Tematy na egzamin z historii źródeł powszechnego prawa kanonicznego
I - semestr I roku - pisemny - Ks. Dębiński
Pojęcie i podział prawa
Prawa przedmiotowe i podmiotowe
Ius dispositivum i ius cogens
Ius commune i ius singulare
Przedmiot historii prawa kanonicznego, pojęcie, podział
Okresy rozwoju prawa kanonicznego
Źródła prawa kanonicznego, pojęcie i podział
Źródła istnienia prawa kanonicznego (fontes egsistendi i fontes cognoscendi)
Kategorie zbiorów prawa kanonicznego
Podział zbiorów ze z względu na powagę prawną
Okres rozwoju historii źródeł prawa kanonicznego
Zbiory pseudoapostolskie
Didache i Diascalia
Ustawodawstwo cesarzy rzymskich w sprawach religijnych
Zbiory wschodnie - podział, charakterystyka
Nomocanones
Zbiory Kościoła zach. do pocz. IX w.
Zbiory włoskie
Zbiory afrykańskie
Zbiory galijskie
Zbiory hiszpańskie
Zbiory irlandzkie i brytyjskie
Księgi pokutne - Libri penitentiales
Księgi liturgiczne
Kapitularze frankońskie - pojęcie podziały
Capitularia episcoporum - zbiory biskupie
Zbiory w państwie frankońskim VIII - IX w. - podział, charakterystyka
Zbiory sfałszowane IX w. (apokryficzne)
Decretales pseudoisydorianae
Zbiory 2 poł. IX -XII - podział, charakterystyka
Zbiory francuskie z kon. XI - XIIw.
Zbiory Iwona z Chartres
Decretum Gratiani - powstanie, nazwa
Podział, zawartość Dekretów Gracjana; wartość prawna i naukowa
Compilationes antiquae
Compilatio prima - systematyka zbioru
Dekretały Grzegorza IX - cel, podział, zawartość zbioru
Wartość prawna dekretałów Grzegorza IX
Liber sexstus Bonifacego VIII
Constitutiones Clementianae
Extravagantes
Corpus Iuris Canonici - pojęcie, skład
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. - promulgowanie, systematyka
Przesłanki merytoryczne (zasady) kodyfikacji prawa po S.V.II
KPK 1983 - promulgacja, systematyka
Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich - historia, kodyfikacja, systematyka
Pojęcie oraz istota nauki prawa kanonicznego
Początki i usamodzielnienie się kanonistyki
Rodzaje literatury kanonistycznej
Szkoła dekretystów i dekretalistów
Wpływ prawa rzymskiego na kanonistykę
Ośrodki nauki prawa kanonicznego w średniowieczu
Nauka prawa kanonicznego w Polsce
1. Pojęcie i podział prawa
Ius - prawo ma wiele znaczeń. Trudno jest też je zdefiniować. Najogólniej to zespół norm kierujących jakąś społecznością, normujących życie społeczne.
Prawo kanoniczne - to system prawa, którym kieruje się kościół. Normy tego prawa ujęto w kanony.
Podział prawa:
przedmiotowe i podmiotowe
autor - Boskie i ludzkie (świeckie i kościelne)
źródła - Boskie (naturalne i pozytywne) - ludzkie
prawo pisane i zwyczajowe
powszechne i partykularne
cogens i dispositivum - obowiązywalność
perfectum, minus perfectum, imperfectum - sankcje
ius comune - ius singulare - zakres obowiązywalności
2. Prawa przedmiotowe i podmiotowe
przedmiotowe (lex) - to przepis prawny, pojedynczy lub ich zespół, ogół przepisów prawnych regulujących jakąś dziedzinę życia człowieka lub jego całokształt. Ma charakter normatywny określa co się komu należy, jak postępować. Obejmuje zakazy i nakazy, określa prawa i obowiązki jednostek lub grup społecznych. Może mieć formę kodeksu, ustawy - prawo administracyjne, karne rodzinne, kanoniczne
podmiotowe (ius)- oznacza moralnie nienaruszalne upoważnienie człowieka do działania, posiadania. Są to więc uprawnienia przysługujące człowiekowi - prawo do wolności sumienia, wyznania.
Ius dispositivum i ius cogens
Jest to podział prawa ze względu na moc obowiązującą, siłę wiążącą
ius dispositivum - prawo względnie obowiązujące (hipotetyczne), strony mogą uchylić treść tego prawa swą wolą
ius cogens - prawo bezwzględnie obowiązujące, którego nie może zmienić nawet porozumienie stron.
