocjacjach o członkostwo UE,

- sygnały integracyjne wpływające na wzrost obrotów handlowych między krajami CEFTA powinny sprzyjać rozszerzeniu się rynku regionalnego, a w powiązaniu z nowymi możliwościami rozwoju tych krajów z Unią Europejską

Podstawowym celem umowy CEFTA było powstanie strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi. Została stworzona na następujących zasadach:

• Symetrii (liberalizacja handlu odbywa się w tym samym tempie dla wszystkich krajów),

• Standstill (nie będą wprowadzane nowe cła oraz nie ulegną podwyższeniu istniejące obciążenia cła),

• Ekwiwalentność wzajemnych ustępstw i korzyści,

• Przestrzegania reguł pochodzenia towarów, jako warunku korzystania z preferencyjnych stawek celnych.

Cechą charakterystyczną umowy CEFTA jest bilateralny charakter uzgadnianych między krajami list towarowych, na które obowiązuje odpowiednio zróżnicowany harmonogram redukcji ceł.Towary podzielono na kilka grup, w ramach których cła były stopniowo znoszone. Do najbardziej wrażliwych zaliczono artykuły rolno-spożywcze, na które cła nie zostają zupełnie zniesione, a nastąpi jedynie ich redukcja

Skład organizacji zmieniał się kilka razy. Państwa należące do CEFTA po przystąpieniu do Unii Europejskiej przestawały być stronami układu.

Tabela 2. Członkowie ugrupowania

Członkowie porozumienia	Wejście	Wyjście
Polska	1992	2004
Węgry	1992	2004
Czechosłowacja	1992	2004
Słowenia	1996	2004
Rumunia	1997	2004
Bułgaria	1999	2004
Chorwacja	2003	-
Macedonia	2006	-
Albania	2007	-
Bośnia i Hercegowina	2007	-
Mołdawia	2007	-
Czarnogóra	2007	-
Serbia	2007	-
Kosowo	2007	-

Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.wikipedia.pl

9.4 Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA)

Północnoamerykańska strefa Wolnego Handlu zaczęła swoje funkcjonowanie 1 stycznia 1994 roku, w wyniku podpisania przez prezydentów USA, Meksyku oraz premiera Kanady 12 sierpnia 1992 układu wiążącego te trzy państwa. W czasie podpisywania porozumienia był to jeden z największych układów ówczesnych czasów. Warto jednak wspomnieć, iż stany Zjednoczone oraz Kanada przystąpiły do Układu, aby przyspieszyć tempo rozwoju handlu. Meksyk z kolei kierował się względami czysto ekonomicznymi, a jego obecność w porozumieniu ma charakter polityczny. W artykule 102, rozdziale I umowy zostały sprecyzowane podstawowe cele i zadania porozumienia o wolnym handlu. Do najważniejszych z nich z całą pewnością możemy zaliczyć:

• Wyeliminowanie barier dotyczących handlu oraz ułatwienie przepływu towarów pomiędzy sygnatariuszami,

• Ochrona własności intelektualnej i praw jakie z niej wynikają na terytorium należącym do sygnatariuszy,

• Wspieranie i propagowanie uczciwej konkurencji,

• Dążność do większej możliwości na inwestowanie na terytorium należącym do sygnatariuszy układu,

• Tworzenie ram dla trójstronnej współpracy, które umożliwią osiągnięcie korzyści przez wszystkich sygnatariuszy.

Efektem, który państwa członkowskie oczekiwały osiągnąć było zwiększenie ich dobrobytu, wzrost korzyści ze zwiększenia skali produkcji i zbytu a także rozszerzenie możliwej do osiągnięcia specjalizacji, będącej efektem liberalizacji handlu. Ważnym założeniem było również dążenie do poprawy stanu środowiska naturalnego, poprzez koordynację przepisów jego dotyczących.

Organem, który bezpośrednio zajmuje się zarządzaniem NAFTA, jest Komisja Wolnego Handlu (Free Trade Comission), natomiast właściwe funkcjonowanie porozumienia zapewnia powołany przez Komisję Sekretariat. Jego głównymi zdaniami są: administrowanie postanowieniami dotyczącymi rozwiązywania sporów oraz ich nowelizacjami, a także udzielenie pomocy i nadzór nad grupami roboczymi, które zostały utworzone na podstawie porozumienia.

