O prawach człowieka

Wprowadzenie

Prawa człowieka zostały formalnie uznane za jeden z priorytetów społeczności międzynarodowej 50 lat temu, w grudniu 1948 roku, kiedy przyjęto Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Zyskały one wówczas miano uniwersalnych zasad obejmujących wszelkie aspekty życia ludzkiego. Od czasu swego utworzenia, Organizacja Narodów Zjednoczonych nadzorowała tworzenie regulacji prawnych w dziedzinie praw człowieka, dokładając wszelkich starań, aby normy te przestały być jedynie etycznymi wskazówkami, lecz stały się powszechnie obowiązującym prawem. Kodyfikacja w dziedzinie praw człowieka została już w dużej mierze przeprowadzona. Obecnie ONZ koncentruje swoje wysiłki na wdrażaniu ustanowionych przez siebie uregulowań. Organizacja, stawiając sobie za cel zwiększenie aktywności państw członkowskich na polu praw człowieka i efektywnej promocji globalnego systemu praw człowieka, stworzyła następujące strategie działań:

• Praca grup roboczych i ekspertów nad rozwojem badań, ustanawianiem standardów, kodyfikacją w dziedzinie praw człowieka i rozpoznawaniem przeszkód stojących na drodze do realizacji tych praw;

• Rozwijanie mechanizmów kontroli przestrzegania praw człowieka poprzez tworzenie komitetów i komisji; nacisk na międzynarodową opinię publiczną w celu przyjęcia przez poszczególne państwa standardów praw człowieka, a także pomoc rządom państw w stosowaniu postanowień tych aktów;

• Rozwijanie współpracy technicznej na polu praw człowieka oraz programów szkoleniowych w wymiarze sprawiedliwości; wspieranie członków ONZ w budowaniu krajowych programów pomocowych oraz stanowieniu prawa na poziomie lokalnym i regionalnym.

Narody Zjednoczone dostosowują swoje działania do wymogów, jakie stawia przed ludzkością dzisiejszy świat: gwałtownie wzrastającej liczby naruszeń praw człowieka, politycznego ucisku czy złożonych form dyskryminacji - jeśli można wymienić tylko niektóre z nich.

Odpowiedzialność za szerzenie wiedzy o prawach człowieka oraz za ich ochronę spoczywa na członkach ONZ. Z tego powodu, aby wzmocnić ochronę praw człowieka w poszczególnych państwach, Narody Zjednoczone poszerzyły swoją działalność o utworzenie stanowiska Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka. Poprzez Biuro Wysokiego Komisarza, ONZ pomaga rządom państw oraz innym narodowym i międzynarodowym partnerom w promocji oraz ochronie praw człowieka.

Propagowanie przestrzegania praw człowieka i zwiększanie odpowiedzialności jednostek oraz państw-członków stanowią decydujący krok na drodze ku wprowadzeniu przyjętych standardów w życie i stworzeniu globalnego systemu praw człowieka.

Powszechne respektowanie praw człowieka, w tym prawa politycznego wyboru oraz zrzeszania się, prawa do wyrażania własnej opinii, prawa do zatrudnienia i godnego poziomu życia oraz praw kulturalnych, jak również zapewnienie wolności od strachu oraz od wszelkich form dyskryminacji i uprzedzeń - są istotne na drodze do osiągnięcia trzech globalnych celów: Pokoju, Rozwoju i Demokracji.

Prawa człowieka w ujęciu Karty NZ

Karta Narodów Zjednoczonych odwołuje się w swojej treści do praw człowieka i podstawowych wolności. Preambuła stanowi:

My, Ludy Narodów Zjednoczonych, zdecydowane ...przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych... .

Cele Narodów Zjednoczonych wymienione są w art. 1 Karty, gdzie w paragrafie 3 czytamy:

Rozwiązywać w drodze współpracy międzynarodowej problemy międzynarodowe o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popierać prawa człowieka i zachęcać do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania.

