Wstęp do teorii państwa i prawa

Ks. Prof. Krukowski

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Jest to dyscyplina wyodrębniona dla celów dydaktycznych. Koncentruje się na wiadomościach elementarnych - stąd nazwa "wstęp".

Teoria - zawiera wiadomości wyjaśniające podstawowe problemy polityczne, społeczne, prawne, które są ze sobą powiązane.

Nauka - poznanie naukowe określane potocznie jako wiedza ludzka, choć nie jest z wiedzą tożsama. Nauka i wiedza zmierzają co prawda do poznania pewnej prawdy, jednakże nauka jest zawsze uprawiana metodycznie i systematycznie. Tworzy ona system zdań uporządkowanych i logicznych i jest uprawiana wg pewnej metody.

Metoda - to jest sposób postępowania mający na celu poznanie prawdy o rzeczywistości. Inaczej to sposób osiągania zamierzonego celu. Wyróżniamy dwie podstawowe metody stosowane w naukach:

dedukcyjna - przechodzenie od ogółu do szczegółu - nauki humanistyczne - opiera się na tzw. paradygmatach (założeniach)

indukcyjna - przechodzenia od szczegółu do ogółu - przyrodnicze - oparte na faktach

Te dwie metody różnią się stopniem pewności wyprowadzanych wniosków i użytych argumentów. Nauki prawne posługują się metodą dedukcyjną, podstawowym materiałem są normy prawne zawarte w kodeksach

Nauki prawnicze:

• teoretyczne : w ogólności zajmują się prawem, i jego instytucjami, Mówią o tym jak powinno być, wskazują na ład i porządek jako cel jakiemu prawo ma służyć. Mamy tu m.in.:

- teoria prawa,

- filozofia prawa,

- historia prawa - w konkretnym państwie by określić pewne prawidła

• praktyczne -określają jak działać, by osiągnąć ów ład i porządek. Pomagają w ustaleniu norm prawnych w konkretnych potrzebach na podstawie obowiązującego prawa. Zaliczamy do nich:

• dogmatyka prawa - wyjaśnia normy zawarte w obowiązujących przepisach prawnych. Liczy się w niej umiejętność posługiwania się metodą dogmatyczną poprzez stosowania właściwych dyrektyw interpretacyjnych. Jest to najobszerniejsza z dziedzin prawa.

• polityka prawa - zajmuje się prognozowaniem tego jakie prawo powinno być, jak je skonstruować, by było skuteczne i użyteczne. Zajmuje się więc podpowiedziami dawanym prawodawcy odnośnie pewnych problemów prawnych np. kara śmierci, katecheza w szkole

• Nauki te posługują się metodą egzegezą - /wyjaśnienie przepisów prawnych w celu oznaczenia ich znaczenia/

Można też mówić o systematyce prawa - to logiczne usystematyzowanie przepisów prawnych

Nauki pomocnicze dla prawa to: logika, etyka, psychologia, socjologia, kryminologia, kryminalistyka.

Przedmiot, którym będziemy się zajmowali składa się z dwóch części:

• teoria państwa

• teoria prawa

Przy teorii państwa zostanie omówione: definicja, geneza, klasyfikacja, aparaty państwowe, systemy polityczne, partie polityczne

Przy teorii prawa zaś: definicja, koncepcje filozoficzne, budowa normy prawnej, stosunki prawne, źródła prawa, systemy prawa, wykładnia prawa, praworządność.

PAŃSTWO

Nazwy państwa i definicja etymologiczna

• gr. - polis /państwa-miasta/

• łac. - civitas, później używano też - res publice, imperium

• w średniowieczu - regnum (gdzie władzę sprawował monarcha) lub terra(ziemia), niemieckie land

• w XV w. od Macchiavellego - lo stato,

• pojęcie państwo w j. polskim pojawiło się w XVIII-XIX w. i wywodzi się od kasztelanów, których zwano panami na swej ziemi. Wcześniej nazywano je: stan, królestwo, korona, rzeczpospolita, republika,

niemiecki- sztad

rosyjski - gosudarstwo

DEFINICJE RZECZOWE

1. Arystoteles (+322) wychowany na greckiej koncepcji państwa

Państwo jest wspólnotą różnych ludzi mających na celu możliwie doskonałe życie. Jest to wspólnota zdolna do samowystarczalności (gr. autarkija). Składa się z różnych grup - chłopi-rzemieślnicy-robotnicy. Częściami państwa są obywatele, którzy pełnią służbę wojskową i stanowią ciało obradujące (tzw. demokracja bezpośrednia)

elementy definicji:

• podstawą państwa jest wspólnota ludzi

• celem jest doskonałość w sensie etycznym

• w skład państwa wchodzą obywatele różnych stanów, którzy dzielą się na rządzących i rządzonych

2. Definicja Jellinka (+1910) - definicja socjologiczna i prawnicza

Państwo - to wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa osiadłych ludzi - lub to korporacja osiadłych ludzi wyposażona w samorodną władzę.

elementy definicji:

• lud

• terytorium

• władza

• w stosunku do definicji Arystotelesa brak określonego celu któremu ma państwo służyć

Ta definicja jest współcześnie powszechnie przyjmowana przez wspólnotę międzynarodową.

3. Definicja solidarystyczna - Jane Dabin /Dabę/

Państwo to grupa, która pewnej społeczności nadaje charakter wspólnoty zorganizowanej, zhierarchizowanej i ukierunkowanej dla dobra publicznego. Ta definicja jest zbliżona do definicji wypracowanej przez katolicką naukę społeczną.

4. Definicja Katolickiej Nauki Społecznej wypracowana przez Strzeszewskiego

Państwo to społeczność /wspólnota/, terytorium, aparat państwowy wyposażony we władzy, którego celem jest dobro wspólne rozumiane jako - ład społeczny i prawny, który gwarantuje każdemu człowiekowi jego prawa i te prawa chroni. Ład to pokój zewnętrzny i wewnętrzny, rozwój kulturalny, gospodarczy i.t.p.

5. Definicja Znamirowskiego - prof. uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu

Państwo to grupa terytorialna, celowa, utrzymująca porządek w zbiorowości oraz ochraniająca ją przed niebezpieczeństwem ingerencji ze strony innych zbiorowości. Grupa zróżnicowana - podział na rządzących i rządzonych. Przymus i siła gra tu istotną rolę w utrzymaniu ładu. Prawo zaś jest dla tych, którzy nie zachowują porządku.

6. Definicja marksistowska - nie podał jej Marks lecz Lenin

Dla Lenina państwo to pałka dla obywateli. Państwo to jest specjalna organizacja siły, przemocy pozwalająca podporządkować jedną klasę drugiej. Państwo ma służyć interesom klasy mającej w ręku środki produkcji

7. Definicja demokratycznego państwa prawa

w XIX w. obowiązywała koncepcja państwa prawa

w XX w. po II wojnie światowej zaczęto posługiwać się określeniem - demokratyczne państwo prawa

Zawiera w swej definicje 2 elementy:

• materialny - ludność i terytorium

• formalny - jednostka jest podmiotem praw i wolności. Źródła tych praw tkwią w godności człowieka

- władze państwowe są sobie przeciwstawne, by kontrolować swą wzajemnie działalność. Władza jest podzielona na ustawodawczą (parlament), wykonawczą (rząd) i sądowniczą

- państwo jest dla dobra człowieka nie zaś odwrotnie

GENEZA PAŃSTWA

Różne koncepcje. Jedni szukają odpowiedź dlaczego państwo powstało(racje, motywy), inni opisują jak powstawało(sposób, proces)

Teorie powstania państwa:

• teistyczna

• teoria umowy społecznej

• teoria podboju i przemocy

• teorie psychologiczne i socjologiczne

• teoria ekonomiczna

• marksistowska

• teoria prawa naturalnego

A. Teoria teistyczna - władza i państwo pochodzą od Boga

Występują tu dwie koncepcje pochodzenia władzy i państwa

• bezpośrednie pochodzenie od Boga - koncepcja religii prymitywnych i pogańskich (buddyzm, hinduizm, konfucjonizm, szintoizm, mitologie)

• pośrednie pochodzenie - chrześcijaństwo - Bóg jest twórcą rozumnej natury człowieka, która sprawia, że człowiek jest istotą społeczną. Ta skłonność naszej natury jest podstawą powstawania wspólnot, w tym państwa. Ta koncepcja występuje w pismach św. Tomasza i encyklikach społecznych Kościoła

Człowiek wyposażony przez Boga w rozumną naturę, jak istota społeczna szuka zaspokojenia swych potrzeb i tworzy różne formy życia wspólnotowego, z których najdoskonalszym jest państwo.

Władza w takich społecznościach nie pochodzi bezpośrednio od Boga, ale od ludzi. Stąd sprawowana władza musi uzyskać poparcie ludzi (tzw. legitymizację, akceptację). Posłuszeństwo takiej władzy zależy do sposobu jej nabycia (demokratyczne wybory) i sposobu jej sprawowania (ma służyć dobru wspólnemu). Nie obowiązuje posłuszeństwo władzy tyrana.

B. Teoria umowy społecznej

Teoria ta funkcjonowała już w starożytności, ale jej rozwój przypada na wiek XIX - okres oświecenia i filozofii racjonalizmu. Wykształciła się wówczas definicja państwa jako - tworu świadomej działalności ludzi, którzy przed państwem żyli w świecie pierwotnym. Państwo powstało na skutek umowy społecznej.

Niektórzy traktują tę umowę jako fakt historyczny inni jako hipotezę.

Wśród zwolenników tej teorii nie ma też zgody co do kondycji człowieka przed strukturami państwa.

• jedni traktują człowieka jako z natury swej złego od zawsze (Spinoza i Hoobes - i jego słynne - "walka wszystkich przeciw wszystkim"). Państwo powstało więc jako umowa między ludźmi by się wzajemnie nie wyniszczyć i świat jest areną walki.

• inni uważali, że człowiek ze swej natury był dobry i dopiero pod wpływem kultury się zepsuł (Loock, Rousseau). Stan pierwotny był stanem szczęśliwości, pomyślności i wolności, ale człowiek się zepsuł. By więc zapobiec konfliktom zawarto umowę, która dała początek państwu.

Umowa ta miała mieć 2 formy:

• pactum unionis - umowa o zjednoczeniu się między sobą

• pactum subiectionis - o podporządkowaniu się wybranej władzy

Częścią wspólną tych dwóch teorii jest przyjęcie prawdy o prawie naturalnym i jego roli w tworzeniu się państwa, ale też wykluczenie Boga.

C. Teoria podboju i przemocy

Prekursorami tej teorii byli w starożytności sofiści, którzy głosili, że państwo to twór silnych. Odżyła ona w XIX w. - jej przedstawiciele:

• Diring - który uważał, że państwo powstało w wyniku podboju plemion słabszych przez silniejsze i narzuceniu im władzy. Państwo jest tworem silnych jednostek; powstało przez zastosowanie przemocy z zewnątrz

• Gunidowicz - państwo to twór silniejszych grup, które w różny sposób podporządkowały sobie innych. W dziejach miała miejsce walka plemion odmiennych rasowo. Silniejsze plemiona koczownicze podbijały plemiona osiadłe narzucając im swą władzę. Tzw. walka ras.

• Niztche - na poprzedniej teorii zbudował są teorię narodowego socjalizmu

D. Teorie psychologiczno - socjologiczne

Podkreślają istotną rolę przeżyć i uczuć w tworzeniu się państwa.

Przedstawiciele:

• Leon Petrażycki - popełnił samobójstwo "naukowe" w 1931 r. Uważał, że państwo nie jest bytem realnym, lecz tworem emocji ludzi (fantazmem). Wyróżnił tu dwa rodzaje tych emocji:

• jednostronne - etyczne, wypływające z potrzeby okazywania posłuszeństwa innym, zdolność do bycia posłusznym - submisja

• dwustronne - prawne - potrzeba dominacji i podporządkowywania sobie innych, zdolność do rządzenia innymi - dominacja

• Gabriel Tarde - stworzył teorię naśladownictwa, w myśl której, część ludzi przypisuje innym pewną moc i podporządkowuje się jej. Państwo więc nie jest tworem realnym lecz powstaje w wyniku potrzeby podporządkowania się. Podporządkowanie jest powodowane domysłami o mocy niektórych jednostek.

• Max Weber (+1920) - mówił o państwie jako o akceptacji władzy z trojakich motywów:

• charyzmatyczny - najstarszy typ, gdy przywódcom przypisuje się nadprzyrodzone zdolności, cudowność - kult wodza

• tradycjonalny - akceptacja tego co niesie ze sobą tradycja, to co istnieje od dawna musi być dobre

• racjonalistyczny - współczesny - wypływa z potrzeby porządku i ładu.

Często spotyka się motywy mieszane np. charyzmatyczny + racjonalistyczny

E. Teoria solidaryzmu

Leon Duguit /didijt/- państwo jest organizacją solidaryzującą grupy społeczne o różnorodnych interesach /rządzący i rządzeni/. Niektóre grupy zdobywają władzę w państwie dzięki swym zdolnością. Zadaniem zaś państwa jest godzenie sprzecznych interesów grup społecznych

F. Teoria organiczna

Jej zwolennikami byli Comte, Otto Gireke, Spens.

Uważali, że zjawiska społeczne są najwyższą formą życia biologicznego, zjawisk przyrodniczych. Grupy społeczne to części organizmu ludzkiego wobec tego np. walki klas to zjawisko patologiczne, które winno być hamowane.

G. Ekonomiczna

Engels - dzieło "O pochodzeniu rodziny, własności ....". Wyróżnił kilka epok w dziejach ludzkości.

Pierwszym etapem była epoka wspólnoty pierwotnej, gdzie nie było podziały własności. Rozwój szedł w kierunku podziału na klasy społeczne - osoby posiadające własność i bez własności. W zależności od tego w czyim ręku była własność taki był typ państwa.

• właściciele niewolników - państwo typu niewolniczego

• właściciele ziemscy - to państwo feudalne

• własność w ręku kapitalistów - państwo typy kapitalistycznego

• własność w ręku ludu - komunizm

Komunizm miał być szczytem rozwoju społeczności. Społeczeństwo bez klas, powszechna równość. Kolektywne sprawowanie władzy ale też i kontrola tej władzy przez lud.

Cechy państwa - suwerenność

od łac. superam, superanus - najwyższy

od francuskiego sobrenete -

Teoria wywodząca się ze średniowiecza nie znana w starożytności. w średniowieczu przymiot cesarza i papieża oznaczający niezależną, najwyższą władzę. Problem suwerenności pojawił się wraz z napięciami między państwem a Kościołem. Spór toczył się właśnie o suwerenność kościoła, którą to chciał naruszyć cesarz narzucając swa wolę hierarchii. Imperium rzymskie było suwerenne, po jego zaś rozpadzie powstało wiele suwerennych państw, posiadających własne terytorium i własną władzę.

Można by więc powiedzieć, że występowały dwie płaszczyzny suwerenności:

• suwerenność duchowa - papież i Kościół katolicki

• suwerenność doczesna - terytorialna - cesarz i państwo

Dzisiaj mówić możemy o suwerenności terytorialnej.

Suwerenność oznacza więc, że państwo jest samodzielne i nie ograniczone zewnętrznie czy wewnętrznie, w podejmowaniu decyzji.

Mamy więc tu dwa rodzaje suwerenności:

• ad extra - podmiot najwyższej władzy może podejmować decyzje bez ingerencji innych państw

• ad intra - na terytorium tego państwa nie ma innej najwyższej władzy

Różne spojrzenia na suwerenność:

• suwerenność absolutna - władza (monarcha) ma możliwość tworzenia prawa bez obowiązku podlegania mu. Zwolennicy - Jean Bochin /Bodę/

• suwerenność ludów - monarcha personifikuje wolę ludu - Nicolao Macchiavelli, Wilhelm Ocham, Włodkowic

• suwerenność klas - klasa władająca środkami produkcji stanowi prawa - marksiści

• suwerenność narodu - postulowana jako przeciwwaga dla władzy absolutnej monarchy - Rousseau

Współcześnie państwo jest suwerenne jeśli samodzielnie o sobie stanowi. Nośnikami tej suwerenności są:

• w państwie demokratycznym - władza ustawodawcza (parlament), wykonawcza (prezydent), sądownicza

• w totalitarnych systemach - władca, skupiający w swych rękach całość władzy

• w socjalizmie - teoretycznie lud, praktycznie KC partii komunistycznej

Niepodległość jest rozumiana jako suwerenność ad extra.

KLASYFIKACJA PAŃSTW

Podstawą do klasyfikacji są cechy wspólne dla wielu rzeczy, przedmiotów, instytucji. Klasyfikacja może dokonywać się na płaszczyźnie typów idealnych lub realnych.