Ius commune i ius singulare
Podział ze względu na zakres obowiązywalności
ius commune - obowiązuje wszystkich w przeciwieństwie do ius speciale (obowiązującego niektóre grupy ludzi
ius singulare - obowiązuje w konkretnych lub wyjątkowych przypadkach w przeciwieństwie do ius generale obowiązującego w zwykłych przypadkach
5. Przedmiot historii prawa kanonicznego, pojęcie, podział
Dla zrozumienia systemu prawa kanonicznego obecnie obowiązującego potrzebna jest znajomość jego historii, która z jednej strony pokazuje ewolucję tego prawa, z drugiej zaś, ułatwia zrozumienie jego norm i właściwe stosowanie. Ma więc znaczenie teoretyczne i praktyczne. Historia prawa kanonicznego rozwinęła się dopiero w XIX w., a obowiązek nauczania historii prawa kanonicznego na wydziałach prawa wprowadził Pius XI konstytucją apostolską z 1931 r. Deus scientiarum Dominus. Dokument ten wymienia 3 działy historii prawa kanonicznego:
historia źródeł - zbiorów prawa kanonicznego
historia nauki - działalność naukowa kanonistów i nauczanie, metody uprawiania nauki, powiązanie z innymi naukami
historie instytutów - historia powszechna prawa kanonicznego, jego poszczególnych norm i całego systemu
Okresy rozwoju prawa kanonicznego
wg Władysława Abrahama można wyróżnić następujące 4 okresy oparte na pewnych mechanizmach rozwoju tego prawa:
od powstania kościoła do poł. XI w. prawo kanoniczne tworzone pod wpływem prawa świeckiego (rzymskiego, germańskiego, frankońskiego)
od XI w. do Soboru Trydenckiego (1546) - okres klasycznego prawa kościelnego. Obsługuje ono nie tylko życie kościoła ale również stosowane jest do rozstrzygania społecznych, a nawet między narodowych. To czas walki z państwem o dominację. Wielka waga papieskich dekretałów.
Sobór Trydencki - 1917 r. - wywarł znaczne piętno na prawie kanonicznym. Czas przewagi państwa nad kościołem. Pojawiają się nowe nurty filozoficzne. Nowy nurt w prawie - tzw. watykański (Stolica Apostolska przejmuje inicjatywę tworzenia prawa i jego kodyfikacji)
1917 - do dziś ; 1917 pierwszy kodeks tegoż prawa
Niektórzy ten ostatni okres rozbijają na podokresy:
od 1917 - do Soboru Watykańskiego II
od S. V. II - do 1983r - kodeks Jana Pawła II ściśle powiązany z soborem
od 1983 - 1990 do Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich
Źródła prawa kanonicznego, pojęcie i podział
Źródła - przyczyna której zawdzięcza swe istnienie, z której się wywodzi. W prawie kanonicznym źródło ma podwójne znaczenie:
materialne - to przyczyna sprawcza prawa, prawodawca, ten komu przysługuje władza ustanawiania prawa
formalne - to pomniki, świadectwa, dokumenty za pomocą których poznajemy prawo
Stosownie do tego rozróżnienia mamy też:
źródła istnienia prawa (fontes existendi)
źródła poznania prawa (fontes cognoscendi)
Źródła istnienia (fontes egsistendi) i poznania (fontes cognoscendi) prawa kanonicznego
źródła istnienia - czynniki, które dają prawu istnienie, powołują je do życia. Nazywane też źródłami materialnymi, wewnętrznymi, konstytutywnymi. Dla prawa kanonicznego pierwszorzędnym źródłem jest Bóg - dawca prawa naturalnego i pozytywnego. Innymi są osoby fizyczne i prawne, którym przysługuje władza ustawodawcza w Kościele (papież, kolegium biskupów), zwyczaj. Na danym zaś terytorium: biskup diecezjalny, synody partykularne, konferencje biskupów, konkordaty
źródła poznania - zwane zewnętrznymi, albo formalnymi, to różne środki służące poznaniu prawa (dokumenty, zbiory norm prawnych)
- w sensie szerszym - to wszelkie przejawy działalności ludzkiej, pozwalające stwierdzić istnienie norm prawnych, wszelkiego rodzaju zapisy które wspominają lub zawierają normy - Pismo św., dzieła Ojców Kościoła, pisarzy chrześcijańskich, literatura, epigrafika (napisy na materiale trwałym - pomniki, kolumny)
w sensie ścisłym - to zbiory przepisów prawnych lub poszczególne przepisy, ustawy
Kategorie zbiorów prawa kanonicznego
ze względu na prawodawcę
boskie
ludzkie - świeckie, kościelne, mieszane
na zakres obowiązywania
terytorium - powszechne, partykularne
osoby - ogólne, specjalne
obowiązywalność - generalne, szczegółowe
wiarygodność historyczną
- prawdziwe
- fałszywe
sposób sporządzania, metodę
- chronologiczne
- systematyczne
powagę prawną
- prywatne
- urzędowe (autentyczne)
Poszczególne zbiory należą najczęściej do kilku kategorii.