9.5 Wspólny Rynek Ameryki Południowej (MERCOSUR)

Wspólny Rynek Ameryki Południowej zapoczątkowało porozumienie, które Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj podpisały w Asuncion w 1991 roku. Kraje te postanowiły przyspieszyć proces integracji gospodarczej, zacieśniając współpracę i znosząc bariery handlowe. Utworzenie MERCOSUR było zainspirowane procesami integracyjnymi, które miały miejsce w Europie. Od 1995 grupa ta stała się największą i najsilniejszą strefą wolnego handlu w Ameryce Południowej.

Do głównych celów porozumienia możemy zaliczyć:

• Redukcja ceł, mająca zgodny z harmonogramem przebieg,

• Ustalenie wspólnej wysokości ceł zewnętrznych oraz wspólnej polityki handlowej względem partnerów nie wchodzących w skład ugrupowania,

• Koordynacja makroekonomicznej polityki,

• Wprowadzenie harmonizacji przepisów prawnych,

• Powstanie Rady Wspólnego Rynku, który jest najwyższym organem pod względem podejmowania decyzji, w którego skład wchodzą ministrowie finansów i spraw zagranicznych każdego z krajów.

Wszelkie powyżej przedstawione zadania mają doprowadzić do przyspieszenia wzrostu gospodarczego danego obszaru. Zgodnie z powstałym harmonogramem działań, do końca 1994 roku utworzono strefę wolnego handlu między państwami wchodzącymi w skład układu, która objęła ponad 90% towarów, które były przedmiotem wzajemnego handlu. Państwa takie jak Chile, Boliwia, Peru, Kolumbia czy Ekwador utworzyły stowarzyszenie z ugrupowaniem i w efekcie handel z nimi odbywa się na zasadzie wyżej wspomnianej strefy wolnego handlu. W 2006 roku do MERCOSUR dołączyła Wenezuela.

9.6 ASEAN - Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo - Wschodniej

Ugrupowanie zostało powołane 8 sierpnia 1967 r. w Bankoku przez pięć krajów: Filipiny, Indonezję, Malezję, Singapur i Tajlandię. Dziś ASEAN (Association of South East Asian Nations) tworzy dzięsięć krajów Azji Południowo - Wschodniej. Oprócz założycieli do Stowarzyszenia przystąpiły: Brunei (1984), Wietnam (1995), Laos i Birma (1997) oraz Kambodża (1999). Organizacja powstała w odpowiedzi na rosnącą potęgę ekonomiczną Japonii. Państwa integrujące uznały, że współpraca w ramach organizacji polityczno - gospodarczej może stać się ważnym wyznacznikiem rozwoju ich gospodarek narodowych i spowodować uniezależnienie od rynków zachodnich. Współpraca miała przyczynić się do podtrzymania wewnętrznej stabilizacji politycznej.

ASEAN działa w oparciu o dwa dokumenty:

• Deklarację o jedności ASEAN,

• Układ o przyjaźni i współpracy.

• Organizacja w swym działaniu kieruje się następującymi celami, zapisanymi w Deklaracji:

• promowanie regionalnego pokoju i politycznej stabilności poprzez trwałe respektowanie sprawiedliwości i reguł prawa w stosunkach między krajami w regionie.

• przyspieszenie wzrostu gospodarczego, kulturalnego i społecznego w regionie, a także współpraca w duchu partnerstwa i równości.

• współpraca na rzecz poprawy efektywności wykorzystania rolnictwa i przemysłu, rozwoju handlu, usprawnienia komunikacji między krajami oraz poprawy standardu życia ludności.

Głównym zadaniem ugrupowania jest współpraca gospodarcza, polityczna, kulturalna i naukowo - techniczna w regionie. Państwa zrzeszone dążą do utworzenia strefy pokoju, neutralności i wolności, pozbawionej broni jądrowej. Organizacja podejmuje działania na rzecz pokojowego rozwiązywania konfliktów. Siłą organizacji jest postępujący dynamicznie od przełomu lat 80. i 90. rozwój gospodarczy, atrakcyjny rynek i tania siła robocza.