• typ idealny - na podstawie założeń, jak coś powinno wyglądać, jakie cechy powinno posiadać - a priori

• typ realny - jakie cechy coś rzeczywiście posiada, odkrywa się je na podstawie obserwacji i analizy metodą empiryczną - a posteriori

Jedni odwoływali się do typów idealnych inni do realnych i dokonywali różnych klasyfikacji państw.

A. typy idealne

1. Arystoteles - wprowadził podział wg 2 kryteriów

• ze względu na liczbę ludzi sprawujących władzę:

• monarchia - gdy włada jeden człowiek

• arystokracja - gdy władzę sprawuje jedna warstwa społeczne np. szlachta

• politeia - gdy władzę sprawują wszyscy obywatele

• ze względu na to w czyim interesie władza jest sprawowana

- tyranie - władza sprawowana w interesie jednostki - tyrana

- oligarchia - w interesie bogatych

- demokracja - w interesie wszystkich, całego ludu

2. Max Weber - ze względu na motywy akceptacji władzy przez społeczność:

• charyzmatyczne - szczególna moc przypisywana władzy

• tradycjonalistyczne - trzymanie się tradycji sprawowania władzy

• racjonalistyczne - potrzeba porządku i ładu

3. Hans Kelsen - ze względu na poparcie społeczne wyróżnił państwa:

• autokratyczne - gdy grupa rządząca nie ma poparcia społecznego i siłą wymusza posłuch

• demokratyczne - gdy rządzący mają poparcie społeczne

B. typy realne - na podstawie badań i doświadczenia

1. Jelinek - na podstawie badań historycznych i porównawczych wyróżnił typy państw:

• antyczno - orientalne

• helleński

• rzymski

• średniowieczny

• współczesny

2. marksiści - biorąc pod uwagę kryteria klasowe i ekonomiczne

• państwo niewolnicze - władza w ręku właścicieli niewolników

• feudalne - władza w ręku klasy właścicieli ziemskich

• kapitalistyczne - władza w ręku kapitalistów

• socjalistyczne - dyktatura klasy robotniczej

Wg nich każde państwo musi przejść przez te etapy rozwoju.

3. Współczesna klasyfikacja państw - formy państw

Uwzględnia się tutaj kilka kryteriów:

1. budowa centralnych organów władzy państwowej

2. reżim polityczny

3. struktura terytorialna

Ad. 1 Ze względu na budowę organów władzy wyróżniamy państwa:

• monarchia - władza najwyższa należy do monarchy (król, cesarz), może ona mieć różne formy:

• monarchia absolutna - gdy całość władzy w ręku monarchy (prawodawcza, wykonawcza, sądownicza)

• monarchia konstytucyjna - władza monarchy ograniczona, reprezentuje on jedynie państwo, a władzę sprawuje kto inny (określony w konstytucji)

• republika - władza należy do organu jedno-osobowego lub kolegialnego powoływana, jest najczęściej na określony czas (kadencję). Władzę może powoływać ogół obywateli lub ich przedstawiciele. Istnieje podział władzy na - ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą. Władza musi być sprawowana zgodnie z prawem, jest prawu podporządkowana. Rodzaje republiki:

• republika arystokratyczna - głowę państwa powołuje uprzywilejowana grupa ludzi

• republika demokratyczna - głowę państwa wybiera ogół obywateli

Ad 2. Formy państw ze względu na reżim polityczny

Reżim polityczny to ogół zasad i metod jakimi aparat władzy posługuje się względem swych obywateli. Można mówić o reżimie w znaczeniu:

• formalnym - jak jest to zapisane w prawie (konstytucji)

• rzeczywistym - jak jest to realizowane w życiu, praktyce, czy działania władzy są zgodne czy też nie z konstytucją

Można wyróżnić kilka typów reżimu występujących współcześnie:

• reżim totalitarny - jest wytworem XX w. Wcześniej istniały reżimy totalitaryzujące (np. monarchia absolutna). Na zachodzie reżimy totalitarne - faszyzm i nazizm, na wschodzie - komunizm. Za Zbigniewem Brzezińskim można wyróżnić 6 elementów totalitaryzmu

- oficjalna ideologia - legitymizująca władzę (uzasadniająca jej czasami nieludzkie działanie) i konieczność całkowitego poddania się jej - "tak musi być bo tak powiedział Lenin".

- jedna partia masowa - sprawująca władzę, inne zdelegalizowane

- monopol partyjny nad wojskiem

- monopol nad mass-mediami radio i telewizja podporządkowane ideologii

- terrorystyczny system policyjny

- centralnie kierowana gospodarka

Mogą występować wszystkie te elementy lub niektóre, bądź wyraźnie bądź w złagodzonej formie (Chiny - gospodarka rynkowa). W ramach reżimu totalitarnego mogą występować różne odmiany: np. reżim dyktatorski, polityczny, wojskowy, policyjny.

• reżim demokratyczny - jest to ustrój niedoskonały, ale nikt nie wymyślił innego więc obowiązuje dziś w większości państw świata. Znany był już w Grecji. Dziś występuje w formie liberalnej. Jego zasadą jest iż ogół obywateli sprawuje władzę najczęściej przez swych przedstawicieli:

• wybranych w wyborach - spośród wielu kandydatów(demokracja kapitalistyczna)

• wybranych w głosowaniu - kandydaci narzuceni z góry przez partię (demokracja socjalistyczna)

Cechy tego reżimu:

• poszanowanie praw i równości wszystkich obywateli. Podstawą owych praw jest godność ludzka, chroniona przez ustawy

• podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą

• obywatel ma wpływ na politykę i rządy

• pluralizm polityczny - wielość partii ubiegających się o władzę

• wolne wybory naczelnych organów państwowych -powszechne, równe, bezpośrednie, tajne

• swoboda wypowiedzi

• poszanowanie mniejszości, choć o tym jaka jest polityka decyduje większość

• poszanowanie dla prawa

• państwo zapewnia ochronę praw obywatelskich - np. trybunał

Ad 3. Ze względu na strukturę terytorialną

Decyzja władz centralnych rozciąga się na całe terytorium, władz terytorialnych tylko na część państwa poddaną jurysdykcji tej władzy. Wyróżniamy tutaj:

• państwa proste - unitarne - gdzie władza centralna jest suwerenna a terytorialna ma wąski zakres działań. Są nimi: Polska, Holandia, Japonia

• państwa złożone - gdzie władza terytorialna cieszy się w znacznym zakresie autonomią, tak iż tworzy prawie samodzielne państwo. Należą tu USA, Niemcy. Władze terytorialne mają w tych państwach możliwość tworzenia prawa obowiązującego na danym terytorium.

Możliwe są też kombinacje tych dwóch układów. Możemy wówczas wyróżnić:

• unie personalne - osoba monarchy jest wspólna dla dwóch państw

• unie realne

• konfederacja - forma przejściowa między państwem unitarnym a federacyjnym; bardziej luźny i nietrwały związek oparty na umowie

• federacja - państwo składa się z kilku mniejszych państw, cieszących się autonomią, posiadających własny parlament - np. RFN, Rosja, USA, Kanada, Szwajcaria . Każdy stan, land, może wystąpić z federacji i stworzyć osobne państwo. Tak stało się w przypadku Czechosłowacji.

Proces powstawania federacji jest złożony. Taka federacja powstaje dziś w Europie i ma objąć wszystkie państwa tego kontynentu. Potrzebne jest jednak wspólne przyjęcie i podpisanie wielu uzgodnień (konwencji). Na czele takiej federacji stoi Parlament Europejski, który koordynuje działania zjednoczeniowe. Może on jednak wydawać obecnie tylko rezolucje - zachęty, apele do państw tworzących i jeszcze nie należących do federacji europejskiej.

Unia Europejska z siedzibą w Brukseli ma za zadanie stworzenie jedności gospodarczej. Każde państwo wstępując do Unii zachowuje swą tożsamość, państwowość ale majątek może nabywać wszędzie np. Niemcy wykupują ziemię w Polsce.

APARAT PAŃSTWOWY

To forma organizacji państwa, system organów państwowych, ich ciał pomocniczych (biura, kancelarie) i agend państwowych. Cechą charakterystyczną jest to, że może on podejmować decyzje w imieniu państwa, a nie tylko własnym.

Organ państwowy - to osoba lub ich zespół wyodrębniony organizacyjnie w aparacie państwowym, którego określone działania podejmowane na mocy norm prawa są uważana za działania państwa i rodzą określone skutki prawne.

Organ państwowy charakteryzuje się tym, iż:

• podejmuje działania władcze - które rodzą po stronie adresata określone skutki prawne w postaci praw i obowiązków. Jego działanie jest zróżnicowane. Może bowiem tworzyć ogólne ustawy, ale tez wydawać konkretne akty (administracyjne, wyroki sądowe)

• podejmuje działania nie władcze - ale ze skutkami prawnymi (np. apel prezydenta w związku z powodzią).

• osoba fizyczna może być także organem władzy państwowej - prezydent

• w państwie demokratycznym wyróżniamy rodzaje organów państwowych:

• prawodawcze

• wykonawcze

• administracyjne

• kontrolne - prokuratura generalna - ściga przestępstwa

- i NIK - zgłasza nadużycia do sejmu

• w skład organów państwowych wchodzą także policja i wojsko - jako organy porządkowe

Agendy państwowe

• przedstawicielstwa dyplomatyczne za granicą

• przedsiębiorstwa i zakłady państwowe

• Przedsiębiorstwa - zajmują się produkcja dóbr gospodarczych (kopalnie, huty, rolnictwo, poczta)

• Zakłady - celem ich jest świadczenie usług (nauka, oświata, służba zdrowia, ubezpieczenia)

Różne koncepcje organów państwowych:

• koncepcja francuska - państwo jest personifikacją narodu, jego organy mogą jednak działać we własnym imieniu, mają osobowość prawną

• niemiecka - państwo jest osobą publicznoprawną a organy państwa są pozbawione osobowości prawnej, mogą działać tylko w imieniu państwa

SYSTEM POLITYCZNY

System - zespół elementów działających według określonych zasad

Polityka - z grec. politice - sztuka rządzenia

• sposób urzeczywistniania celów wspólnych grupy lub społeczności

• to współdziałanie lub walka dla zyskania lub utrzymania władzy - utylitaryzm

• polityka to rozumna troska o dobro wspólne - to etyczne rozumienie (zbieżne z rozumieniem katolickiej nauki społecznej Jana Pawła II). W takim rozumieniu każdy człowiek uprawia politykę.

Można wyróżnić 3 definicje (koncepcje) systemu politycznego:

• instytucjonalna - to całokształt instytucji politycznych i stosunków istniejących między nimi i zasad ich działania

• funkcjonalna /behawioralna/ - dynamiczny proces społeczny, którego istotą jest przetwarzanie impulsów społecznych na decyzje polityczne i prawne. Takim impulsem są wydarzenia społeczne np. strajki, manifestacje, referendum, wybory

• mieszana - całokształt trwałych układów, instytucji, działań, norm dotyczących interesów grup społecznych. Ich aktywność jest związana ze zdobyciem i sprawowaniem władzy

władza -jest tu rozumiana jako zdolność narzucania i egzekwowania decyzji, sterowanie ludźmi, tak by zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany

Podział systemów politycznych

• ze względu na obszary autonomiczne jakie obejmuje - system polityczny:

• ekonomiczny

• społeczny

• kulturowo - ideologiczny

• obronny

• ze względu na zasięg

• globalny - np. ONZ

• regionalny - oparty na umowach międzynarodowych (Układ Warszawski, Unia Europejska)

• bilateralny - system oparty na porozumieniu dwustronnym między sąsiednimi państwami

• krajowy - na terenie państwa

• lokalny - węższy niż krajowy (wojewódzki)

• dominacja w świecie

• kapitalistyczny

• socjalistyczny

• postkomunistyczne

• ze względów ekonomicznych

• północ - skupia bogate państwa

• południe - państwa rozwijające się i ubogie, zacofane

Podsystemem systemu politycznego jest system partyjny !

SYSTEM PARTYJNY

System ten obejmuje partie polityczne i aparat państwowy, który partie chcą zdobyć. Rywalizują one ze sobą w walce o władzę lub współdziałają w sprawowaniu zdobytej władzy. Do systemu tego należą tak partie legalnie jak i nielegalnie działające.

System partyjny obejmuje dwa elementy:

• element realny - partie uczestniczą w walce o władzę lub w jej sprawowaniu

• element normatywny - obejmuje zasady działania tych partii, stosowane by zdobyć władzę

Podział systemów partyjnych:

• system jednopartyjny - legalna jest tylko jedna partia, która sprawuje władzę - dyktaturę a inne są zdelegalizowane. Taki system występuje w reżimach totalitarnych. Czasami możliwa jest hegemonia jednej partii, która dopuszcza inne partie do współdziałania na zasadach przez nią wyznaczonych

• system dwu partyjny - układ dwóch mocnych partii, które na zmianę kierują aparatem państwowym (USA, W. Brytania). Istnieją oczywiście inne partie ale są na tyle słabe, że nie mają decydującego wpływu na politykę

• system wielopartyjny - przy wielkim zróżnicowaniu społecznym, religijnym, etnicznym społeczeństwa. W Europie jest moda na systemy wielopartyjne. Żadna jednak partia nie jest na tyle silna by sama sprawować władzę, stąd szukanie koalicji, kompromisów, sojuszów. W tym systemie jest niski poziom trwałości władzy. Taka koalicja może być silna i zorganizowana (oparta na sojuszu partyjnym) lub luźna. Może się jednak zdarzyć, że partia będzie rządzić sama jeśli uzyska większość bezwzględną 1/3 - 1/2 głosów (np. we Włoszech)

Partie polityczne

od - pars-tis - część społeczności

- partire - dzielić

Powstały w XVIII w. rozwinęły się w XIX i XX w. Wcześniej nie znane, choć istniały grupy rywalizujące o władzę: koterie, stronnictwa dworskie, rywalizujące o wpływ na władcę. W XVIII w. powstało wolnomularstwo (masoneria) o znamionach partii choć ich działanie i organizacja opiera się na zasadach tajności. Jako pierwsze wykształciły się partie lewicowe, stąd ich lepsza organizacja dzisiaj. Inne nazwy partii dzisiaj to: ruch, kongres, stronnictwo, konfederacja.

Partia to organizacja społeczna skupiająca ludzi, miedzy którymi istnieje więź ideologiczna, mających na celu realizację programu (akceptowanego przez członków) i takie kierowanie ludźmi by ów cel osiągnąć.

Według konstytucji z 1997 r. /art. 11/ - partia to organizacja zrzeszająca ludzi na zasadach równości i wolności, celem kształtowania metodami demokratycznymi polityki państwa.