Podział zbiorów ze z względu na powagę prawną
zbiory prywatne - sporządzone przez osobę prywatną i nie zatwierdzone prze ustawodawcę
urzędowe, autentyczne - sporządzone przez ustawodawcę, lub przez niego zatwierdzone.
Wyróżnia się 4 stopnie autentyczności
najwyższa - gdy prawodawca uznaje zbiór za własny i ogłasza jego obowiązywalność bez względu na pierwotną wartość norm w nim zawartych
drugi stopień - gdy prawodawca ogłasza jako autentyczne ustawy zbioru, które zachowują własną wewnętrzną wartość prawną co do zakresu i materii (wyroki roty rzymskiej)
trzeci stopień - ustawodawca stwierdza, że dane teksty mają charakter urzędowy i można się nimi posługiwać w nauczaniu i praktyce. Prawodawca nie decyduje o ich wiarygodności, czy mocy naukowej
zbiory sporządzane pod nadzorem ustawodawcy lub na jego zlecenie
11. Okres rozwoju historii źródeł prawa kanonicznego
Historię można podzielić na następujące okresy:
zbiory od początku Kościoła do Dekretu Gracjana
okres kształtowania się Corpus Iuris Canonici (XII-XVI)
Zbiory od Corpus Iuris Canonici do KPK 1917
okres od KPK 1917 do KPK 83
Zbiory pseudoapostolskie
Ich autorstwo przypisywano błędnie Apostołom, ich autorzy pozostają nieznani. Powstały na wsch. gdzie cieszyły się wielkim uznaniem. Na zachodzie były nieznane, ponieważ większym uznaniem cieszył się autorytet papieża. Zawierały przepisy prawne i liturgiczne. Choć nie są autentyczne zawierają wiele cennych wskazówek o życiu i dyscyplinie kościelnej pierwszych wieków.
- Didache - nauka 12 Apostołów - I/II w. Palestyna lub Syria.
Didascalia - Katolicka nauka 12 apostołów i świętych uczniów naszego zbawiciela - poł. III w. Syria, Palestyna.
Constitutiones apostolorum - Konstytucje apostolskie - najbardziej obszerny - 8 ksiąg. Powstał IV/V w. Syria, Palestyna.
- Canones Apostolorum - 85 Kanony Apostolskie
- Traditio apostolica s. Hippolyi- Tradycja apostolska św. Hipolita
Autor - Hipolit Rzymski- antypapież, a następnie męczennik. Dzieło ok. 218r.
- Canones Hippolyti - kanony Hipolita IV -VI w. Azja Mniejsza
- Testamentum Domini nostri Jesu Christi - pocz V w. Syria
13. Didache i Diascalia
- Didache - nauka 12 Apostołów - I/II w. Palestyna lub Syria. Składa się z 3 części:
- moralna - dwie drogi - życia lub śmierci
- liturgiczna - o chrzcie, Eucharystii, poście
- dyscyplinarna - biskupi, diakoni, charyzmaty
Didascalia - Katolicka nauka 12 apostołów i świętych uczniów naszego zbawiciela - poł. III w. Syria, Palestyna. Autor najprawdopodobniej biskup katolicki pochodzenia żydowskiego. W części zależny od Didache. Wskazania odnośnie liturgii, etyki, dyscypliny kościelnej: wdów, małżonków, biskupów, diakonów, diakonis, ubogich, postu i pokuty, herezji i sporów wśród chrześcijan. Autor jest liberalny opowiada się za przebaczeniem błądzącym.