9.7 CER

Od 1 stycznia 1983 roku funkcjonuje Umowa handlowa o bliskich stosunkach ekonomicznych Australii i Nowej Zelandii (ANZCERTA lub CER). Podobnie jak i w innych przypadkach jest to obszar strefy wolnego handlu, gdzie liberalizacja obejmuje przepływ towarów i usług między partnerami, migrację czynnika ludzkiego, w miarę swobodny przepływ kapitału oraz koordynację niektórych uregulowań dotyczących polityki handlowej i gospodarczej. CER zakładało liberalizację tzw. „czterech wolności”: towarów, usług, pracy i kapitału. Raz do roku następuje przegląd funkcjonowania strefy, który dokonują ministrowie handlu obu państw. W ugrupowaniu niestety występuje pewnego rodzaju asymetria. Pomimo tego, iż oba kraje charakteryzują się wysokim stopniem uprzemysłowienia, czy też rozwoju, to jednak Nowa Zelandia jest w większym stopniu uzależniona od Australii.

9.8 COMESA (Common Market for Eastern and Southern Africa) - Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej

COMESA jest największym blokiem integracyjnym na kontynencie afrykańskim. Ugrupowanie zostało założone na mocy traktatu podpisanego 5 listopada 1993 r. w Kampali (Uganda), który wszedł w życie rok później. Siedzibą COMESA jest Lusaca (Zambia). W skład organizacji wchodzi dziś 19 państw, rozciągających się praktycznie wzdłuż całego kontynentu afrykańskiego, o łącznej powierzchni 12 milionów kilometrów kwadratowych. Są to: Burundi, Demokratyczna Republika Kongo, Dżibuti, Egipt, Erytrea, Etiopia, Kenia, Komory, Libia, Madagaskar, Malawi, Mauritius, Rwanda, Seszele, Suazi, Sudan, Uganda, Zambia i Zimbabwe. 31 grudnia 2000 roku 9 państw COMESA uruchomiło w Lusace strefę wolnego handlu, do której w 2004 roku przyłączyły się Burundi i Rwanda, a w 2006 roku - Komory i Libia. 7 czerwca 2009 roku na szczycie w Victoria Falls (Zimbabwe) zainaugurowano unię celną.

Aktywność COMESY związana jest z kilkoma głównymi obszarami:

• Organizacja współpracy gospodarczej (sfera handlu, ceł i finansów);

• Rozwój sektora prywatnego, gdzie priorytetowe inwestycje są realizowane przede wszystkim w dziedzinie przemysłu, rolnictwa i turystyki;

• Infrastruktura (działania związane z zapewnieniem ułatwień transportowych, liberalizacją usług, rozwojem komunikacji i informacji);

• Nauka i technologia (wzrost inwestycji w badania i rozwój, adaptacja nowoczesnych i rodzimych technologii, zwiększenie nakładów na edukację).

Działalność tej organizacji od 1999 roku jest skupiona również na kwestiach związanych z pokojem i stabilizacją na kontynencie. W 2008 r. postanowiono o utworzeniu strefy wolnego handlu w obrębie trzech ugrupowań integracyjnych: COMESA, EAC (East African Community - Wspólnota Wschodnioafrykańska) i SADC (Southern African Development Community - Południowoafrykańska Wspólnota Rozwoju).

Wizja COMESA mówi o tworzeniu w pełni zintegrowanej, konkurencyjnej na arenie międzynarodowej regionalnej wspólnoty gospodarczej z wysokimi standardami życia dla wszystkich jej ludzi, gotowej do połączenia się w Afrykańską Wspólnotę Gospodarczą.

Przy okazji omawiania jednego z ugrupowań integracyjnych w Afryce należy wspomnieć o trudnych i niesprzyjających integracji warunkach panujących na tym kontynencie. Niejednokrotnie zdarza się, że państwa należące do organizacji integracyjnej są niestabilne zarówno gospodarczo, jak i politycznie. Państwa COMESY takie jak Sudan, DR Kongo, Zimbabwe, Etiopia czy Uganda znajdują się na czołowych miejscach w rankingu państw upadłych. Ponadto należy wspomnieć, że kraje słabo rozwinięte szukają w integracji rozwiązania przeżywanych problemów gospodarczych, w tym zwłaszcza problemów w uprzemysłowieniu. Tworząc organizacje poszukują one sposobów połączenia skromnych na ogół możliwości kapitałowych, surowcowych, rozszerzenia rynków zbytu itp. Afryka do dziś - mimo kilku szybko bogacących się państw - jest najbiedniejszym kontynentem właśnie dlatego, że pozostaje poza głównym obiegiem międzynarodowego handlu.