Od innych grup społecznych partia różni się tym, że:

• posiada strukturę organizacyjną rozbudowaną w terenie

• członkostwo w niej jest dobrowolne

• program działania jest oparty na ideologii wyznawanej przez partię

• dążność do opanowania aparatu państwowego i poprzez niego władza w państwie (władza nie jest celem ale środkiem realizacji swego programu)

• partia nie jest tym samym co grupa interesu, czy grupa nacisku, które nie chcą zdobywać władzy, a jedynie mieć wpływ na jej kształt i działanie, podczas gdy celem partii jest przejęcie władzy

• program partii ma za zadanie zjednać sobie jak największa ilość wyborców

Funkcje partii względem życia społecznego

• funkcja pośredniczenia między aparatem państwowym, a społeczeństwem. W komunistycznym systemie nie było to wskazane - decyzje były narzucane odgórnie

• artykulacja interesów politycznych - proce złożony. Partia by stworzyć taki program i w taki sposób by odpowiadał oczekiwaniom i interesom jak największej grupy społecznej musi najpierw:

• stworzyć więzi

• zebrać postulaty - jakiejś grupy społecznej

• uogólnić te postulaty w programie

• zrealizować ten program

Ważne jest tu przekonanie opinii publicznej do swych haseł, stąd chcą wywierać wpływ na mass-media i wykorzystywanie ich dla swych partyjnych interesów

• funkcja wyborcza - partia skupia swe siły na przygotowaniu i przeprowadzeniu wyborów - a więc uzgodnienie programu wyborczego, wystawienie kandydatów, przygotowanie mężów zaufania dla poszczególnych komisji wyborczych

• wyłonienie z członków liderów i elity politycznej dla objęcia władzy- tej centralnej ale też władz lokalnych, urzędów publicznych

• integracyjna na rzecz scalania różnych grup społecznych będących zapleczem dla tych partii

Typy partii

• Max Weber podzielił je ze względu na cel

• partie interesu - nastawienia pragmatyczne na chronienie interesu członków partii ewentualnie klasy jaką partia reprezentuje (klasy średnie, mieszczaństwa, kapitalistów)

• światopoglądowe - celem partii jest zwycięstwo własnej wizji porządku społecznego

• ze względu na liczbę członków:

- populistyczne - masowe

- ideologiczne

• Duverge /Diverże/ podzielił je na:

- masowe - duża ilość członków

• kadrowe - skupiające elity polityczne - ok. 10% elektoratu wchodzi do partii

• ze względu na strukturę:

• partie scentralizowane - partie komunistyczne i postkomunistyczne, gdzie organy terytorialne były podporządkowane organom centralnym, nie mały samodzielności

• partie zdecentralizowane - partie prawicowe - wewnętrzna demokracja, autonomia organów terytorialnych względem centralnych

• podział ze względu na strukturę społeczną:

• ogólnonarodowe

• robotnicze

• chłopskie

• rzemieślnicze

• drobnomieszczańskie

• ziemiańskie

• inteligenckie

• amorficzne - ponad klasowe

• ze względu na ideologie i program:

• komunistyczne - leninowskie, marksistowskie, trockie

• socjaldemokratyczne - charakter sojuszniczy, ale zachowując autonomię poszczególnych partii

• chrześcijańsko-demokratyczne - nie oznacza partii katolickich, ale opierające się na nauce społecznej kościoła

• liberalne - tzw. wolnościowe, stawiające wolność jako najwyższą wartość, czasami absolutną

• republikańskie -

• konserwatywne - dążące do zachowania lub przywrócenia dawnego porządku. Mogą tu wchodzić partie konserwatywno-religijne

• lewackie-anarchiczne, faszystowskie - chcą obalenia obecnego porządku

• ze względu na strategię działania:

• rewolucyjne - obalenie obecnego porządku na drodze rewolucji, zbrojnego przewrotu, przy pomocy siły

• reformistyczne - dążność do zmian drogą pokojowych i ugodowych metod - reformy, zmiany systemowe

• zachowawcze /reakcyjne/ - konserwatywne - np. neokonserwatyzm amerykański

• ze względu na ideę przywództwa:

• jednoosobowe przywództwo - wodzostwo - partia nazistowska w Niemczech, faszystowska we Włoszech, komunistyczna w Rosji

• kolektywne - władzę sprawuje zespół wyłonionych spośród elity partii

• konsensualne - parta jest kanałem ujawniania interesów różnych grup społecznych (np. liberalna partia w Japonii)

• ze względu na metodę działania

• legalne - biorą udział w walce o władzę w sposób dopuszczalny

• nielegalne - dążą do zmiany systemu mimo zakazu działalności tej partii

• wspomagające - nie są w stanie uczestniczyć w walce o władzę, ale wspomagają w jej zdobyciu inne partie

• ze względu na miejsce w parlamencie

• prawicowe

• centroprawicowe

• lewicowe

• ze względu na stosunek do religii - kościoła

• lewicowe - wrogie religii, kościół jako przeciwnik polityczny

• centroprawicowe - współdziałanie z kościołem

• prawicowe - przyznające się do inspiracji programowej płynącej z nauki kościoła, współdziałające z kościołem

Tzw. grupy nacisku - lobby - lub grupy interesów, choć same nie sprawują władzy wywierają na nią wpływ by sprzyjała ich interesom. Mogą być różne rodzaje w zależności od ilości osób należących do nich lub w zależności od zakresu zainteresowań na płaszczyźnie życia społecznego. Mogą mieć zasięg lokalny, krajowy, międzynarodowy. Należą do nich m.in.:

• banki światowe

• korporacje finansowe

• kampanie przemysłowe

• związki zawodowe - działające w interesie danej grupy społecznej, zawodowej

• kościoły i związki wyznaniowe - w płaszczyźnie obrony praw człowieka, jego godności, wywierają nacisk moralny na władzę.

PAŃSTWO A NARÓD

Ludzie tworzą społeczności nadrzędne do grup i zbiorowości, spotykanych na danym terenie. Czynnikami tworzącymi te społeczności są więzi między ludzkie. Można ty wymienić więzi:

• osobiste - miedzy jednostkami, między jednostką a grupą, miedzy grupami

• nieformalne -

• sformalizowane - ujęte w ramy organizacyjne i regulowane przepisami

Historia narodu

• w starożytności nie było narodów, ani jego świadomości /naród jest to bowiem kryterium kulturowe/, były ludy /lud - kryterium etniczne/

• narody powstawały na przełomie XVI - XIX

• czynnikami narodowotwórczymi były:

• świadomość przynależności do danej grupy - wspólne wartości i cele

• religia chrześcijańska

• władcy królowie, oligarchowie

• idea /np. rewolucja francuska/

• przesadny kult narodu stworzył nacjonalizm i rasizm

Etapy rodzenia się świadomości narodowej:

• etap intencjonalny - rodzący i prowadzący do osiągnięcia celu, wartości uznawanej przez tą grupę

• integracyjny - rodząca się świadomość wspólnych celów scalała grupę

• powstawały relacje osobiste i całościowe - takie jak w rodzinie

• powstawały też relacje cząstkowe - nieosobiste - względem szerszej grupy niż rodzina

• nieformalne więzi i relacje zrodziły naród

• grupy sformalizowane dały początek państwu

• każdy naród chce mieć państwo

Teorie narodu

• teoria naturalna - pochodzi z XIX w. jej twórcą był Manunci. Wywodzi początki narodu ze wspólnoty plemiennej, szczepowej, mieszkającej na tym samym terytorium. Naród powstał w wyniku jednania się plemion, przez szukania wspólnych wartości i korzyści. Jest to więc teoria na podłożu biologicznym. Elementami łączącymi te szczepy były:

- wspólny język

- religia

- tradycja

Szczep rozumiany jest tutaj jako grupa ludzi oparta na przeświadczeniu o pochodzeniu od wspólnego przodka. Posiada własny język, kult religijny, wspólny system organizowanie życia (obrona przed wrogiem, budowa domów). Naród wg tej teorii jest czynnikiem państwotwórczym.

• teoria kulturowa - naród to związek ludzi połączonych przeświadczeniem wspólnych losów dziejowych (przeszłości, teraźniejszości, przyszłości). U podstaw leży uznanie tych samych wartości duchowych. Wg tej teorii najpierw rodzi się państwo, później naród. Ta teoria pasuje do tworzenia się narodu amerykańskiego. Podstawową wartością dla mieszkańców USA jest wolność.

• mieszana - twórcą jest Kardynał Stefan Wyszyński (prymas 1948-1981). Brał pod uwagę elementy naturalne tworzące naród (wspólnota ludzi, teren) i duchowe (wartości, umiłowanie sprawiedliwości). Naród wg niego to wspólnota naturalna ludzi, uformowana na wzór rodziny, związana przez wspólny język, kulturę, historię. Powstał w wyniku wysiłku osiągnięcia pewnych wspólnych wartości duchowych. Naród to korelat osoby i rodziny. Posiada własną świadomość w dążeniu do swego dobra. Może się rozwijać lub obumierać. Jest podmiotem praw i obowiązków.

Naród jest podmiotem praw i wolności - ma prawo do:

• do życia biologicznego i duchowego

• do własnej świadomości i wolności

• prawo do suwerenności politycznej, religijnej, kulturowej

• prawo do decydowania o sobie

• ma własną religię - dany naród w większości wyznaje jedną religię

• nie można go utożsamiać z żadną partią, czy nawet kościołem

OJCZYZNA

Może mieć dwa znaczenia.

• ojczyzna prywatna - to świat pewnych wartości duchowych i materialnych /np. Mickiewicz tak widzi ojczyznę w Inwokacji do "Pana Tadeusza" - Litwo - Ojczyzno moja/. Jest to więc pewna sfera prywatnych przeżyć jednostki, wobec własnego terytorium, języka, historii

• ojczyzna publiczna - to bogaty zbiór wartości odgrywających ważną rolę w świadomości narodu, który należy chronić i rozwijać /Norwid - ojczyzna to zbiorowy obowiązek/ Obejmuje ona kulturę, język, terytorium. Państwo też należy do świata wartości mieszczących się w słowie ojczyzna.

PAŃSTWO A KOŚCIÓŁ

Pojęcie kościoła jest dość szerokie. W USA kościołem nazywa się każdą grupę religijną zarejestrowaną. W Europie kościołem nazywa się główne wyznania chrześcijańskie. Inne grupy religijne, odłamy zwane są wyznaniami. Mówiąc o kościele trzeba zwrócić uwagę na dwie istotne sprawy:

• kościół ma swój udział w kształtowaniu się państwa - rola państwotwórcza

• działalność kościoła jest związana z wolnością religijną, która stanowi jedno z podstawowych praw człowieka. Wolność religijna ma się wyrażać w aspekcie indywidualnym i wspólnotowym, a także korzystać z możliwości uzewnętrzniania swoich wierzeń.

W świecie występują kościoły o różnych strukturach i metodach działania.

• zorganizowane i scentralizowane - chrześcijaństwo

• niezorganizowane - buddyzm, hinduizm

Koncepcje władzy i relacji kościół - państwo występujące w świecie

1. monistyczna - poza kręgiem religii chrześcijańskiej, polega na koncentracji w tym samym podmiocie władzy świeckiej i religijnej /np. cesarz odbierał kult boski/. Prowadzi do utożsamianie narodu i jego struktur politycznych z kościołem /głowa państwa głową kościoła/

2. dualistyczna - w kręgu religii chrześcijańskiej - rozdział władzy świeckiej od duchowej. Wiąże się go z chrześcijaństwem. Model zbudowany na Ewangelii. Wyodrębnienie sfery obowiązków człowieka wobec Boga i obowiązków wobec władzy świeckiej

Przy tej koncepcji relacji kościół - państwo są możliwe trzy sytuacje:

• hegemonia państwa nad kościołem - oznacza nadrzędność struktury politycznej nad religijną. Występowała już w państwach pogańskich. W historii kościoła przejawem tego był - cezaropapizm /cesarstwo bizantyjskie/ i jurysdykcjonalizm /w czasie protestantyzmu/ - czyja władza taka religia

• hegemonia kościoła nad państwem - papocezaryzm. Początki w starożytnym Egipcie, gdzie kapłani mieli nie ograniczoną władzę. W państwach chrześcijańskich w okresie od XI - XIII w. W ręku papieża skupiona była wówczas władza religijna ale i polityczna.

• separacja kościoła od państwa - spotykana współcześnie, rozdzielenie obu instytucji i władz

Współczesne modele relacji państwo - kościół

Można dziś wyróżnić dwa modele:

• państwo wyznaniowe

• państwo świeckie

Państwo wyznaniowe

Ma dłuższą historię. Model ten występował pierwotnie we wszystkich kulturach i religiach. Możliwe są dwie koncepcje:

• tradycyjna - zamknięta, która charakteryzuje się:

• afirmacja przez państwo doktryny religijnej jako jedynej prawdziwej

• formalne uznanie (np. w konstytucji) jednej religii za religię państwową i obowiązującą wszystkich

• subwencjonowanie religii z funduszów państwowych, z pominięciem pozostałych wyznań

• formalny zakaz innych religii lub jedynie ich tolerowanie /kara śmierci dla wyznawców innych religii, dyskryminowanie ich przy obsadzie stanowisk państwowych/ - np. Sudan, Arabia Saudyjska - gdzie zakazane jest chrześcijaństwo

• zmodernizowana - otwarta

• rezygnacja z afirmacji jednej religii jako prawdziwej, każdy może wybrać sobie religię

• uznanie jednak jednej religii za państwową z racji historycznych /wkład religii w tworzenie się państwa, kultury/ lub socjologicznych /gdy większość obywateli wyznaje jedną religię/

• subwencjonowanie jednej religii z funduszów państwowych

• gwarancja wolności religijnej dla innych obywateli, równość ich wobec prawa - np. kraje skandynawskie, gdzie religią dominującą jest luteranizm

Polska była też państwem wyznaniowym w okresie I Rzeczpospolitej, ale wolność religijna istniała do okresu kontrreformacji. W czasie II Rzeczpospolitej byli zwolennicy przywrócenia tego modelu. Zapisano to nawet w konstytucji marcowej, że Kościół katolicki jest uznany za pierwszy z równych.

Państwo świeckie

Powstanie tego modelu wiąże się z rewolucją francuską i amerykańską. Koncepcja ta zawiera w sobie element negatywny i pozytywny

• negatywny - państwo nie uznaje żadnej religii za państwowej

• pozytywny - zrównanie wszystkich religii i kościołów wobec państwa

Modele państw:

• model amerykański - separacja czysta

• model francuski - separacja wroga - także w Rosji

• separacja skoordynowana - przyjazna, pozostawia religii i kościołowi autonomię i podejmuje z nim współdziałanie

• separacja czysta - Ameryka Północna - początki podczas wojny o niepodległość, ale też przeciw kościołowi i jego wpływowi na życie społeczne. Najpierw do konstytucji wpisano zakaz robienie testu religijnego przy obejmowaniu stanowisk /ale mimo to w niektórych stanach katolików nie dopuszczano do urzędów państwowych/. W pierwszej poprawce do Konstytucji z 1789 r. zakaz ustanawianie przez państwo religii państwowej, a także kongres nie może ograniczać w niczym swobody praktyk religijnych. Oznaczało to odrzucenie państwa wyznaniowego i separację państwa i kościoła. W konkretnych przypadkach rozstrzyga zaś sąd najwyższy czy separacja została naruszona. Elementy tej separacji:

• negatywny : - nie ma jednej uznanej przez państwo religii

- zakaz nauczania religii w szkołach publicznych

• nikogo nie można przymuszać do religii

• ma ona być sprawą prywatną

• państwo nie finansuje kościołów

• pozytywny - jest to rozdział przyjazny i pokojowy

• państwo wspomaga kościoły w działalności charytatywnej

• państwo daje możliwość religijnego wychowywania dzieci w szkołach prywatnych

• nie ma konkordatu - tylko układy jednostronne

• poszanowanie wszystkich religii

• separacja wroga - korzeniami sięgająca rewolucji francuskiej. Lata 1791-95 były czasem prześladowania i wrogości wobec kościoła. Byłą to też reakcja na zbyt mocne powiązanie kościoła z władzą /gallikanizm/. XIX w. Bonaparte dopuścił wolność 3 religii m.in. katolicyzmu, protestantyzmu. Zawarł też konkordat z Watykanem. W XX w. masoni, mający wpływ na władzę, potwierdzają oddzielenie kościoła od państwa. Separacja ta oznacza:

• prywatyzację religii - zakaz zewnętrznych praktyk religijnych - kościół zepchnięty do zakrystii

• państwo nie uznaje konkordatów

• brak wspomagania kościoła przez państwo

W Rosji po rewolucji bolszewickiej Lenin w miejsce religii wprowadził ideologię marksistowską - w tzw. Dekrecie Komisarzy Ludowych z 1917 r. Oznaczało to oddzielenie szkoły od religii /nauczano już tylko ideologii/, a także oddzielenie kościoła od państwa /w rzeczywistości powolne jego wyniszczanie/

• separacja skoordynowana - Niemcy, Austria - powstałą w Niemczech po pierwszej wojnie światowej i ogłoszona w Konstytucji Wajmarskiej. Oznacza:

• nie ma jednej religii oficjalnie uznanej przez państwo

• zasada poszanowania wszelkich religii i wolność ich działania

• kościoły uznane są za korporacje prawa publicznego

• istnieje układ między państwem a kościołem - konkordat

• z innymi kościołami istnieje umowa państwowa

• nauczanie religii w szkołach jako przedmiotu obowiązkowego /możliwość wyboru etyki/

• zabezpieczone potrzeby materialne kościołów - podatek kościelny naliczany przez państwo /także Hiszpania, Włochy/

• ten system przejęły także niektóre kraje postkomunistyczne

Dodatkowo można jeszcze wyróżnić typy państw ze względu na umowy z kościołem:

• państwa konkordatowe

• państwa bezkonkordatowe

Kościół wobec państwa: w : "Deklaracja o wolności religijnej ":

• zasada poszanowania wolności religijnej

• poszanowanie autonomii, niezależności kościoła i państwa

• współdziałanie dla dobra wspólnego

• autonomia negatywna/ wolność od przymusu/

• autonomia pozytywna /państwo wspomaga jednostkę w realizacji jej praw wolnościowych/

• rezygnacja z wszelkich przywilejów

TEORIA PRAWA

1. Miejsce normy prawnej w zespole norm społecznych

W społeczeństwie naturalną rzeczą jest to iż jedni oddziaływają na innych przez normy prawne w kierunku pewnych preferencji zachowań, chcą uzyskać u nich pożądane zachowania. Normę możemy więc uznać za pewien imperatyw który nakazuje innym postępowanie obowiązkowe lub dopuszczalne, aby móc osiągnąć zamierzony cel. Norma nie jest radą ani zachętą, ale zobowiązaniem. Norma społeczna funkcjonuje w pewnej grupie społecznej i wskazuje pewne zachowania jako nakazane, zakazane, dozwolone, uprawnione.