Po pierwsze, Karta Narodów Zjednoczonych nie definiuje dalej treści praw człowieka, pozostawiając to zadanie stworzenia Międzynarodowej Karty Praw Człowieka samej Organizacji. Aktami, które wyłoniły się na skutek podjętych przez ONZ działań były: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz dwa Protokoły Fakultatywne: ustanawiający prawo do wnoszenia indywidualnej petycji (1966 r.) i  w sprawie zniesienia kary śmierci (1989 r.). Wyżej wymienione 5 dokumentów składa się na Międzynarodową Kartę Praw Człowieka i mogą one być uważane za autentyczną wykładnię praw człowieka wymienionych w Karcie Narodów Zjednoczonych.

Popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności jest obowiązkiem każdego człowieka i  musi być przedsięwzięte przez nas wszystkich. Zbyt długo bowiem prawa człowieka były atrybutem wyłącznie przedstawicieli klas uprzywilejowanych. Większość osób o odmiennym kolorze skóry, wyznających inną wiarę, kobiet albo ludzi obcego pochodzenia było pozbawianych wielu praw człowieka, takich jak np. prawo do równego traktowania przed sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości, prawo do wolności osobistej, myśli, sumienia i religii oraz do uczestnictwa w różnych sferach życia. Podstawowym założeniem Karty, znajdującym odzwierciedlenie w późniejszych dokumentach ONZ, jest równość wszystkich ludzi wobec prawa. Zakaz dyskryminacji ujęty w słowach: "bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania" oraz eliminacja dyskryminacji stały się głównym celem działalności Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka.

Na spójny system kontroli przestrzegania praw człowieka składają się liczne instrumenty prawne, w tym między innymi tzw. ciała traktatowe, czyli specjalne komitety powołane do monitorowania wypełniania przez państwa postanowień konwencji. Najczęściej stosowaną formą kontroli jest obowiązek składania przez państwa okresowych sprawozdań z realizacji konwencji. Istnieje również możliwość składania skarg o pogwałcenie praw człowieka w danym państwie, które uruchamia odpowiednią procedurę postępowania, mającą na celu wyjaśnienie sprawy i doprowadzenie do eliminacji owych naruszeń. Inną metodą weryfikacji przestrzegania zobowiązań traktatowych są niezapowiedziane inspekcje na miejscu, wysyłanie misji lub wyznaczanie specjalnych sprawozdawców, którzy mają zadanie obiektywnie przedstawić sytuację praw człowieka w danym państwie.

Po trzecie, prawa człowieka zostały umieszczone przez Kartę w systemie współpracy międzynarodowej. Poszanowanie praw człowieka bez wątpienia ma wartość nadrzędną i ponadczasową, dlatego też nie może podlegać podziałom terytorialnym. Pojęcie międzynarodowej współpracy oznacza także, iż prawa człowieka są przedmiotem troski ze strony państw członkowskich i jeśli gdziekolwiek dochodzi do zagrożenia lub naruszenia praw człowieka, wspólnota międzynarodowa jest upoważniona do podjęcia wszelkich starań, by to zagrożenie usunąć lub przywrócić właściwy stan rzeczy. Państwa - członkowie ONZ mają obowiązek międzynarodowej współpracy w tej dziedzinie.

Największą zdobyczą ONZ jest jej uniwersalizm, czyli dążenie do objęcia działalnością tej organizacji wszystkich państw. Zrzesza ona obecnie 191 państw oraz setki organizacji rządowych i pozarządowych. Uniwersalizm ONZ przejawia się również w szerokim ujęciu jej kompetencji, pozwalającym na zajmowanie się praktycznie każdym aspektem życia jednostek i narodów. Same prawa człowieka są uniwersalne:

• podmiotowo, ponieważ przysługują każdej jednostce z racji bycia człowiekiem;

• terytorialnie, ponieważ nie zależą od tego w jakim kręgu cywilizacyjno - kulturowym człowiek się znajduje;

• czasowo, ponieważ trwają pomimo ewolucji społeczeństw i narodów.