Powyższa praca wykazała, iż proces integracji gospodarczej nie jest procesem prostym, czy też krótkotrwałym. Aby przebiegł on sprawnie i zakończył się sukcesem państwa muszą pokonać szereg barier, których przezwyciężenie jest gwarantem powodzenia całości i źródłem korzyści dla państw członkowskich. Nie trzeba nikogo przekonywać, iż integracja w sposób znaczący poprawia efektywność funkcjonowania gospodarek, usprawnia wymianę handlową między krajami wchodzącymi w skład ugrupowania i przyczynia się do osiągnięcia stabilizacji politycznej. Pomimo wielu pozytywnych skutków integracji, dla wielu państw problemem jest kwestia utraty suwerenności, która dla niektórych krajów stanowi barierę nie do pokonania.

Spis tabel:

Tabela 1. Organy UE…………………………………………………………………..15

Tabela 2. Członkowie ugrupowania…………………………………………………....17

Spis rysunków:

Rys. 1. Model międzynarodowej integracji gospodarczej……………………………...6

Rys. 2. Model ponadnarodowej integracji gospodarczej……………………………….7

Rys. 3. Model mieszanej integracji gospodarczej………………………………………8

Rys.4 Typy integracji…………………………………………………………………...11

Bibliografia:

1. Barcz J.; Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe., Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2003

2. Bobińska K.: Od niekontrolowanej globalizacji do zinstytucjonalizowanej gospodarki światowej. Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009

3. Bożyk P.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008

4. Bożyk P. Guzek M.: Teoria integracji socjalistycznej, PWE, Warszawa 1977

5. Bożyk P., Misala J.: Integracja ekonomiczna. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003

6. Bożyk P., Misala J., Puławski M.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002

7. Czernichowski K.: Integracja afrykańska - uwarunkowania, formy współpracy, instytucje. Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2010

8. Doliwa-Klepacki Z.: Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa 1999

9. Górnicz E., Ruszkowski J., Żurek M.: Leksykon integracji europejskiej. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2004

10. Klawe A.J., Michałowska-Gorywoda K., Zimny Z.: Europejska Wspólnota Gospodarcza. Założenia, rzeczywistość, perspektywy., PWE, Warszawa, 1999

11. Liberska B.: Nowe wyzwania integracyjne, NAFTA i inne regionalne inicjatywy na kontynencie amerykańskim, Poltext, Warszawa 1995

12. Marszałek A.: Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1996

13. Miklaszewski S.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Difin, Warszawa 2006

14. Rymarczyk J.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006

15. Rymarczyk J., Wróblewski M.: Pozaeuropejskie ugrupowania integracyjne. Wydawnictwo Arboretum, Wrocław 2006

Źródła internetowe:

1. http://www.azja-pacyfik.edu.pl/konferencja-1-zoladkiewicz.html

2. http://www.biznes.pwn.pl/haslo/3915016/integracja-gospodarcza.html

3. http://www.europa.eu/abc/12lessons/lesson_7/index_pl.htm

4. http://www.handlowe.peac.pl/7.php

5. http://www.msg.yoyo.pl/nafta.php

6. http://www.msz.gov.pl/Stowarzyszenie,Narodowe,Azji,Poludniowo-Wschodniej,ASEAN,%28Association,of,South-East,Nations%29,8807.html

7. http://www.politykaglobalna.pl/2008/10/afrykanskie-marzenia-o-integracji

8. http://www.polskawue.gov.pl/Panstwa,czlonkowskie,Unii,Europejskiej,98.html

9. http://www.portalwiedzy.onet.pl/82115,,,,mercosur,haslo.html

10. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,COMESA

11. http://www.uj.edu.pl/alma/alma/107/23.pdf

12. http://www.wikipedia.org/wiki/Środkowoeuropejskie_Porozumienie_o_Wolnym_Handlu

J. Rymarczyk: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006, s. 289-290.

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 368-370.

P. Bożyk, M. Guzek, Teoria integracji socjalistycznej, PWE, Warszawa 1977, s. 17.

J. Rymarczyk, Międzynarodowe…, op.cit., s.290-291.

A. Marszałek: Z historii europejskiej idei integracji międzynarodowej, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1996, s.4.

J. Rymarczyk: Międzynarodowe… op.cit.s. 292.

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe…, op.cit., s. 371.

J. Rymarczyk, Międzynarodowe.., op.cit., s. 292.

Ibidem., s.293.