Cechuje ją :

• trwałość i skuteczność w odniesieniu do zbiorowości ludzkiej (np. normą społeczną posługują się organy kontroli)

• określa ogólne zasady postępowania

• jest normą generalną - tzn. adresowana jest to wielu osób i nie wyczerpuje się w jednostkowym akcie postępowania, ale kształtuje większą grupę osób i ich zachowanie.

Norma zawiera w sobie 2 istotne elementy:

• normodawcę - który swą wolą kształtuje wolę adresata

• adresata normy

Rzadko normodawca i adresat normy są tą samą osobą (np. ktoś zobowiązuje siebie do uprawiania sportu).

2. Klasyfikacja norm

• na podstawie obserwacji życia i praktyki wyróżniamy:

• normy religijne

• moralne - etyczne

• obyczajowe

• prawne

Te normy przenikają się w życiu np. moralne z religijnymi. Dlatego taki podział jest nierozłączny i stąd nie odpowiada kryteriom naukowym.

• Wg Arystotelesa normy można podzielić na :

• podstawowe - aktywne - bezpośrednio dyktujące postępowanie

• pomocnicze - pasywne - kształtują i urabiają psychikę do przyjęcia i do zachowania norm podstawowych /np. przez sztukę/

3. Normy podstawowe

Można je klasyfikować wg wielu kryteriów

• ze względu na roszczeniowość - jedna strona wysuwa żądania, a druga ma powinność do ich spełnienia

• bezroszczeniowe - tzw. imperatywne - np. prośba żebraka o pieniądze - można ją ale spełnić albo też nie, jest to raczej nakaz moralny

• roszczeniowe - nakaz + powinność, mają charakter atrybutywno - imperatywny.

• może działać w dwie strony - np. kupno-sprzedaż. Kupujący daje pieniądze i żąda towaru. Sprzedający daje towar i żąda zapłaty.

• albo jednostronnie - np. przykazanie nie zabijaj

• ze względu na źródło pochodzenia

• autonomiczne - gdy zachodzi identyczność między normodawcą i adresatem.

• heteronomiczne - różny jest normodawca i adresat

Najprościej można te normy wyjaśnić na płaszczyźnie psychologicznej.

• norma jest autonomiczna - gdy adresat odczuwa, że nakaz i powinność płyną z jego wnętrza

• norma jest heteronomiczna - gdy adresat przyjmuje ją z zewnątrz, norma funkcjonuje przez zewnętrzny autorytet np. Bóg, władza

• normy podstawowe bezroszczeniowe - to normy etyczne, uzasadnione pewnym dobrem lub słusznością

• autonomiczne - to sumienie i moralność naturalna

• heteronomiczne - to etyka objawiona - X przykazań

• normy podstawowe roszczeniowe -

• autonomiczne - norma płynie z wewnętrznego przekonania człowieka

• heteronomiczne - norma ma swe źródło w autorytecie zew. Który może być dwojakiego rodzaju:

- spersonifikowany - wyższego rzędu - np. władza państwowa, kościelna

- niższego rzędu - np. dom mody,

- anonimowy - zwyczaj

4. Norma prawna

Jest to norma podstawowa - roszczeniowa - heteronomiczna pochodząca od autorytetu wyższego rzędu.

Cechy normy prawnej

• roszczeniowość - łączy uprawnienia z obowiązkami. Adresat nie tylko związany jest obowiązkami ale może domagać się od władzy uprawnień mu przysługujących. Jeśli relacje władza - adresat są harmonijne nie ma problemu, jeśli zaś nie zgadzają się powstaje spór, rozstrzygany na drodze sądowej. Są jednak roszczenia tzw. naturalne, których nie można dochodzić (zakład, hazard)

• autorytatywna - obowiązuje adresatów ponieważ pochodzi od kogoś mającego autorytet, mającego moc wiązać wolę innych. Z tą cechą wiąże się inna mianowicie norma musi być ściśle określona i precyzyjna - jasno w niej winne być ukazane obowiązki i uprawnienie. Wszelkie niejasności domagają się interpretacji normy.

• obowiązywalność:

• w sensie formalnym - oznacza normę prawną zawartą w akcie prawnym, prawidłowo ustaloną i nie uchyloną /np. zawartą w kodeksie cywilnym/

• w sensie materialnym - oznacza normę stosowaną w praktyce. Niektóre normy tracą swą obowiązywalność nie przez odwołanie ale przez fakt iż nie są w ogóle stosowane w praktyce

• zabezpieczona przymusem ze strony państwa - strony mogą dochodzić swych naruszonych prawa w organach państwowych i one muszą egzekwować od obywateli zachowania norm /wierzyciele, egzekucje/

5. Norma prawna a przepis prawny

Nie powinno się ich utożsamiać.

Przepis prawny - to pojedyncze jednostki zdaniowe tworzące artykuł normatywny, zredagowane jako: ustępy, artykuły, paragrafy. Normy wydobywa się z nich na zasadzie wykładni.

Norma prawna - jest najczęściej zawarta w przepisie prawnym (jednym lub wielu) lub w akcie prawnym (jednym lub wielu).

Norma prawna nakazuje adresatowi wypełnienie jego obowiązków, ale też może nadawać uprawnienia. Nie wszystkie przepisy prawne zawierają normy prawne. Mogą np. zawierać charakterystykę ustroju państwa, definicje przestępstwa, wierzytelności.

6. Podział norm i przepisów prawnych

• ze względu na charakter normy - to co jest w niej akcentowane na pierwszym miejscu

- uprawniające

• zobowiązujące

• ze względu na sposób sformowania (sposób jej zredagowanie)

• nakazujące - nakładają obowiązek

• zakazujące - zabraniają zachowania

• uprawniające - dają pewne prawa, przywileje

• także ze względu na redakcję i charakter

• hipotetyczne - gdy jej spełnienie państwo zakłada po zaistnieniu określonych warunków /dłużnik jest zwolniony z obowiązku uregulowania należności gdy nastąpi przedawnienie/

• kategoryczne - gdy formułuje się zasadę podstawową, której spełnienia wymaga się bezwarunkowo, w każdej sytuacji /zabójstwo jest zawsze ścigane/

• ze względu na treść

• materialne - regulują podstawowe stosunki prawne

• formalne - określają realizacje praw podstawowych zwłaszcza w sytuacji konfliktów - prawo procesowe

• ze względu konkretność - sprecyzowanie dyspozycji normy

• konkretne - gdy dyspozycja jest jasno wyrażona i określa wyraźnie sposób postępowania

• blankietowe - gdy nie ma wyraźnej dyspozycji, ale ustalenie jej powierza się wskazanemu organowi państwowemu (np. kolegium, mandat)

• odsyłające - te które nie zawierają w ogóle dyspozycji, ale odsyłają do norm i przepisów dotyczących kwestii podobnych. Najczęściej stosowane z technicznych względów, by się nie powtarzać - np. art. 604 Kodeksu Cywilnego - "do zamian stosuje się przepisy o sprzedaży"

• ze względu na obowiązywalność

• ogólne - odnoszące się do większej ilości, grupy osób (są wówczas podmiotowe) lub rzeczy, sytuacji (przedmiotu)

• zindywidualizowane - odnoszące się do konkretnej osoby (np.. ochrona prezydenta) lub rzeczy, przypadku

• ze względu na zasięg terytorialny

• powszechne - ius universale - na terenie państwa

• partykularne - ius particulare - na jakimś terenie (województwo)

• w prawie świeckim dodatkowy podział ze względu na obowiązywalność i wolność adresata normy

• bezwzględnie obowiązujące - ius cogens - obowiązuje w każdej sytuacji

• względnie obowiązujące - ius dispositivum - pozostawia adresatowi możliwość wyboru i wchodzi w życie gdy adresat nie podejmie żadnych decyzji (dziedziczenie)

7. Uzasadnienie istnienia normy prawnej

Każda norma winna mieć swoje uzasadnienie

• tetyczne - norma jest prawidłowo ustanowiona i do tej pory nie została uchylona, przy zachowaniu przypisanej procedury

• aksjologiczne - ma uzasadnienie w systemie wartości /etyczne, wartości podstawowe/

• w państwie - norma ma jeszcze uzasadnienie w postaci przymusu jej zachowania

8. Budowa normy prawnej

1. koncepcja budowy trójczłonowej - zakłada istnienie 3 elementów - HDS:

• hipoteza /H/ - określa warunki, których zaistnienie jest konieczne do zastosowania dyspozycji. Najczęściej rozpoczyna się od słowa "jeżeli...". dotyczy warunków podmiotowych /wiek, sytuacja społeczna itd./

• dyspozycja /D/ - najważniejszy element, bez którego nie ma normy prawnej - określa rodzaj zachowania

• zakazanego - określa zachowanie uznane za niedopuszczalne

• nakazane - określa zachowanie podstawowe i fakultatywne

• dozwolone - dozwolone jest to co nie jest prawnie zakazane, reszta jest dla prawa obojętna. Na terenie jednak moralności nie ma czynów moralnie obojętnych.

• sankcja /S/ - dolegliwość jaką prawodawca przewiduje dla każdego adresata jeśli nie zachowa się zgodnie z tym, co określa dyspozycja.

b. koncepcja budowy wieloczłonowej - np. H₁ +D+ H₂+S

• hipoteza I - określa pewne warunki, sytuacje

• dyspozycja - nakazuje konkretne zachowanie

• hipoteza II - działa gdy zachowanie adresata jest niezgodnie z dyspozycją

• sankcja - nałożeni kary

Tak skonstruowana norma posiada dwóch adresatów. Można tu mówić o dwojakiego rodzaju normach

• norma sankcjonowana - H₁ +D - odnosi się do adresata pierwszego - mającego przestrzegać normy

• norma sankcjonująca - H₂+S - odnosi się do organów państwa, których kompetencja polega na realizacji skutków, jakie przewiduje norma w stosunku do adresata pierwotnego, gdy ten jej nie zachowa

Rodzaje sankcji

• represyjne - organy państwowe stosuję pewną karę, dolegliwość względem adresata, by go zastraszyć lub wymierzyć sprawiedliwość - np. ograniczenie wolności, pewnych praw

• egzekucyjne - organy państwowe zmuszają przestępcę do zrealizowania stanu rzeczy przewidzianego w dyspozycji lub do postępowania będącego ekwiwalentem tegoż - np. grzywna, wyrzucenie z lokalu

• nieważności - uznanie czynności prawnej za pozbawiona skutków prawnych. Nieważność może być bezpośrednia (nieważna jest czynność już w momencie jej wykonywania) lub pośrednia (dopiero się ją orzeka wyrokiem)

9. Rodzaje norm ze względu na sankcje

• leges imperfecta - niedoskonałe - zawiera nakazy, zakazy ale bez sankcji, daje uprawnienia. Bardziej apel moralny. W pewnych tylko przypadkach można ubiegać się o odszkodowanie

• leges minusquamperfecta - zobowiązanie, zakaz obłożony karą za działanie sprzeczne z normą lub brak tego działania, ale samo działanie nawet wbrew prawu pozostaje ważne - np. ślub przed nie kompetentnym urzędnikiem USC

• leges perfekta - zobowiązanie połączone z sankcją nieważności działań przeciwnych normie

• leges plusquamperfecta - zobowiązanie połączone z sankcją nieważności działania i sankcją karną - np. bigamia

Filozoficzne definicje prawa

Możliwe jest dwojakie podejście do pojęcia prawa:

• definicje realne - zajmują się maksymalnym skondensowaniem opisu elementów zbioru definiowanego. Odnośnie prawa - definicje zajmują się wydzielaniem tych elementów prawa z norm prawnych.

• definicje nominalne - starają się określać pojęcia na podstawie i przy pomocy innych jednoznacznych i zrozumiałych pojęć.

Współczesne koncepcje filozoficzne prawa

A. Pozytywizm prawniczy

Powstał w XIX w. początkowo w Anglii. Był reakcja przeciw szkole historycznej prawa. dążył do uniezależnienia prawa od wartości moralnych. Przyjmuje on następujące założenia /paradygmaty/:

• prawo to zespół norm ustanowionych przez suwerena lub organizacje państwową

• drugorzędna sprawą jest to czy prawo odpowiada jakiemuś systemowi wartości, czy normy prawne służy wartościom

• celem prawa i podstawowym postulatem jest zapewnienie bezpieczeństwa prawnego - a więc stałości, porządku, jasności i skuteczności prawa

Takie ujęcie prawa prowadzi jednak do formalizmu.

1. pozytywizm prawniczy angielski

• Podstawy dał John Astin [Ostin]. Wyróżnił on dwa rodzaje norm

• normy stanowione przez Boga - tymi się nie zajmował

• normy stanowione przez ludzi dla ludzi - prawo w ścisłym rozumieniu

Prawo wg niego to zespół nakazów i zakazów obowiązujących dlatego iż zostały ustanowione przez suwerena pod groźbą sankcji. Suwerenem jest zaś ten kto nie ma nawyku posłuchu wobec innych osób. Stanowi dla innych prawo, sam zaś mu nie podlega niczyim nakazom i zakazom - nie jest zobowiązany do posłuchu wobec kogokolwiek.

Wyróżnił też 3 elementy /etapy/ takiej normy.

• istnieją pewne grupy o charakterze terytorialnym, w skład której wchodzą suweren i poddani.

• suweren żąda aby poddani postępowali wg nakazu

• aby wymusić żądane zachowanie suweren stanowi normy i obwarowuje je sankcjami. Twierdził, że normy muszą być generalne i abstrakcyjne. Nie są więc normami ustalenia, przepisy jednostkowe i konkretne. Prawem są też pewne normy zwyczajowe, które suweren przyjął i obłożył sankcją

• Hart - reprezentuje współczesny pozytywizm prawniczy w wersji angielskiej

Uważał iż koncepcja prawa Astina jest zbyt uproszczona. Prawo to nie tylko zespół nakazów i zakazów oraz sankcji nakładanych przez państwo. Wyróżnił 2 rodzaje norm

• pierwotne - pierwszorzędne - to są normy proste określające obowiązek właściwego zachowania się adresata

• wtórne - drugorzędne - określające reguły różnych czynności prawnych spełnianych przez normodawcę przy stanowieniu norm, czy też przy wymierzaniu sprawiedliwości przez organy państwowe.

Wg niego istnieją więc nie tylko normy posłuchu wobec rozporządzeń suwerena, ale również normy:

• uznania kogoś za suwerena, uznania czy dana regułą jest obowiązujące czy nie

• zmiany - w jaki sposób mają być uchylane jedne i wprowadzane inne normy

• rozsądzania - do kogo odnosi się dana norma, co jest potrzebne do jej ważności, ustanawiania organów państwowych

Te ostatnie zapewniają ciągłość i stabilność systemu prawa. Uznawał także istnienie norm nadrzędnych w stosunku do norm prostych płynących z prawa natury. Dopuszczał więc istnienie prawa naturalnego i jego wpływ na normy prawne.

2. pozytywizm prawniczy w wersji kontynentalnej

Rozwinął się szczególnie w Niemczech. Zwany też był pseudopozytywizmem. Jego przedstawiciele działający po II wojnie światowej:

• Bergbohn - odrzucał prawo naturalne i etyczne uzasadnienie norm prawnych. Liczy się tu tylko suweren i jego wola.

• Rudolf Jerüng - wypracował pojęcie jurysprudencji interesów. Prawo - jest to zespół norm godzących ze sobą sprzeczne interesy jednostek i społeczeństwa

• Jelinek - normy prawne dotyczą tylko zewnętrznych zachowań ludzi wobec siebie. Wydawane są przez autorytet uznany na zewnątrz /władzę zewnętrzną/.

B. Normatywizm prawniczy

Głównym przedstawicielem jest Hans Kelsen - prof. uniwersytetu w Wiedniu. Mówił o tym, iż normy prawne to część systemu normatywnego, który jest zbudowany hierarchicznie /w postaci piramidy/. Wyróżnił 2 typy systemów:

• system statyczny - oparty na zasadzie treściowego powiązania norm, np. dla uzasadnienie wspólnych wartości

- system dynamiczny - to system w którym normy są ułożone wg kryterium kompetencyjności. Najbardziej kompetencyjna jest konstytucja, dlatego znaj- duje się na szczycie norm prawnych, następnie normy stanowione przez sejm, senat, ustawy niższych organów państwowych.

Można to przedstawić graficznie następująco:

Państwo jest w tym wypadku jest osobą prawną stanowioną przez system prawa

Za normy typowo prawne uważał normy sankcjonujące - nakazujące organom państwowym wymierzenie kary. Są to normy powinnościowe, wymuszające zachowanie się w określony sposób z obawy przed sankcją. Natomiast normy sankcjonowane są jakby logicznym domyśleniem norm sankcjonujących. Jest to uzasadnienie tetyczne istnienia norm. Inni zwolennicy tej teorii to Merkel i Werdros.