Kategorie praw człowieka

Prawa człowieka mogą być klasyfikowane w wielu kategoriach. Powszechnie przyjął się podział na prawa obywatelskie i polityczne z jednej strony, oraz prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne z drugiej. Początkowo przewidywano, że obie kategorie praw zawarte będą w jednym dokumencie. Ostatecznie, zostały one umieszczone w dwóch różnych dokumentach: Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Racjonalnym uzasadnieniem tego podziału był fakt, iż prawa te mają odmienną naturę - jedna kategoria praw podlega natychmiastowemu i bezwarunkowemu wykonaniu. Natomiast do pełni praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych państwa mają dochodzić stopniowo, w miarę swych możliwości finansowych.

Faktem spornym jest to, czy istnieje możliwość dokładnego rozróżnienia pomiędzy prawami obywatelskimi i politycznymi oraz gospodarczymi, socjalnymi i kulturalnymi. Stanowią one bowiem swoje wzajemne uzupełnienie i razem tworzą katalog praw przynależnych żyjącej w społeczeństwie jednostce. Preambuły obu Paktów, poprzez wyraźne uznanie, że zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka idealny system prawny może zostać osiągnięty tylko wtedy, gdy prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne będą w takim samym stopniu udziałem każdego człowieka, jak prawa obywatelskie i polityczne, podkreślają pojęciową współzależność obu kategorii praw. Ponadto w wielu wypowiedziach przedstawicieli Narodów Zjednoczonych czy późniejszych dokumentach podkreśla się niepodzielność tych praw. I tak na przykład przyjęta w 1986 roku Deklaracja o prawie do rozwoju stanowi:

Wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności są niepodzielne i wzajemnie od siebie zależne; szczególnej uwagi i pilnego rozpatrzenia wymaga implementacja, promocja i ochrona praw obywatelskich i politycznych oraz gospodarczych, socjalnych i kulturalnych.

Nie ulega wątpliwości natomiast, że oba Pakty, są prawnie wiążące dla państw, które je ratyfikowały.

Prawa człowieka doczekały się wielu szczegółowych opracowań i analiz. Ogólnie jednak można wskazać, iż do praw obywatelskich i politycznych zaliczane są prawo do życia; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do rzetelnego procesu sądowego; prawo do prywatności; prawo do swobodnego przemieszczania się; prawo do zrzeszania się i pokojowego gromadzenia się; prawo do udziału w życiu publicznym; wolność wyznania oraz wyrażania własnych poglądów; wolność od tortur i od niewolnictwa. Prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne zawierają: prawo do pracy, wolności przynależne związkom zawodowym; prawo do życia na godnym poziomie, włączając w to: wyżywienie, ubranie oraz zamieszkanie; prawo do opieki medycznej; prawo do edukacji oraz do udziału w życiu kulturalnym.

Wszystkie te prawa zawarte są w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz szeroko ujęte w Paktach Praw Człowieka, a także w licznych aktach prawnych chroniących pewne kategorie podmiotów i szczegółowe przedmiotowo. Wzmacniają one zawartą w Karcie NZ fundamentalną zasadę, iż wszyscy ludzie podlegają tym samym prawom, bez jakiegokolwiek rozróżniania ze względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne i inne, narodowość lub pochodzenie społeczne czy stopień zamożności.

Innym szeroko stosowanym podziałem jest rozróżnienie praw człowieka na prawa indywidualne oraz kolektywne. Prawa indywidualne są przyrodzone, nienaruszalne, niezbywalne i uniwersalne. W Międzynarodowej Karcie Praw Człowieka wiele praw sformułowanych jest w sposób, który każdego człowieka czyni głównym beneficjentem: "Każdy ma prawo..." Wśród nich istnieją prawa i wolności, które w żadnych okolicznościach nie mogą być legalnie zawieszone. Są to:

• prawo do życia;

• prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania;

• prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej;

• zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania;

• zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie;

• zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia;

• zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się z zobowiązań umownych.

Niektóre z praw indywidualnych, ze względu na ich naturę, są prawami większych zbiorowości. Za przykład może posłużyć prawo do zrzeszania się i tworzenia związków zawodowych czy prawa osób należących do mniejszości.