J. Rymarczyk Międzynarodowe…, op.cit., s.293.

Ibidem, s. 293.

P. Bożyk.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2008, s. 330.

Ibidem, s.343.

I.Zawiślińska.: Integracja gospodarcza. [http://www.biznes.pwn.pl/haslo/3915016/integracja-gospodarcza.html] 24.02.2011

P. Bożyk : Międzynarodowe…, op.cit., s. 331.

Ibidem, s.345 - 346.

P. Bożyk, J. Misala., M. Puławski.: Międzynarodowe…, op.cit., s. 377.

J. Rymarczyk Międzynarodowe…, op.cit.,s.293 -294.

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe…, op.cit., s.378

A.J. Klawe, K. Michałowska-Gorywoda, Z. Zimny: Europejska Wspólnota Gospodarcza. Założenia, rzeczywistość, perspektywy., PWE, Warszawa, 1999, s.212-214

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe…, op.cit, s. 379

J. Barcz; Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe., Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa, 2003, s. 54

J. Rymarczyk: Międzynarodowe…, op.cit.,s.295

S. Miklaszewski: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Difin, Warszawa, 2006, s.169

http://www.handlowe.peac.pl/7.php [31.10.2011]

J Rymarczyk: Międzynarodowe…, op.cit., s.293

S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit.,s. 171.

P. Bożyk, J. Misala: Integracja ekonomiczna. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s.211 - 212.

E. Górnicz, J. Ruszkowski, M. Żurek.: Leksykon integracji europejskiej. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2004, s.448.

http://europa.eu/abc/12lessons/lesson_7/index_pl.htm [28.02.2011]

http://polskawue.gov.pl/Panstwa,czlonkowskie,Unii,Europejskiej,98.html [27.02.2011]

S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit s. 180.

S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit s. 182-183.

wikipedia.org/wiki/Środkowoeuropejskie_Porozumienie_o_Wolnym_Handlu

http://www.msg.yoyo.pl/nafta.php [24.02.2011]

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe…, op.cit., s.382

S. Miklaszewski: Międzynarodowe…, op.cit., s.188

Ibidem., s. 189

Z. Doliwa-Klepacki: Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Wydawnictwo 69, Warszawa, 1999, s. 499

http://portalwiedzy.onet.pl/82115,,,,mercosur,haslo.html[30.11.2009]

B. Liberska: Nowe wyzwania integracyjne, NAFTA i inne regionalne inicjatywy na kontynencie amerykańskim, Poltext, Warszawa, 1995, s. 83-84

http://www.msz.gov.pl/Stowarzyszenie,Narodowe,Azji,Poludniowo-Wschodniej,ASEAN,%28Association,of,South-East,Nations%29,8807.html [22.02.2011]

Bobińska K.: Od niekontrolowanej globalizacji do zinstytucjonalizowanej gospodarki światowej. Warszawa: Wydawnictwo Key Text 2009, s.184.

http://www.msz.gov.pl/Stowarzyszenie,Narodowe,Azji,Poludniowo-Wschodniej,ASEAN,%28Association,of,South-East,Nations%29,8807.html [22.02.2011]

Bobińska K.: Od niekontrolowanej.…op.cit., s.185.

Ibidem, s.186.

http://www.azja-pacyfik.edu.pl/konferencja-1-zoladkiewicz.html[25.02.2011]

http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,COMESA [28.02.2011]

K. Czernichowski: Integracja afrykańska - uwarunkowania, formy współpracy, instytucje. Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2010, s. 158.

http://www3.uj.edu.pl/alma/alma/107/23.pdf [27.02.2011]

J. Rymarczyk, M. Wróblewski: Pozaeuropejskie ugrupowania integracyjne. Wydawnictwo Arboretum, Wrocław 2006, s.257.

http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,COMESA [28.02.2011]

http://www.politykaglobalna.pl/2008/10/afrykanskie-marzenia-o-integracji/ [28.02.2011]

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe…op.cit, s. 384 - 385.

13

MOI

KWU

KWW

KWS

KWU

KWW

KWS

KRAJ A

KRAJ B

POI

KWU

KWW

KWS

KWU

KWW

KWS

KRAJ A

KRAJ B

OP_B

OF_B

OF_B

OP_B

POI
MOI

KWU

KWW

KWS

KWU

KWW

KWS

KRAJ A

KRAJ B

OP_B

OF_B

OF_B

OP_B

---