C. Funkcjonalizm prawniczy

W przeciwieństwie do normatywizmu zajmuje się efektywnością norm prawnych w życiu społecznym. Powstał na gruncie amerykańskim, a jego poprzednikiem był pragmatyzm działający na wielu płaszczyznach /psychologicznej, socjologicznej - behawioryzm/. O wartości prawa decyduje jego skuteczność. Mało istotne jest czy norma prawna została prawidłowo ustanowiona, ale czy kształtuje zachowanie ludzi tak adresatów sankcjonowanych jak i sankcjonujących /sędziowie/. Normami prawnymi są te, którym sądy zapewniają skuteczność.

Przedstawiciele

• Holmes - twierdził, że prawo przewidywanie tego, co sądy faktycznie uczynią. Wyróżnił:

- prawo w kodeksach

- prawo w działaniu - jest to prawo autentyczne, stosowane przez sąd i administrację

• Gray /Grej/ - prawo każdego narodu to wg niego opinia starszych uczonych panów. Żeby poznać prawdziwe prawo trzeba studiować orzeczenia sądowe, a nie normy stanowione prze kogoś, których nikt nie przestrzega. Każdy człowiek interesuje się tylko tym czy spotkają go sankcje. Jeśli ich nie ma nie ma potrzeby zachowywać prawo. Jego poglądy prowadziły do nihilizmu prawniczego, dlatego zostały dzisiaj już zrewidowane.

D. Realizm prawniczy

• Llewellyn - wypracował teorie realizmu prawniczy:

- prawo to zespół faktów, normy stanowią element wtórny

- normy prawa są wspólne, gdy zachodzi prawdopodobieństwo, że będą respektowane lub sankcjonowane

- prawo jest zjawiskiem zmiennym - jest środkiem socjotechnicznym do osiągania celów politycznych - jest środkiem i aparatem kontroli

• życie zmienia się szybciej niż prawo

• prawo autentyczne - to prawo w działaniu - stosowane skutecznie w życiu

• Half Ross - przedstawiciel realizmu prawniczego w Europie - o istnieniu normy decyduje to czy jest w chwili jej przekroczenia sąd będzie się nią kierował przy rozstrzygnięciach - o normie nie decyduje tylko uczona jurysprudencja ale także warunki w jakich norma ma być stosowana

E. Psychologizm prawniczy Jest to kierunek sprowadzający prawo do zjawisk psychicznych po stronie członków społeczności.

W Polsce przedstawicielem był Leon Petrażycki, Karol Opłatek, Leon Zajder, Podgórski.

Petrażycki wyróżnił 2 grupy przeżyć

• etyczne - narzucające się poczucie powinności, postępowania w określony sposób. Są jednostronne i imperatywne, ale bez poczucia przymusu. Np. prośba żebraka o jałmużnę - człowiek nie przymusu, jest bez poczucia by się jemu cos należało. Prowadzą do stworzenia modelu moralności perfekcyjnej.

• prawne - imperatywno - atrybutywne - to poczucie nakazu wobec kogoś, kto domaga się tego co się mu należy. Prowadzą do modelu prawa zobowiązującego.

Normy prawne to projekcja przeżyć i emocji prawnych. Emocje prawne łączą się z tendencjami do represji, ponieważ społeczeństwo może zastosować represje wobec tych, którzy nie przestrzegają przyjętych ogólnie norm prawnych. Emocje te są zarażalne i związane z naśladownictwem silnych osobowości przez osobowości słabsze. Jeśli silniejsze przestrzegają norm prawa, słabsze przyjmują to za obowiązujący model zachowania. Władza państwowa nie jest siłą, czy czymś realnym, ale pewnym fantazmatem - ogół przypisuje szczególne prawa wyobrażeniom pewnej grupy osób posiadających według nich moc i siłę. Stworzył też politykę prawa - istota jej polega na uzasadnionym naukowo przewidywaniu następstw przepisów prawnych i opracowywaniu zasad, których wprowadzenie do systemu staje się przyczyną pożądanych skutków.

F. Koncepcja prawa natury

Znana już w starożytności u Platona, Arystotelesa, św. Tomasza. Odkryto ją na nowo po II wojnie światowej. Symbolem jej recepcji był proces norymberski nad zbrodniarzami hitlerowskimi.

Można zasadniczo mówić o 2 rodzajach tej koncepcji:

• koncepcja laicka - ignorująca Boga jako źródło tego prawa

• koncepcja religijna - wskazująca Boga jako źródło tego prawa

Obie jednak wykazują cechy wspólne i przyjmują założenie iż:

• istnieją normy prawne niezależne od prawa stanowionego przez państwo, są nadrzędne względem tego prawa stanowionego i są kryterium sprawiedliwości i słuszności dla tego prawa, a przynajmniej wzorem dla niego

• z jakiś zdań o faktach /jak jest/ wynikają pewne oceny /jak powinno być/ np. człowiek ma godność więc winien się właściwie zachowywać i postępować

• istnieje wspólna wszystkim natura ludzka wyznaczająca normom prawnym postęp

• człowiek wyznacza normy postępowania ale stałość i stabilność tego prawa pochodzi z prawa naturalnego i jest większa niż prawa pozytywnego

Tradycyjna koncepcja prawa naturalnego - religijna

Tomasz z Akwinu dokonał syntezy myśli poprzednich filozofów starożytnych w tej materii i zawarł swe poglądy w definicji prawa stanowionego i naturalnego:

• prawo stanowione to - lex ordinatio rationis ad bonum comune, ab eo qui comunicatis cura habet, promulgata

• cechą tego prawa jest rozumność,

• celem - dobro wspólne

• podmiotem jest prawodawca

• obowiązuje jeśli jest promulgowane

W omawianych wcześniej koncepcjach prawa brak zaakcentowania rozumności i celu prawa. To prawo uszczegóławia prawo naturalne - jego cechą jest zmienność.

• prawo naturalne - lex naturali est participacio legis eterne in racional creature - prawo naturalne jest to partycypacja wiecznego prawa Bożego w rozumnym stworzeniu

- prawo wieczne - lex eterna - istnieje w umyśle Boga i jest dla człowieka niepoznawalne

- prawo naturalne jest zapisane przez Boga w naszej rozumnej naturze i możemy je rozpoznać, wyraża się w naszych skłonnościach np. do życia, do przedłuże- nia gatunku - prawo do zakładania rodziny, do szczęścia, wolności.

Prawo naturalne jest kryterium prawa pozytywnego. Prawo stanowione nie może być sprzeczne z prawem naturalnym, inaczej nie obowiązuje człowieka. podstawowym nakazem prawa naturalnego jest sumienie.

Laicka koncepcja prawa natury

Rozwinęła się na gruncie europejskim i amerykańskim. Początki w oświeceniu, które stworzyło tzw. racjonalistyczną teorię prawa natury /Rousseae/. Wg niego człowiek posiada pewne prawa wrodzone /w oderwaniu od Stwórcy/. Dziś sięga się po nią dość często w stanowieniu nowych praw - np.

• Francja - Deklaracja praw człowieka i obywatela

• USA - 10 poprawka do Konstytucji amerykańskiej

- prawo międzynarodowe - Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

- Pakiet Praw Człowieka

Podstawy tego prawa opierają się na założeniach:

• istnieje przyrodzona godność osoby ludzkiej jako podmiotu uprawnień i obowiązków

• nie nadaje ich żadne państwo, ale je proklamuje i chroni, gwarantuje przez działanie odpowiednich organów np. Trybunał Praw Człowieka w Sztrasburgu

Przedstawiciele

• w USA John Wilde /Wajt/ - dynamiczna teoria prawa natury zakładająca:

• świat jest uporządkowana całością - istnieją w nim tendencje do rozwoju lub tłumienia dobra

• każdy człowiek ma strukturę podobna do innych

• struktura ta wyraża podstawowe dążenia całego człowieka, wspólne dla całego gatunku. Jedne z nich są naturalne /jedzenie, picie/ i te są akceptowane powszechnie, inne nie /sadyzm, okrucieństwo/ te zaś potępiane

• jeśli dążenia naturalne mają być spełniane bez zakłóceń to muszą być realizowane wg pewnych wzorców zachowań. Te wzorce zachowań to właśnie prawo natury kierujące człowieka ku dobru.

• dobro i zło istnieje w świecie i są to kategorie egzystencjalne. Dobro - to istnienie bytu w warunkach umożliwiających realizację dążeń naturalnych. Zło zaś to brak tych warunków do realizacji naturalnych dążeń.

• Leon Füler - ur. 1902r. przyjął pewne normy klasycznej definicji prawa. Chciał stworzyć pewien katalog praw. Jego poglądy:

• czyn jest dobry gdy zmierza do jakiegoś celu /szczęścia człowieka/

• prawo naturalne to zespół norm prowadzących człowieka ku szczęściu

• należy badać i odkrywać zasady życia społecznego umożliwiające osiągnięcie szczęścia przez ludzi

• prawodawca nie może dowolnie kształtować prawa, winien to czynić przez odkrywanie praw natury i iść na kompromis z nimi

G. Teoria ekonomiczna

• prawo to normy, ustawy nadane przez państwo

• ich przestrzeganie jest zapewnione przez przymus ze strony państwa

• normy prawne są więc przejawem woli klasy panującej, a ich celem jest stworzenie dogodnych dla tej klasy stosunków prawnych i społeczno-ekonomicznych

]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]]

STOSUNKI PRAWNE

To kategoria stosunków społecznych. Oznaczają one odpowiednie zachowanie się jednego podmiotu wobec drugiego i uświadomienie sobie tego faktu. Stosunki faktyczne stają się prawnymi jeżeli zachowanie podmiotu wobec drugiego wyznaczone są przez normy prawne

1. Koncepcje stosunków prawnych:

• monistyczna - stosunki prawne zachodzą na jednej płaszczyźnie. Wystąpiła w dwóch odmianach: - normatywistycznej - Kelsen - uważa, że stosunki prawne /prawa i obo- wiązki/ zachodzą w płaszczyźnie abstrakcyjnej - realnej - Nedbajło, prawnicy rosyjscy i Zaiger - uważali, że stosunki te zachodzą w świecie empirycznym /doświadczalnym/, są kwalifikowane przez normy prawne. Nie są abstrakcyjne lecz konkretne.

• dualistyczna - stosunki prawne zachodzą na dwóch płaszczyznach: - normatywistyczna - abstrakcyjna - zawarta w dyspozycji normy - realnej - konkretnej - to zastosowanie abstrakcyjnych stosunków w praktyce z uwzględnieniem warunków i sytuacji

Przedstawicielami w Polsce byli: Jerzy Lange, Opala, Wróblewski

2. Elementy stosunków prawnych

• elementy konieczne - w płaszczyźnie abstrakcyjne

- podmiot - osoba fizyczna i prawna, posiadająca:

- zdolność prawna

- zdolność do czynności prawnych

- zdolność do działań prawnych

- przedmiot stosunku prawnego - obowiązek, uprawnienie /modalności prawne/

• elementy niekonieczne /nieistotne/ - w płaszczyźnie konkretnej

- fakty prawne

- zdarzenia prawne

3. Podmiot stosunku prawnego

To osoba, która jest lub może być uczestnikiem stosunku prawnego. Może być podmiotem uprawnionym lub zobowiązanym (wierzyciel-dłużnik), ale jest to ten sam stosunek prawny. Może być jeden lub wiele podmiotów stosunku prawnego

- w stosunkach absolutnych - jeden podmiot jest uprawniony reszta zobowiązanych (np. prawo do życia i jego ochrona, prawo własności)

4. Rodzaje podmiotów stosunku prawnego

• osoby fizyczne - to osoba ludzka lub grupa osób. W starożytności status ten posiadali tylko ludzie wolni, w średniowieczu także aniołowie i święci (można na ich rzecz robić zapisy), a także zwierzęta (np. statuty wiśniowieckie Kazimierza Wielkiego odnosiły się do zwierząt wchodzących w szkodę - za 2 razem można je było zabić)

• osoby prawne - to podmiot stosunku prawnego nie będący osobą fizyczną, to pewne twory na wzór osób fizycznych - korporacje, fundacje, zakłady

Osoby fizyczne

Jak wyżej powiedziano może nim być tylko człowiek, a więc istota narodzona z kobiety. Problem od kiedy ta istota jest człowiekiem. W prawie rzymskim uznawano za człowieka po narodzeniu bez deformacji ciała. Tzw. nasciturus a więc płód poczęty był jednak traktowany jako człowiek gdy chodziło o jego korzyść. Współczesna biologia i medycyna skłaniają się ku poglądowi iż człowiek zaczyna istnieć w chwili poczęcia. Osoba ludzka może więc uczestniczyć w obrocie prawnym. Winna jednak posiadać pewne zdolności.

• zdolność prawną

• zdolność do czynności prawnych

• zdolność do działań prawnych

Zdolność prawna - to właściwość osoby, dzięki której może ona być podmiotem praw i obowiązków. O posiadaniu tej zdolności decyduje system prawa państwowego. W Polsce Kodeks Cywilny, który zawiera stwierdzenie iż każdy człowiek od chwili narodzin ma zdolność prawną. Może jednak ona podlegać ograniczeniom:

- brak określonego prawem wieku

- choroba psychiczna lub niedorozwój stwierdzony jednak orzeczeniem sądu - wówczas w imieniu tej osoby występuje kurator wyznaczony prawem

- wyrok sądowy pozbawiający praw publicznych na pewnie okres czasu lub honorowych praw obywatelskich - tzw. śmierć cywilna /publiczna/

- w niektórych krajach brak obywatelstwa

Zdolność do czynności prawnych - oznacza, że osoba na wskutek swego świadomego oświadczenia woli może nabywać pewne prawa lub zaciągać zobowiązania. Przy czym oświadczenie woli musi świadomie zmierzać do wywołania skutków prawnych. O tym decyduje system prawa państwowego. Stopnie zdolności: - - niezdolność - ubezwłasnowolnienie lub małoletniość (do 13 r. życia)

• ograniczona zdolność - ze względu na wiek (13-18 r. życia) - niedojrzali, którzy mogą jednak pewne czynności podejmować ale przez ustawowego przedstawiciela opiekuna /rodzice, opiekun, kurator/

• specjalna zdolność prawna dla osób, które ukończyły 16 r. życia - mogą zawierać umowę o pracę

• pełna zdolność - osoby dojrzałe i zdrowe umysłowo, po ukończeniu 18 r. życia

Zdolność do działań prawnych - to właściwość osoby dzięki której może ona nabywać uprawnienia i zaciągać zobowiązania przez własne działanie. Działanie rozumie się tutaj jako zachowanie człowieka zależne od jego woli, z którym prawo łączy pewną odpowiedzialność (np. wybicie szyby). Ogólnie te działania są dozwolone prawem lub niedozwolone.

Osoby prawne

To podmioty stosunków prawnych, które nie są osobami fizycznymi. w państwie demokratycznym występują 3 kategorie tychże osób:

• korporacje - stowarzyszenia, zrzeszenia

• zakłady

• fundacje - posiadający pewien wydzielony majątek i zarząd

Koncepcje natury osoby prawnej

a. Teorie negujące realne istnienie osoby prawnej

• teoria fikcji prawnej - Savigni - realnym podmiotem stosunków prawnych może być tylko człowiek, stąd osoby prawne są fikcją prawodawcy dla systematyki prawnej, są zależne od woli osoby fizycznej.

• Brinz - osoba prawna to celowy majątek służący społeczeństwu lub państwu. Ustawodawca dokonuje jego personifikacji dla ułatwienia obrotu prawnego (np. fundacja)

• teoria interesu - Ihering - podmiotem uprawnień może być tylko człowiek, osoba prawna jest tworem ze względu na interesy pewnych grup ludzi tworzących osoby prawne. Np. zakład - np. szpital służy chorym, biblioteka - czytelnikom.

• teoria kolektywnej własności

b. Teorie realistyczne

• organiczna - Otto Gierke - autopersonifikacja osoby prawnej - osoba prawna musie mieć pewne cechy osoby fizycznej by mogła zaistnieć. Do elementów decydujących o istnieniu osoby prawnej należą: - jedność organizacyjna - odrębność majątkowa

Sposoby powstawania osoby prawnej

• elekcyjny - organ państwowy w formie aktu administracyjnego powołuje np. przedsiębiorstwo państwowe

• koncesyjny - wolę powołania osoby prawne przejawia założyciel /osoba fizyczna lub prawna/, ale zezwolenie wydają kompetentne orany

• rejestracyjno - meldunkowy - tzw. normatywny - podobny do koncesyjnego. Założyciel przejawia wolę powołania osoby prawne, ale organy państwowe mają obowiązek stwierdzić, czy jest to zgodne z prawem i dokonać rejestracji, lub jej odmówić. Tak powstają np. stowarzyszenia. Są jednak wprowadzane pewne ograniczenia.