Narody Zjednoczone uznają również istnienie kolektywnych praw człowieka, których podmiotem jest wspólnota ludzi, naród. Zgromadzenie Ogólne, w rezolucji 421.V, przyjętej 2 grudnia 1950 roku, prawo ludów i narodów do samostanowienia określiło jako "fundamentalne prawo człowieka." Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym, przyjęta przez ZO 14 grudnia 1960 roku, stanowi, że "wszystkie ludy mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swoje życie gospodarcze, społeczne i kulturalne. Prawo narodów do samostanowienia zostało umieszczone w art. 1 zarówno Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, jak i Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, a następnie potwierdzone w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działań, przyjętych na zakończenie II Światowej Konferencji Praw Człowieka w 1993 roku. Traktatem, który ze względu na specyfikę regionu, uwzględnia prawa ludów (jako kategorię różną od narodu) jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów, przyjęta w Nairobi w 1981 roku . Drugim z kolektywnych praw jest prawo wszystkich narodów do swobodnego rozporządzania dla swoich celów własnymi bogactwami i zasobami naturalnymi bez uszczerbku dla zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego i międzynarodowej współpracy gospodarczej, ale opartej na zasadzie wzajemnych korzyści. Pakty stanowią, że w żadnym przypadku nie można pozbawić narodu jego własnych środków egzystencji.

Spis instrumentów prawnych dotyczących praw człowieka.

Prawdopodobnie największym osiągnięciem Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka, będącym rezultatem wieloletnich wspólnych działań jest stworzenie kompleksowych i tworzących jednolitą całość uregulowań dotyczących praw człowieka. Głównym ich fundamentem jest Międzynarodowa Karta Praw Człowieka z jej pięcioma ukonstytuowanymi aktami prawnymi (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Pakty Praw Człowieka i Protokoły Fakultatywne). W wyniku dokonanej w 1994 roku kompilacji Międzynarodowych Instrumentów Prawnych dotyczących praw człowieka, ogłoszono listę blisko 95 tekstów międzynarodowych konwencji, deklaracji oraz innych dokumentów.

Spośród wszystkich instrumentów prawnych można wyróżnić kilka kategorii:

• Instrumenty ogólne i specjalne;

• Instrumenty globalne i regionalne;

• Dokumenty prawnie wiążące oraz inne instrumenty prawne.

Instrumenty ogólne zazwyczaj obejmują swoim zakresem szeroko ujęte prawa człowieka. Dokumenty te nie są formalnie częścią istniejących statutów organizacji międzynarodowych i instytucji, mają jednak najwyższą rangę prawną i funkcjonują w ramach działań podejmowanych przez Narody Zjednoczone czy struktur regionalnych. Najbardziej znakomitymi z tych aktów są:

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) (Universal Declaration of Human Rights)

• Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (1966 r.) (The International Covenants on Human Rights)

• Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.) (The European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms)

• Europejska Karta Socjalna (1961 r.) (The European Social Charter)

• Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Mężczyzn (1948 r.) (The American Declaration of the Rights and Duties of Men)

• Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (1969 r.) (The American Convention on Human Rights)

• Afrykańska Karta Praw Człowieka (1981 r.) (The African Charter on Human and Peoples' Rights)

• Arabska Karta Praw Człowieka (1994 r.) (The Arab Charter of Human Rights)

Dokumenty specjalne podlegają klasyfikacji na poszczególne kategorie, takie jak:

• Prawo do samostanowienia

• Przeciwdziałanie dyskryminacji

• Prawa kobiet

• Prawa dzieci

• Niewolnictwo, praca przymusowa oraz podobne formy i praktyki

• Prawa człowieka w wymiarze sprawiedliwości: ochrona osób przebywających w areszcie lub uwięzionych