Wygaśnięcie osoby prawne

• rozwiązanie z upływem czasu

• z woli założyciela

• z wyroku administracyjnego - gdy nastąpi złamanie prawa

5. Przedmiot stosunków prawnych

Podmiotem jest to wszystko z powodu czego podmioty wchodzą w stosunki prawne i co jest obiektem ich wzajemnych praw i obowiązków.

3 grupy przedmiotów stosunków prawnych

• rzeczy /res/ - dobra materialne i niematerialne istniejące w świecie

• działania /actiones/ - zachowanie się ludzi w stosunku do przedmiotu lub w stosunku do siebie ze względu na daną rzecz. Mogą tu występować następujące typy działań.

- facere - działanie pozytywne - non facere - wstrzymanie się od działania - pati - znoszenie danego stanu rzeczy /np. więzienie/

• pośrednie - mieszane - przedmiotem stosunku prawnego są rzeczy i zachowania się ludzi względem nich - w polskim prawie reguluje to prawo cywilne

6. Podstawowe elementy przedmioty stosunków prawnych - modalności

• uprawnienia - często utożsamiane z prawami podmiotowymi, chociaż się z nimi nie pokrywają. Oznaczają możliwość określonego postępowania przyznaną przez normę prawną dla danych okoliczności

• kompetencje - to kombinacja praw i obowiązków - norma prawna łączy w jednym podmiocie obowiązki i uprawnienia. Najczęściej odnośnie organów państwowych - np. prokuratura ma prawo i obowiązek ścigania przestępców

• obowiązek - gdy podmiot stosunku prawnego ma przez normę wyznaczoną tylko konieczność zachowania się w określony sposób i jest to zabezpieczone sankcją. Obowiązki wyznacza dyspozycja normy prawnej /działanie lub powstrzymanie się od działania/

7. Niekonieczne elementy stosunków prawnych - zdarzenia prawne

To wydarzenia świata zewnętrznego zależne lub nie od woli człowieka, z którymi prawo łączy powstanie pewnych skutków prawnych /powstanie, ustanie, zmiana uprawnień/. Wydarzenia dzielimy na :

• nie zależne od woli człowieka - fakty prawne np. powódź, śmierć, upływ czasu

• zależne od woli człowieka - jako wynik jego działania - pozytywne /działanie/ i negatywne /powstrzymanie się od działania/.

Wśród czynności zależnych od woli człowieka nich wyróżniamy:

• czynności prawne - to czyny, których istotą jest oświadczenie woli wywołujące skutek prawny /celowo lub nie/ i zmierzające do ustanowienie, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. Musi istnieć co najmniej jedno oświadczenie woli /czynność jednostronna - testament/. Najczęściej spotyka się podwójne oświadczenie woli /kupno-sprzedaż/. Czyny mogą być:

- czyny dozwolone - prawo nie zabrania ale uczynione wywołują skutki prawne; - niedozwolone - zostały zabronione przez prawo

• akty prawne - oświadczenie woli ludzkiej zmierzające do wywołania skutków prawnych : ustanowienie, zmiana zniesienie

• akty administracyjne - to czyny podejmowane przez organy władzy państwowej, lub osoby stanowiące pewien organ władzy. Mają one charakter władczy, tzn. wywołują skutek prawny niezależnie od woli adresata /pobór do wojska, przydział lokalu/

• orzecznictwo sądowe - nie wszystkie jednak jego rodzaje, lecz tylko - stwierdzające - deklaratywne - stwierdzające co się komu należy - konstytutywne - wprowadzające nowe obowiązki i prawa po stronie adresatów /np. rozwód/

Warunki ważności aktów prawnych:

• forma - nie tylko słowna ale i pisemna

• swobodna decyzja - dobrowolne, bez przymusu sporządzenie aktu

• należyta świadomość - działanie wolne od błędów /właściwa ocena rzeczywistości faktyczne i prawnej/ i ignorancji.

ŹRÓDŁA PRAWA - fontes iuris

Termin "źródła" jest wieloznaczny i może oznaczać: czynniki kształtujące prawo, przyczyny powstania prawa, jego korzenie. Tradycyjnie przyjmuje się podział na:

• źródła odnoszące się do powstania prawa - fontes iuris oriundi /essendi/- ogół czynników, które decydują o powstaniu prawa i wprowadzeniu prawa w życie prawa

• źródła poznania prawa - fontes iuris cognoscendi - dokumenty na podstawie, których można poznać prawo. To przedmioty dające wiedzę o prawie istniejącym w przeszłości. Na ich podstawie można ustalić autentyczność prawa:

• źródła urzędowe

• źródła prywatne

1. Źródła powstania prawa

Koncepcje powstania prawa:

• absolutystyczna - idealistyczna - wyprowadza istnienie obiektywnego prawa z natury człowieka

• realistyczna - istnieją tylko realne źródła prawa, zależne od warunków, czynników politycznych, społecznych, ideologicznych

• mieszana - pochodząca od szkoły historycznej prawa - twierdzi, że istnieją czynniki obiektywne, które określają zasady postępowania, które prawodawca nie może zmieniać /prawo dożycia i jego ochrony/ ale są też czynniki zmienne, które mogą czasami utrudniać, czy hamować działanie prawa

2. Źródła poznania prawa

Koncepcje źródeł poznania prawa:

• normatywna - stara się powiązać i ustalić relacje istniejące między przepisami prawa a konkretnymi faktami. Opiera się ona na kilku regułach:

- reguły walidacyjne - uznanie konkretnych faktów za fakty prawotwórcze

- reguły egzegezy - opiera się na interpretacji tekstów prawniczych

- reguły kolizyjne - to sposoby i przyczyny eliminowania przepisów prawa

• opisowa - to zbiór pewnych twierdzeń opisowych odnoszących się do:

• określeń i powiązań politycznych

- kompetencji organów tworzących przepisy

• prawotwórczej roli zwyczaju

• dopuszczalnych reguł interpretacyjnych

• reguł kodyfikacji

3. Rodzaje źródeł powstania prawa

• źródła materialne - czynniki obiektywne /np. położenie geograficzne, klimat/ i subiektywne wpływające na treść norm prawa /np. system wartości, religia, kultura, samoświadomość społeczności/

• źródła formalne - dotyczą organów tworzących prawa,

• form tego prawa /zwyczaj, prawo stanowione, precedens, umowy, itp./

• skutków działania organów tworzących prawo

• reguł dotyczących recepcji praw z innych systemów

• prawa naturalnego

Formy działalności prawotwórczej

Podstawowym źródłem prawa są normy stanowione przez kompetentne organy państwowe. Rezultatem ich działalności są następujące akty normatywne

• zwyczaj

• prawo stanowione - pozytywne

• precedens sądowy

• opinie prawników

• umowy

Zwyczaj - od czasu pierwotnych wspólnot to podstawowy sposób powstawania unormowań. Powstaje oddolnie w skutek praktyki społecznej, a później jest sankcjonowany przez władzę. Musi mu towarzyszyć przekonanie społeczności o konieczności jego stosowania i przestrzegania. Musi być praktykowany nieprzerwanie przez określony okres czasu, z wola zachowania go na stałe. By zwyczaj stał się prawem musi być uznany przez państwo i wpisany w system prawa /kodeks/. Czasami wystarczy jeśli jest używany w praktyce prawodawczej /orzeczenia sądowe/. Obecnie zwyczaj jest fragmentaryczną formą tworzenia prawa.

Prawo stanowione - inne są podmioty tworzenia tego prawa niż przy zwyczaju. Są nimi wyspecjalizowane organy prawotwórcze. Jest charakterystyczne dla systemu kontynentalnego i bardziej sformalizowane niż prawo zwyczajowe /np. potrzeba promulgacji, określona forma norm prawnych/.

Precedens sądowy - jest odmiana zwyczaju. Powstaje wówczas, gdy organ państwowy stosujący prawo tworzy nieznana dotąd regułę i staje się ona wzorem postępowania dla organów tej samej instancji lub niższej. Ma zastosowanie w prawie anglosaskimi. Istnieją również precedensy administracyjne i konstytucyjne.

Opinie uczonych prawników - tzw. jurysprudencja lub ius respondendi. Instytucja pochodząca z prawa rzymskiego. Byli to prawnicy mający nadany przez cesarza przywilej wykładni i rozstrzygania wątpliwości prawnych. Ich zgodna opinia miała moc prawa obowiązującego. W średniowieczu prawnicy tworzyli pewne opinie, z którymi się powszechnie liczono i które miały moc prawa. Dziś uczeni nie maja prawa tworzenia, lecz tworzą komentarze. Tyle wart jest autorytet prawnika ile warta jest racja prawna jaką się zajmuje.

• opinia communio - opinia wspólna

• opinia communistima - na największą wartość

Dzisiaj autorytety prawnicze są pomocnicze dla prawodawcy. Są najczęściej doradcami w tworzeniu i stosowaniu prawa /np. posłowie/.

Umowy - odmiana prawa stanowionego. Charakteryzuję się tym, iż jest wielość podmiotów tworzących to prawo. Główne zasady towarzyszące umowom:

• równorzędność podmiotów przy umowach

• wzajemność - szczególny stosunek miedzy tymi podmiotami, jeden nie może być podporządkowany drugiemu i od niego zależny /np. umowy międzynarodowe, konwencje, konkordat, układy zbiorowe/

System źródeł prawa

Każde państwo ma swój system źródeł prawa. W Polsce do tego systemu należą akty normatywne. Są one odpowiednio uporządkowane hierarchicznie /systematyzacja pionowa/

• akty najwyższej władzy - najwyższego organu prawa

• akty naczelnych organów państwowych

• terytorialnych organów administracji państwowej

• samorządowych organów

W Polsce obecnie źródłami prawa są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy miedzy narodowe, rozporządzenia, dekrety, uchwały

• konstytucja - jest to ustawa zasadnicza posiadająca najwyższą moc prawną. Jest najwyższym prawem w Rzeczpospolitej Polskiej. Organem stanowiącym ją jest sejm i senat, jednakże autorem jej jest cały naród wypowiadający się na jej temat w powszechnym referendum. By została przyjęta musi uzyskać 2/3 + 1 głos. Prawo naturalne stoi nad konstytucją, gdyż konstytucja jest prawem stanowionym, które winno się opierać na prawie naturalnym

• ustawy zwykłe - przyjmuje je sejm z inicjatywy prezydenta, senatu lub grupy posłów. Do jej zatwierdzenia potrzeba większości kwalifikowanej głosów. Przed wejściem w życie musi ją podpisać prezydent

• ustawa i umowa - umowa międzynarodowa uprzednio ratyfikowana ma pierwszeństwo przed ustawą, nawet jeśli nie da się ich pogodzić. Umowa ma być stosowana bezpośrednio. Jeśli zachodzi kolizja z prawem zawartym w ustawie państwowej to umowa ma pierwszeństwo. Stąd wniosek, iż ustawy państwowe należy podporządkować konkordatowi, a nie odwrotnie

• uchwały - wydawane przez sejm, senat dla siebie lub dla szerszej grupy adresatów. W praktyce są to rozporządzenia lub dekrety pochodzące od rządu lub innej władzy wykonawczej. Rodzaje uchwał:

- akty normatywne organów władzy wykonawczej /prezydent, rząd/.

- prezydent - może wydawać rozporządzenia i zarządzenia mocą kompetencji

- rada ministrów - jeśli ma takie upoważnienie przyznane przez konstytucję może wydawać uchwały i zarządzenia /z mocą ustawy/. Drukuje się je w Monitorze Polskim

• akty normatywne organów terenowej administracji państwowej - wojewoda może stanowić prawo w formie rozporządzeń, zarządzeń, publikowanych w dziennikach urzędowych województwa

• akty organów samorządowych - uchwały gminne, zarządzenia porządkowe

Kryterium porządkowania źródeł prawa

• jaki organ i jakie jest jego miejsce w hierarchii organów

• moc prawna poszczególnych norm obowiązujących w państwie

• dolegliwość - ważność źródła prawa

• przedmiot prawa

• technika prawodawcza - tryb stanowienia

- dyrektywy legislacyjne

- dyrektywy kodyfikacyjne

- dyrektywy techniki kodyfikacyjne - uporządkowanie przepisów

Elementy aktów normatywnych

• podmiot - jest nim państwo, organ władzy, które winny ustanawiać prawo zgodnie z kompetencjami

• przedmiot - dziedzina stosunków społecznych, które reguluje akt

• tryb - to procedura, w jaki sposób akt ten dochodzi do skutku

- inicjatywa ustawodawcza

- głosowanie - przy zachowaniu większości głosów /np. 2/3 lub 3/5/ - promulgacja - przez podpis prezydenta i premiera - publikacja - przez ogłoszenie w dzienniku ustaw lub monitorze /wojewoda ogłasza w dzienniku wojewódzkim/ - vacatio legis - okres pozostawiony by prawo mogło wejść w życie, określony często w akcie czas od podpisania go do chwili gdy zacznie obowiązywać. Czas ten jest by zapoznać się z treścią aktu

Budowa aktu normatywnego

W kolejności:

• nazwa aktu - konstytucja, ustawa, konwencja, dekret

• data wydania akty normatywnego

• przedmiot aktu - czego dotyczy, odwołanie się do tytułu

• preambuła - podane są motywy dlaczego akt jest wydany

• przepisy zawarte w artykułach wg kolejności:

- przepisy ogólne

- przepisy szczegółowe

- wyjaśnienie pojęć

- przepisy przejściowe - np. klauzule derogacyjne, upoważnienie do wydawania rozporządzeń

- podpisy autorów aktu

Artykuły są podzielone na punkty, ustępy, paragrafy, litery. Niektóre zaś kodeksy dzielą się na tytuły, księgi, rozdziały, paragrafy. Wymagania co do formy aktów:

Systematyzacja źródeł prawa

• inkorporacja - uporządkowywanie w całość obowiązujących norm prawa wg ich treści. Gdy normy aktu są nowelizowane nie dopisuje się je do starej normy lecz zbiera się je dla ułatwienia w jednym zbiorze. Może ten zbiór mieć charakter prywatny lub oficjalny

• kodeks - jest rezultatem kodyfikacji prowadzonej przez państwo - oznacza szereg aktów normatywnych dotyczących jakiś stosunków prawnych. Ustawy umieszcza się w kodeksach bo pozwala to na szybsze odnalezienie jej i stosowanie

SYSTEM PRAWA

Termin system jest wieloznaczny. Mówiąc o systemie prawa mamy na uwadze całości instytucji i przepisów prawnych należycie uporządkowany. System prawa to system norm prawnych obowiązujących w państwie w określonym odcinku czasowym. Normy te są ze sobą powiązane wg reguł tworzących koncepcje.

1. Typy systemów prawa:

• anglo-saskie - system precedensowy, sądy tworzą i stosują prawo w praktyce

• kontynentalny - istnieją organy legislacyjne tworzące prawo

• prawo socjalistyczne - wzorowane na prawie ZSRR

• prawo germańskie - stosowane w przedwojennej Polsce

• prawo europejskie - stosowane w Unii Europejskiej

2. Cechy systemu prawnego

• spójność i niesprzeczność - normy generalne, które na ogół wchodzą w skład systemu muszą być spójne wewnętrznie i wolne od niezgodności formalnej i prakselogicznej, wolne od sprzeczności

• zupełność - nie ma luk i braków w prawie. Luka może być aksjologiczna /odnośnie pewnych wartości/ bądź logiczna /w odniesieniu do pewnych rozstrzygnięć/

• hierarchiczność - normy są stanowione przez różne organy władzy państwowej /wyższe i niższe/, stąd muszą być one wg tej hierarchiczności ułożone. Pierwszeństwo mają zawsze normy najwyższej władzy stanowione przez najwyższą władzę. Istnieje kontrola na ważnością aktów normatywnych - Trybunał Konstytucyjny

3. Zasady systemu prawa

Zasady - to normy bardzo ogólne dotyczące podstawy jakiejś instytucji, dziedziny życia. Zasady systemu prawa określają podstawy skutecznego funkcjonowania tegoż prawa.

• Zasada niesprzeczności - sprzeczność może być:

• techniczna - powstaje w procesie rozwoju i zmian prawa

• polityczna - powstaje w wyniku gry sił politycznych, zmian ustrojowych, w państwach demokratycznych w wyniku gry partyjnej, lub w drodze kompromisu /przy wielości partii/

• pozorna - gdy 2 normy sprzeczne nie zostały dostatecznie zanalizowane w zakresie ich obowiązywania, stosowania, znaczenia

• realna - najczęściej odnosi się do grupy sprzeczności politycznych /np. dyskusja między zwolennikami komunizmu a demokracji w prawie/

Usuwanie sprzeczności - z zastosowaniem reguł kolizyjnych. Usunięcie sprzeczności bowiem decyduje o skuteczności normy.

• chronologicznie - wg zasady "lex posterior derogat priori" - ustawa późniejsza /bliższa czasowi stosowania prawa/ odwołuje wcześniejszą

• merytorycznie - ze względu na zakres normy prawnej - lex specialis derogat lex generalis - ustawa szczegółowa ma pierwszeństwo przed ogólną

• hierarchicznie - nie może być sprzeczności między normą wyższą a ustawą niższą - lex interior non derogat lex superior . Decyduje tutaj hierarchia aktu i organu, który go wydał.

• Zasada zupełności - jest przedmiotem licznych rozbieżności. Oznacza iż normy prawne zawarte w systemie regulują wszystkie sytuacje życiowe. Zupełny system prawa oznacza:

• że mamy prawne stanowisko wystarczające do rozstrzygnięcia każdej sytuacji praktycznej, z którymi się spotkają organy stosujące prawo. System prawa jest otwarty tzw. nie ma ograniczenia co do ilości i określenia istniejących norm. Jeśli jest potrzeba to należy uzupełnić życie społeczne nowymi normami

• dla danej sytuacji trzeba ustalić normy w postaci praw i obowiązków obejmujące wszystkie stany faktyczne /zachowania i fakty prawne/. Rozstrzygnięcia te mogą pociągać za sobą pozytywne i negatywne konsekwencje:

- konsekwencje pozytywne - to następstwa prawne jakie powinno pociągnąć za sobą wystąpienie danego zachowania

- konsekwencje negatywne - następstwa prawne gdy ktoś nie postąpił w przewidziany sposób

• organy stosujące prawo musza ustalić w sposób wiążący dla konkretnych osób konsekwencje prawne dla danej sytuacji

Uzupełnienie luki prawnej. Gdy stwierdzi się niezupełność - lukę w rozstrzygnięciu, brak normy regulujących rozstrzygnięcie prawne, organ władzy musi ten brak uzupełnić w zależności od rodzaju luki:

• contra legem - przy negatywnej ocenie pozytywnego rozstrzygnięcia - postulacja nowej normy

• extra legem - gdy są luki w normach określających negatywne konsekwencje, postuluje się by uzupełnić je o pozytywne konsekwencje w drodze analogii

• inter legem - gdy zbyt luźny jest sposób sformułowania normy, zbyt wieka swoboda, postuluje się uściślenie normy

Analogia - to cecha wspólna na podstawie której orzeka się o podobieństwie. Powodem jej stosowania jest tzw. racja prawna /ratio legis/. Wyróżniamy 2 rodzaje analogii:

• legis - organ stosujący prawo posługuje się normami wydanymi dla podobnych sytuacji

• iuris - organ władzy nie posiada ustawy stosownej do rozstrzygnięcia danej sytuacji, ale tworzy ją odwołując się do ogólnych zasad prawa. Jest ona rzadko stosowana. Zakaz stosowania w prawie karnym.

Podziały systemu prawa

• pionowy - system źródeł prawa oparty na hierarchii organów państwowych i zakresu ich kompetencji /od kogo dana norma pochodzi/

• poziomy - zależny od treści normowanych stosunków społecznych

- kryterium przedmiotowe - dotyczy różnych sfer stosunków prawnych

- kryterium podmiotowe - uwzględnia podmioty stosunków prawnych /prawo cywilne - to stosunki podmiotowe ze względu na równość podmiotów, administracyjne zaś oparte na zasadzie hierarchiczności/

Podział prawa

• prawo podmiotowe - pełna sfera uprawnień podmiotu prawa

• prawo przedmiotowe - stanowi podstawę do decyzji podejmowanych przez organy państwowe - zobowiązania

• formalne - procesowe

• materialne - normy podstawowe

Prawo publiczne a prawo prywatne

• w prawie rzymskim

- publiczne - jest ono użyteczne i chroni interes państwa, społeczności,

- prywatne - użyteczne dla osób prywatnych, chroni ich interesy

• Jelinek bierze pod uwagę subordynację i podporządkowanie w relacjach obywatel - państwo

• Berling podzielił prawo na publiczne i prywatne ze względu na typy stosunków prawnych. Wyróżnił typy norm regulujących stosunki:

• między organami państwowymi /prawo publiczne/

• między organami państwowymi i obywatelami /prawo publiczne/

• między obywatelami /prawo prywatne/

• Thon - podział na prawo publiczne i prywatne ze względu na kontrolę naruszeń prawa

• prawo publiczne to normy, których naruszenie powoduje ingerencję ze strony państwa

• prywatne - ścigane przez państwo ale z inicjatywy osób prywatnych

Komuniści odmawiali racji bytu takiemu podziałowi, gdyż wszystko było upublicznione.

Gałęzie i działy prawa

• prawo konstytucyjne - podaje zasady ustroju społeczno-politycznego, gospodarczego, ale też zawiera prawa i obowiązki obywateli. Źródłem tego prawa jest konstytucja /2.04.1997r./

• administracyjne - zawiera normy dla administracji państwowej, reguluje stosunki między organami administracyjnymi nawzajem, ale tez między organami administracji a obywatelami /nauka, praca/

• finansowe - wyodrębnione z administracyjnego, reguluje gospodarkę finansową państwa /prawo budżetowe, podatkowe, bankowo-pożyczkowe/

• cywilne - materialne i formalne - reguluje stosunki majątkowe obywateli, stosunki osobiste, stosunki z administracją państwową. Zajmuje się tez ochrona dóbr osobistych obywateli /nazwisko, prawa autorskie/. Do tego działu zalicza się tez międzynarodowe prawo prywatne, dotyczące stosunków w których występuje element obcy /obce państwo, cudzoziemiec/

• prawo pracy - reguluje stosunki pracodawca -pracobiorca

• prawo karne - definiuje jakie czyny są zabronione jako przestępstwo, czyli społecznie niebezpieczne i jakie są za nie sankcje /kary/

• prawo cywilne procesowe - określa kompetencje organów państwowych w sferze ścigania wykroczeń i egzekwowania kar /np. prawo więziennictwa/

• prawo międzynarodowe - publiczne i prywatne. Publiczne reguluje stosunki między państwami, ale też i wewnątrz państwowe /np. prawa człowieka/

WYKŁADNIA I STOSOWANIE PRAWA

Wykładnia i interpretacja prawa

Stosuje je organ władzy państwowej gdy w stosowaniu prawa powstają wątpliwości z powodu niejasności co do treści lub zakresu obowiązywalności normy. Najczęściej dokonuje się to etapami.

• I etap - stwierdzenie powstania wątpliwości w rozumieniu normy

• II etap - usunięcie tych wątpliwości przez ustalenie znaczenia normy w oparciu o dyrektywy interpretacyjne, przy wykorzystaniu materiałów wykładni

• III etap - porównanie wyników wykładni otrzymanych z II etapu. Jeśli wyniki uzyskane przy użyciu dyrektyw językowych i gramatycznych są zgodne - następuje etap IV

• IV etap - wybór spośród różnych znaczeń interpretacyjnych właściwego przy zastosowaniu dyrektyw interpretacyjnych II stopnia

np. - N ma znacznie Z

- N określona w języku J na znaczenie Z

- wobec tego - N ma znaczenie Z w oparciu o dyrektywy I i II stopnia

Jest to więc proces zmierzający do wyjaśnienia właściwego znaczenia normy w oparciu o dyrektywy interpretacyjne

Teorie wykładni prawa

• teoria opisowa - chce opisać proces wykładni

• teoria normatywna - chce pokazać jak ma przebiegać ten proces

• teorie obiektywne

• teorie subiektywne

• Teorie opisowe wykładni prawa obejmują 3 grupy zagadnień:

• jak przebiega posługiwanie się dyrektywami interpretacyjnymi. Opierają się:

• na materiale orzeczeń sądowych /argumentacja, uzasadnienie wyroku/

• na materiale psychologicznym - jest on bardziej wiarygodny. Na drodze introspekcji podejmuje się próby odtworzenia rozumowania jakie miało miejsce w umyśle prawodawcy

• czynniki warunkujące interpretację

• aktualne i psychologiczne

• wg materialistów decydujące są warunki ekonomiczne i polityczne

• prognozy interpretacyjne - mają pomóc przewidzieć czy norma w tym rozumieniu będzie obowiązywać

• Teorie normatywne

• statyczna - kładzie nacisk na maksymalną stałość prawa. Znaczenie normy ma być niezmiennie takie same, a zmiana normy ma dokonywać się nowym aktem prawnym. Jest to troska o dobro obywatela /mającego oparcie w stałości prawa/ i zachowanie stałości woli prawodawcy /wola historycznego prawodawcy/

• dynamiczna - dopuszcza zmienność normy a kładzie nacisk na maksymalną adekwatność między prawem a życiem. Uwzględnia wolę historycznego prawodawcy, ale kładzie nacisk na wolę aktualnego prawodawcy, która ma zapewnić skuteczność normy prawnej. Daje większą swobodę interpretacji.

• Teorie obiektywne wykładni prawa

Wskazują jak ustalić wykładnie obiektywne wobec każdej sytuacji /Tohl, Merkl, Dance, Jelinek/

• teleologiczno -socjologiczne - znaczenie norm odkrywane na gruncie rozwiązywania konfliktów i sprzeczności danej sytuacji społecznej. Brit -stworzył pojęcie - iurysprudencja interesów - prawo to środek rozstrzygania konfliktów interesów społecznych, gospodarczych, politycznych.

• teoria ocen - postuluje, aby znaczenie normy prawnej ustalić zgodnie z ocenami społecznymi, które interpretator uważa za wiążące przy wykładni. Dla większości prawo natury jest wiążące i płynące z niego: moralność, sprawiedliwość, słuszność. Źródłem tych wiążących ocen jest pewna świadomość - poczucie prawa /Geny, Rade/. Te oceny są ujmowane jako ahistoryczne /niezmienne/ ale też zależne od warunków

• aktualnego prawodawcy - który w danym momencie sankcjonuje znaczenie normy prawnej. Jest to szczególnie ważne gdy norma została uchwalona w innym systemie, a funkcjonuje w innym /Rozmaryn/

• Teorie subiektywne wykładni prawa

• statyczne - większy nacisk na dyrektywy językowe i systemowe

• dynamiczne - nacisk na dyrektywy funkcjonalne - celowościowe

Rodzaje wykładni prawa

Ze względu na kontekst wykładni

• językowe - wykładnia gramatyczna - bada zwroty językowe, pojęcia, posługuje się zasadami językowymi

• systemowe - systematyczne - próbuje ująć normę w kontekście całego systemu

• funkcjonalne /celowościowe/ - zwraca uwagę na cel normy

• wykładnie językowa - ustalenie znaczenia normy na podstawie kontekstu językowego. Od niej się rozpoczyna interpretację. Prawodawca musi posługiwać się językiem prawniczym, ale redagując normy bierze słownictwo z języka potocznego, co może powodować dużą nieścisłość. Stąd trzeba niektóre pojęcia uściślić.

Dyrektywy interpretacji językowej:

• zwrotom interpretowanym nie można bez dostatecznego powodu przypisywać swoistego znaczenia prawnego /innego niż w języku potocznym/, ale jeśli w języku istnieje takie specyficzne znaczenie w jakim chce go użyć interpretator to można je stosować bez względu na potoczne /obiegowe/ znaczenie

• zwrotom interpretowanym, których znaczenie jest określone przez język prawny, nie można przypisywać znaczenia specjalnego /tylko w danej dziedzinie prawa/, ale jeśli się to ustali można się nim posłużyć

• ustalanie szczególnego znaczenia prawnego lub terminologicznego nie może nastąpić bez dostatecznego rozważenia równokształtnych zwrotów w normach należących do danego systemu prawa lub jego części

• niedopuszczalne jest takie ustalenie znaczenia normy, przy którym pewne jego zwroty traktowane są jako zbędne. Prawodawca normy nie zamieszcza w niej słów zbędnych i dlatego nie należy ich pomijać

• Wykładnia systemowa - ustalenie znaczenia normy ze względu na system, do którego należy - uwzględniając niesprzeczność, zupełność i hierarchiczność

Dyrektywy odnoszące się do niesprzeczności systemu

Przy normach sprzecznych trzeba wykazać, która z 2 sprzecznych norm nie obowiązuje, posługując się regułami kolizyjnymi przy użyciu dyrektyw:

• interpretator winien tak ustalić znaczenie normy, by nie pociągało to za sobą istnienia sprzeczności technicznych miedzy normą interpretowaną a inną norma istniejącą w tym systemie prawa. Interpretator może wybrać tylko takie znaczenie normy, które nie jest sprzeczne z innymi lub zakres normy, który nie koliduje z innymi normami

• jeśli interpretator stosując jakąś zasadę odwołuje się do systemu prawa /jego części lub gałęzi/ musi określić tę zasadę wskazując konkretny przepis lub grupę przepisów zawierających tę zasadę

• jeżeli na gruncie dyrektyw językowych istnieją wątpliwości co do znaczenia normy, to należy wybrać takie rozstrzygnięcie, które jest zgodne z zasadami danego systemu prawa - jego całości, części lub gałęzi

• w razie sprzeczności norm z zasadą systemu prawa, należy tak ustalić jej znaczenie by nie było ono z nią sprzeczne, gdyż ogólna zasada ma pierwszeństwo przed interpretowaną

Dyrektywy odnośnie zupełności systemu - nie może być luk w prawie. Przy istnieniu luk należy posłużyć się analogią:

• extra legem - używana przy stosowaniu prawa

• intra legem - przy interpretacji prawa

• znaczenie interpretowanej normy należy ustalić w ten sposób by był jak najbardziej harmonijny w stosunku do innych norm części systemu prawa, do którego interpretowana norma należy, by zachować jego jednolitość

• Wykładnia funkcjonalna - ustalenie znaczenia normy wg kontekstu funkcjonalnego, uwzględniając złożoność kontekstu i poglądy na jego temat. Posługujemy się tu pojęciem celu normy jako kryterium jej znaczenia i pojęciem ocen moralnych - określających jaki prawo powinno być by ustalić funkcjonalne znaczenie - jak jest.

Interpretator powołuje się na cele normy

• wola historycznego prawodawcy - przy teoriach statycznych wykładni prawa

• wola aktualnego prawodawcy - przy teoriach dynamicznych

Należy przy normie interpretowanej uwzględnić zespół norm, do których ona należy i zestawić z pojedynczymi celami norm /tzw. ractio legis/ lub z celem całego systemu prawa.

• na gruncie statycznych teorii wykładni prawa - cel utożsamiany jest z wolą historycznego prawodawcy /posługujemy się materiałem historycznym/. Jeśli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa i normy, to należy cel normy tak ustalić by był on zgodny co najmniej z celem instytucji do jakiej ta norma należy. Np. w PRL-u dyrektywa ta brzmiała - iż przepisy prawa winne być interpretowane i stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami PRL

Interpretator może się powoływać na skutki normy

• w razie wątpliwości dotyczących znaczenia normy będącej elementem określonej instytucji prawa, należy je tak ustalić, by odpowiadało funkcji instytucji prawnej jako całości

Interpretator winien uwzględnić oceny moralne, społeczne, etyczne funkcjonujące w danej społeczności, w której interpretowana norma jest stosowana. Można mówić o 3 przypadkach:

• funkcja ocen ze względu na fakt, że tekst interpretowany odnosi się do nich

• rola ocen w usuwaniu wątpliwości gdy norma interpret. nie odsyła do nich

• poglądy na źródła ocen moralnych - istnieje źródło ocen moralnych niezależne od prawodawcy i nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego - prawo naturalne lub prawo wynikające z kulturowego rozwoju społeczności

Uwzględniając powyższe rozróżnienie wyprowadza się dyrektywy:

• jeśli są możliwe różne znaczenia normy to wybrać to, przy którym norma jest najbardziej zgodna z przyjętymi ocenami moralnymi /pozytywne ujęcie/

• nie można ustalać znaczenia normy tak, by była sprzeczna z przyjętymi oceanami moralnymi /negatywne ujęcie/

• należy eliminować takie interpretacje, które są sprzeczne z ocenami moralnymi

• należy zapewnić adekwatność miedzy znaczeniem normy a prawem naturalnym /Geny/ lub kulturowym rozwojem społecznym /Khol/

• jeśli w procesie wykładni uwzględnia się reguły i oceny społeczne to należy posługiwać się nimi jednolicie przynajmniej odnośnie tej części systemu prawa do której dana norma należy.