• Wolność informacji

• Wolność zgromadzeń

• Zatrudnienie

• Małżeństwo i rodzina, dzieci oraz młodzież

• Opieka społeczna, postęp i rozwój

• Uczestnictwo w życiu kulturalnym: międzynarodowa współpraca i rozwój

• Narodowość, bezpaństwowość, azyl i uchodźstwo

• Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, ludobójstwo

• Prawo humanitarne

Na największą uwagę zasługują trzy cele: eliminacja dyskryminacji, ochrona najuboższych oraz walka przeciwko szerzącym się na dużą skalę złym praktykom. Instrumenty mające na celu zwalczanie rasizmu oraz rasowej dyskryminacji, dyskryminacji kobiet, dyskryminacji bazującej na wyznaniu, dyskryminacji pracowników oraz nierównego dostępu do edukacji są niezwykle ważnymi punktami w każdym programie działań ONZ. Uchodźcy, kobiety, dzieci, pracownicy, aresztowani oraz więźniowie, osoby upośledzone, ludność autochtoniczna, pracownicy migracyjni oraz ich rodziny - to tylko niektóre przykłady osób, których prawa i interesy wymagają szczególnej ochrony. Ludobójstwo, tortury, niewolnictwo oraz inne formy wykorzystywania ludzi są karygodnymi praktykami i uważa się je za naruszenia prawa międzynarodowego oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Zwalczaniu takich właśnie form barbarzyństwa mają służyć stworzone instrumenty prawne.

Kolejną możliwością systematyzacji instrumentów prawnych jest podział na instrumenty opracowane przez organizacje globalnego zasięgu, takie jak Narody Zjednoczone, Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), czy Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), oraz instrumenty wywodzące się z regionalnych instytucji lub struktur. Należą do nich przede wszystkim: Rada Europy (Council of Europe), Organizacja Państw Amerykańskich (Organization of American States), Unia Afrukańska (African Union, dawna Organizacja Jedności Afrykańskiej) oraz Liga Państw Arabskich (League of Arab States). Instytucje te w znacznym stopniu przyczyniły się do rozwijania standardów praw człowieka. Szczególnie znaczący w kontekście minionej rywalizacji Wschodu z Zachodem consensus w zakresie priorytetów praw człowieka osiągnęli uczestnicy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która w 1995 roku przekształciła się w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). W przyjętym w 1975 roku Akcie Końcowym, przestrzeganie praw człowieka uznano za zasadę stosunków międzynarodowych. Rozwój praw człowieka związano z pogłębianiem współpracy państw w dziedzinie oświaty, kultury i informacji oraz kontaktów międzyludzkich. Początkowe obawy, że regionalne instrumenty mogą stanowić zagrożenie dla integralności oraz ważności aktów globalnych w dużej mierze zniknęły. Wieloletnie doświadczenia udowodniły zasadność tezy, iż instrumenty globalne oraz regionalne są zbiorem komplementarnym i wzajemnie się uzupełniają.

Inne rozróżnienie zawiera podział na dokumenty prawnie wiążące oraz inne instrumenty prawne. Niezaprzeczalnym faktem jest, że standardy praw człowieka umieszczone w traktacie posiadają wysoka rangę wynikającą zarówno z rzetelnego przygotowania treści dokumentu, jak i ratyfikacji dobrowolnie przyjętych przez państwa członkowskie zobowiązań. Wiele z tych traktatów w swojej treści przewiduje tworzenie mechanizmów nadzorczych, które są przejawem urzeczywistnienia norm wyrażonych w tych aktach przez państwa członkowskie.

Najnowsza praktyka pokazuje, że idąc za przykładem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz późniejszych dokumentów międzynarodowych innych niż traktaty - państwa coraz częściej skłonne są do wyrażania swojej woli w formie innej niż umowa międzynarodowa, takiej jak: deklaracje, zasady postępowania, kodeksy etyczne, wytyczne etc. Dokumenty tego typu nie wymagają ratyfikacji (co często powoduje duże opóźnienie momentu wejścia w życie takiego aktu) i adresowane są do wszystkich państw członkowskich ONZ oraz do innych uczestników społeczności międzynarodowej. Dokumenty te nie tylko zawierają polityczne zobowiązania, ale wyrażają podstawowe zasady mające na celu zachowanie poprawności stosunków międzynarodowych, ze szczególnym wskazaniem na przestrzeganie praw człowieka.

Ochrona praw człowieka w systemie ONZ




KNZ - O prawach człowieka.doc

10

---