Wyniki wykładni i stosowania dyrektyw

• interpretacja dosłowna - declarativa - uwzględnia wiele dyrektyw i gdy wynik wykładni jest zgodny ze znaczeniem dosłownym - wówczas kończymy wykładnię

• rozszerzona - exstensiva - gdy znaczenie normy jest szersze niż zapis gramatyczny /wynik się nie pokrywa/

• zwężająca - restrictiva - zawęża znaczenie słów i pojęć użytych w normie

W przypadku interpretacji rozszerzonej lub zawężone stosuje się dyrektywy:

• wyjątków nie należy rozszerzać - gdy znaczenie normy w końcowym stadium wykładni jest wyjątkiem od tej zasady w bezpośrednim znaczeniu. Wyjątek - to istnienie sytuacji do której odnoszą się dwie ustawy - lex specialis i lex generalis. Lex specialis - nie należy jej interpretować rozszerzająco ale zachować jednolitość prawa.

Materiał wykładni prawa - obejmuje 3 zakresy

• materiał interpretacyjny - coś co wpływa na proces psychiczny dokonującego wykładni

• materiał wpływający na uzasadnienie decyzji interpretacyjnej

• materiał odnośnie tego, co powinien uwzględnić interpretator

Cel wykładni

Określić jakie jest rzeczywiste znaczenie normy

Rodzaje wykładni z uwzględnieniem jej wyników

• przy zestawieniu wyników wykładni z rzeczywistym znaczeniem

• secundum legem - zgodna z prawem - wykładnia jest zgodna z bezpośrednim znaczeniem normy

• praetem legem - obok prawa - powiązana ze zupełnością systemu prawa - gdy istnieje pewna strefa nieuregulowana stosunków prawnych, wówczas interpretator wchodzi w tę sferę /z uwzględnieniem dyrektyw interpretacyjnych/

• contra legem - przeciw prawu - przy istnieniu rzeczywistego znaczenia normy interpretator uzyskuje znaczenie przeciwne - ta interpretacja jest niedopuszczalna

• ze względu na podmiot dokonujący wykładni i jej moc wiążącą

• autentyczna - dokonywana przez organ wydający daną normę. Wykładnia może znajdować się bądź w tej samej normie, bądź w innej ustawie. Ma ona moc samej normy

• legalna - moc powszechnie obowiązująca. Interpretacji dokonuje organ władzy, który nie wydał normy, ma jednak upoważnienie władzy państwowej

• praktyczna - dokonana przez organ państwowy stosujący prawo /zwłaszcza sądy i administracja/

• jest ona wydawana w konkretnej sprawie i dotyczy konkretnych osób i sytuacji

• nie ma mocy powszechnie obowiązującej, ale wiąże osoby, których dotyczy.

• Sąd Najwyższy ujednolica wykładnię prawa przez ustalanie wytycznych dla wymiaru sprawiedliwości. Jego orzeczenia nie podlegają apelacji. Od orzeczeń sądów niższej instancji można się odwołać

• doktrynalna - dokonywana przez uczonych prawników. Nie ma mocy obowiązującej, lecz tylko moc argumentacji, opinii, doradztwa

Rola dyrektyw interpretacyjnych

• heurystyczna - szukanie za pomocą dyrektyw znaczenia norm

• racjonalizacyjna - racjonalne uzasadnienie decyzji interpretacyjnej

• praetem legem - obok prawa - powiązana ze zupełnością systemu prawa - gdy istnieje pewna strefa nieuregulowana stosunków prawnych, wówczas interpretator wchodzi w tę sferę /z uwzględnieniem dyrektyw interpretacyjnych/

• contra legem - przeciw prawu - przy istnieniu rzeczywistego znaczenia normy interpretator uzyskuje znaczenie przeciwne - ta interpretacja jest niedopuszczalna

• ze względu na podmiot dokonujący wykładni i jej moc wiążącą

• autentyczna - dokonywana przez organ wydający daną normę. Wykładnia może znajdować się bądź w tej samej normie, bądź w innej ustawie. Ma ona moc samej normy

• legalna - moc powszechnie obowiązująca. Interpretacji dokonuje organ władzy, który nie wydał normy, ma jednak upoważnienie władzy państwowej

• praktyczna - dokonana przez organ państwowy stosujący prawo /zwłaszcza sądy i administracja/

• jest ona wydawana w konkretnej sprawie i dotyczy konkretnych osób i sytuacji

• nie ma mocy powszechnie obowiązującej, ale wiąże osoby, których dotyczy.

• Sąd Najwyższy ujednolica wykładnię prawa przez ustalanie wytycznych dla wymiaru sprawiedliwości. Jego orzeczenia nie podlegają apelacji. Od orzeczeń sądów niższej instancji można się odwołać

• doktrynalna - dokonywana przez uczonych prawników. Nie ma mocy obowiązującej, lecz tylko moc argumentacji, opinii, doradztwa

Rola dyrektyw interpretacyjnych

• heurystyczna - szukanie za pomocą dyrektyw znaczenia norm

• racjonalizacyjna - racjonalne uzasadnienie decyzji interpretacyjnej

STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa nastręcza wiele trudności, gdyż jest uzależnione od wielu czynników :

• od właściwości i jasności języka normy prawa

• od założeń politycznych, społecznych przyjmowanych przez organy stosujące prawo

Gdy mówimy o stosowaniu prawa musimy ustalić następujące sprawy:

• stosownie prawa musi mieć odniesienie do jakiegoś systemu prawa, w którym dana norma jest zawarta. W tym systemie normy są zredagowane ogólnie i abstrakcyjnie

• trzeba odróżniać tworzenie prawa od jego stosowania

• muszą istnieć organy normatywnie /prawnie/ wyznaczone do stosowania prawa

• organy stosujące prawo mają obowiązek przedstawienia rozstrzygnięć na podstawie norm obowiązujących - tzn. wykazać konsekwencje prawne danego faktu na podstawie prawa ogólnego /prawa i obowiązki podmiotów w związku z danym faktem/

Wobec powyższego możemy podać definicję stosowania prawa.

Stosowanie prawa - to proces ustalanie przez organy państwowe konsekwencji prawnych zaistniałych faktów, które to konsekwencje mają moc wiążącą dla konkretnych podmiotów na podstawie norm obowiązującego prawa.

Przestrzeganie prawa - to zachowanie przepisów prawnych przez konkretny podmiot /adresata normy/

Problem teoretyczne stosowania prawa obejmują różne płaszczyzny - np. językową, psychologiczną, socjologiczną

Etapy stosowania prawa

• ustalenie tego, jaka norma obowiązuje w znaczeniu dostatecznie określonym i dla potrzeb danego rozstrzygnięcia

• uznanie faktu za udowodniony: - na podstawie materiałów dowodowych - w oparciu o przyjętą teorię dowodową - ujęcie faktu udowodnionego w języku stosowanej normy

• subsumpcja - podciągnięcie faktu uznanego za udowodniony pod normę obowiązującą

• ustalenie konsekwencji prawnych faktu uznanego za udowodniony na podstawie stosowanej normy

Szczegółowe omówienie etapów stosowania prawa

• ustalenie obowiązującej normy - wymaga to zastosowania pewnych zasad:

• trzeba uwzględnić normy obowiązujące w danym systemie prawa - sprawdzić czy norma dalej obowiązuje, czy też została odwołana /derogacja/ lub uchylona /destytucja/ - uwzględnić hierarchię norm - gdy istnieje więcej norm odnośnie jednej sprawy trzeba zastosować reguły kolizyjne /późniejsza uchyla wcześniejszą, szczegółowsza ma pierwszeństwo przed ogólniejszą/

• zrozumienie normy w kontekście systemu prawa, do którego należy - tu trzeba dokonać wykładni przy pomocy dyrektyw interpretacyjnych

• uznanie faktu za udowodniony - organ stosujący prawo musi wydać rozstrzygnięcie na podstawie faktu uznanego za udowodniony:

• udowadnianie faktu - to zebranie materiałów dowodowych i na ich podstawie ustalenie obiektywnej prawdy /prawdy materialnej/. Zebraniem tych materiałów ma się zająć organ stosujący prawo. Do materiałów dowodowych zalicza się:

• wizje lokalne - np. oględziny miejsca wypadku

• świadków - ich zeznania

• opinie ekspertów - biegłych wydających opinie na podstawie ekspertyz

• dokumenty - publiczne /wydane przez organy państwowe/ i prywatne

• domniemanie - tzw. praesumptio iuris

• fikcja prawna

• ocena zebranego materiału ze względu na wiarygodność, autentyczność - np. czy świadek mówił prawdę, czy jego zeznania są wiarygodne /ocena postawy moralnej, zdolności intelektualnych, psychicznych i percepcyjnej świadka/

• ujęcie faktu w języku stosowanej normy - oznacza, że trzeba ocenę tego materiału dowodowego wyrażoną przez różnych specjalistów /lekarzy, psychiatrów, ekonomistów/ przełożyć na język prawa. Jest to najczęściej zadanie sędziego, któremu prawo daje tu pewną swobodę. Ma orzec na podstawie zebranego materiału i doświadczenia, że fakt został udowodniony bądź też nie

• podciągnięcie faktu pod normę - to stwierdzenie, że jeśli zaistniał fakt F to winna nastąpić jego konsekwencja K przewidziana w normie prawnej N obowiązującej w tym przypadku

• ustalenie wiążących konsekwencji faktu - różne mogą być sposoby ustalenia konsekwencji w zależności od stopnia w jakim zostały określone w normie prawnej - jasno i jednoznacznie, czy też mniej stanowczo, czy konsekwencje są stopniowane czy też nie przewidziano tego w ustawie. Jeśli norma przewiduje stopniowanie konsekwencji - sędzia ma możliwość wyboru, można też wówczas szerzej stosować pewne prognozy odnośnie konsekwencji i rozstrzygnięć.

Sposoby rozumowania w stosowaniu prawa

• myślenie sylogistyczne - oparte na 2 przesłankach - większej i mniejszej

• większą przesłanką jest norma prawna uznana za obowiązującą

• mniejsza przesłanką - fakt uznany za udowodniony

• dopuszcza się też domniemanie jako przesłankę

Następuje subsumpcja - podciągnięcie przesłanki mniejszej do większej i uzasadnienie, że fakt uznany za udowodniony jest jednym z desygnatów hipotezy normy prawej H i stąd wniosek, że można zastosować do niego dyspozycję /konsekwencję/ normy D

• logice prawniczej wnioskowanie jest oparte na zadaniach powinnościowych /deontycznych/ - jak powinno być

• w logice klasycznej - na zdaniach prawdziwościowych - jak jest

W tym sposobie rozumowania dopuszcza się domniemanie prawne.

Domniemanie może być:

• ludzkie - praesumptio hominis - jeśli te same ślady znaleziono w kilku miejscach przestępstwa domniemywa się, że popełnił je ten sam sprawca

• prawne - praesumptio iuris - nakazane przez normę prawną, polecającą na podstawie jednego udowodnionego faktu przyjąć istnienie drugiego faktu, ale już bez konieczności jego dowodzenia - np. domniemanie ojcostwa /ojcem dziecka jest mąż matki dziecka/. Domniemanie prawne może być: - względne - iuris tantum - gdy upada przy obaleniu samego wniosku - bezwzględne - iuris acdeiure - gdy upada przez obalenie przesłanki na której wniosek jest budowany /stosowne przy ustalaniu własności w księgach wieczystych/

• rozumowanie per analogiam - przez analogię

Mają tu zastosowanie 2 rodzaje analogii odnoszące się do wykładni i stosowania prawa:

• analogia legis - w wypadku braku normy dotyczącej danego faktu, stosować można do tegoż faktu inną normę, gdy przemawia za tym odpowiednia racja /ratio legis/, przy czym tę racje trzeba ustalić w myśl zasady - ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio - tam gdzie jest ta sama racja prawna, tam stosuje się tę samą dyspozycję ustawową

• analogia iuris - tu różnica tkwi w ustalaniu przesłanki. Przy analogii legis stosujemy do faktu normę wydaną w podobnej sprawie. Przy analogii iuris - nie ma takiej ustawy. Organ stosujący prawo musi ją ustalić na podstawie ogólnych zasad prawa /odwołując się do systemu, działu czy instytucji prawa/, szukając tzw. ducha prawa. Na tej analogii opiera się precedens sądowy w wielu krajach

• wnioskowanie a portiori - z części o całości - może być dwojakie:

• ab majori ad minus - przepis o charakterze uprawniającym jest podstawą wnioskowania - wg zasady "jeśli można więcej, to można mniej"

• ab minori ad majus - przy normach zakazujących - jeśli jest zakazane coś mniej, to nie można czynić tego, co sięga dalej

W obu przypadkach punktem wyjścia jest przepis prawa, a celem objęcie przepisem sytuacji nieunormowanej

• wnioskowanie a contrario - wg zasady - "jeśli prawo zabrania jakiejś czynności, to oznacza to iż czynność przeciwna jest dozwolona.

Inne sposoby wnioskowania

• ze względu na cel wnioskujemy o środku - jeśli prawodawca ustanawiając normę, chciał osiągnąć jakiś cel, to dozwolił stosować środki do osiągnięcia tego celu

• stan rzeczy spełnia przesłanki A₁ A₂ to pociąga za sobą konsekwencje B₁ B₂". Wniosek - jeśli stan prawny nie spełnia A₁ A₂ , to nie zachodzi B₁ B₂

PRAWORZĄDNOŚĆ

Praworządność kojarzona jest z państwem prawa, z państwem demokratycznym, ale jej idea pojawiła się w XIX w. Idea była znana już Platonowi, który mówił o potrzebie by państwami rządziło prawo. Mówiąc o praworządności należy odróżnić kilka jej rozumień:

• postulat praworządności - aby organy państwowe działały na podstawie prawa, a więc przysługujących im kompetencji - realizując działania im nakazane, a powstrzymując się od tych zakazanych przez normę

• zasada praworządności - jako obowiązek normowany przez prawo w danym państwie, by organy państwa działały jedynie na podstawie prawa - tzw. zasada legalności - działania tylko na podstawie ustaw

• stan praworządności w państwie - rzeczywiście wszystkie organy państwowe działają na podstawie prawa

Postulat praworządności jest możliwy do spełnienia najskuteczniej w monarchii absolutnej, gdzie rządzi jedna osoba i łatwiej je dostosować się do wymogów praworządności niż współczesnym państwom z rozbudowanym organami władzy. Trzeba jednak zaznaczyć, że w większości państw demokratycznych praworządność jest przestrzegana. Praworządność odnosi się jednak tylko do organów państwowych, a nie do obywateli. Postępowanie zgodne z prawem rodzi pewien porządek i ład. Rodzi się jednak pytanie, czy wystarczy sama zgodność działania organów państwowych z prawem stanowionym, czy tez potrzeba odniesienia do wartości. Z tego też względu mówimy o dwóch koncepcjach praworządności:

• praworządność formalna - rozpatrywana w oderwaniu od wartości

• praworządność materialna - w działaniu organów państwowych ocenia się nie tylko ich zgodność z prawem, ale też czy służą realizacji określonych wartości

W XIX / XX w. istniała moda na praworządność formalną, po II wojnie światowej zaczęto zwracać uwagę na praworządność materialną /proces norymberski/ i odwoływać się do wartości płynących z prawa naturalnego. Wymogiem praworządności formalnej jest zgodność organów państwowych z prawem stanowionym, bez względu na wartości. Praworządność materialna stawia zaś 2 wymogi:

• zgodność działań organów państwowych z prawem stanowionym

• zgodność decyzji i prawa stanowionego ma służyć osiąganiu wartości etycznych

Praworządność tworzenia i stosowania prawa

W tworzeniu prawa musi być przestrzegana praworządność materialna - szczególnie przy naczelnej ustawie jaką jest konstytucja. Musi być w niej odniesienie się do wartości etycznych. To umożliwia wówczas odniesienie się do wartości na płaszczyźnie stosowania prawa - np. w wyrokach sądowych. Czasami na odniesienie się do świata wartości pozwalają dołączone do ustaw tzw. klauzule generalne - nakazujące się odwołać do ogólnych zasad i wartości - np. w sądzie należy zawsze wysłuchać drugiej strony

Do jakich wartości prawo winno się odwoływać:

• do wartości stojących ponad prawem, a wypływających z godności człowieka

• całe prawo winno służyć tej największej wartości jaką jest człowiek

Ponieważ nie da się uniknąć działań sprzecznych z praworządnością muszą istnieć organy kontrolujące działalność organów państwowych co do działań zgodnych z prawem tak w aspekcie formalnym jak i materialnym:

• Trybunał Konstytucyjny

• Rzecznik Praw Obywatelskich

59

konstytucja

sejm, senat

sądy, administracja

grunt norm - normy podstawowe

---