Ustawodawstwo cesarzy rzymskich w sprawach religijnych
Do pocz. IV wieku status Kościoła w cesarstwie rzymskim był różny. Datą graniczna jest 313 r. - edykt mediolański w którym Cesarz Konstantyn Wielki uznał chrześcijaństwo za religię legalną. Powstały więc nowe sytuacje domagające się uregulowania m.in. stosunek Kościoła do państwa. Świat starożytny religie traktował jako przejaw aktywności państwa (monizm). Zwierzchnik państwa był zwierzchnikiem religijnym. Prawo religijne traktowano na równi z prawem państwowym. Chrześcijaństwo rozerwało ten monizm.
380 r. - ustawy Teodozjusza II - Cunctos populus -chrześcijaństwo stało się religia obowiązującą, włączoną w życie państwa. Inaczej było na zachodzie (dualizm Kościół - państwo i częsta walka), inaczej na wsch. (za Justyniana Wielkiego - cezaropapizm)
po 380r. - pojawiały się tendencje do wprzęgnięcia życia religijnego w życie społeczne i polityczne. Cesarze niejednokrotnie zwoływali sobory brali w nich czynny udział (I- konstantynopolitański), a następnie egzekwowali jego postanowienia. W prawodawstwie państwowym regulowali sprawy religijne
Teodozjan w Vw. - pierwszy zbiór publiczny prawa państwowego - 16 ksiąga była poświęcona sprawom religijnym (katolicyzmowi) - o chrzcie, heretykach, biskupach, religii katolickiej
apogeum za Justyniana Wielkiego - VI w. jako jeden z celów - jedność religijna w cesarstwie. Był też teologiem, wiele czytał i pisał, sam ingerował w sprawy dogmatów (czas herezji). W swym kodeksie, który funkcjonował jako Codex Iuris Civilis sprawy religijne umieścił w I księdze - o nauce chrześcijańskiej, kościele, znaku krzyża, podwójnym chrzcie, świątyniach, ofiarach, azylu kościelnym. Po tym kodeksie jeszcze wydawał ustawy (nowele) także odnośnie kościoła (darowizny, prowincje kościelne, zasiedzenie)
Zbiory wschodnie - podział, charakterystyka
Poza zbiorami pseudoapostolskimi najstarszymi zbiorami Kościoła wsch. są zbiory kanonów soborowych i synodalnych, które często zwoływano. Wszystkie sobory powszechne pierwszego tysiąclecia odbyły się na wsch. (1-2 nicejski, 1-4 konstantynopolitański, Chalcedoński, Efeski). Oprócz tego zawierały fragmenty zbiorów pseudoapostolskich i pisma ojców wschodnich Kościoła (Bazylego, Grzegorza z Nyssy, Grzegorza z Nazjanzu). Zbiory wschodnie można podzielić na 2 grupy:
zbiory chronologiczne - Zbiór kanonów wschodnich (342-380)
- Zbiór Trullański
- zbiory systematyczne - zbiór 60 tytułów - dołączono do niego konstytucje cesarskie dotyczące kościoła
- zbiór 50 tytułów Jana Scholastyka - adwokata z Antiochii, późniejszego patriarchy Konstantynopola
- zbiór 87 rozdziałów - pochodzi od wyżej wymienionego
- Zbiór Troisty - prawo cesarskie odnośnie kościoła
Nomocanones - zbiory mieszane
Nomocanones
Od czasów Konstantyna cesarze jako protektorzy religii ingerowali w sprawy Kościoła regulując je własnymi przepisami (Teodozjusz z 438 r.). Ustawy te zostały dołączone do wcześniejszych zbiorów (Zbioru 87 tytułów, Zbioru troistego) dając początek nowemu rodzajowi zbiorów wschodnich - Nomocanones od (nomoi - świeckie ustawy i canones- prawo kościelne). Dla poparcia pewnych zasad podawano najpierw kanony prawa kanonicznego, a następnie świeckiego. Znane zbiory:
Nomokanon 50 tytułów - oparty na zbiorach Jana Scholastyka
Nomokanon 14 tytułów jak wyżej + późniejsze teksty
Zbiór Focjusza - nowa redakcja nomocanones 14 tytułów
Zbiory Kościoła zach. do pocz. IX w.
Powstawały podobnie jak na wschodzie z uchwał soborów i synodów Kościoła zachodniego (Hiszpanii, Afryki, Galii, Rzymu), a także z niektórych synodów wschodnich.
od V wieku zaczęto dołączać także dekretały papieskie. Papieże bowiem normowali życie Kościoła na zach. listami, będącymi odpowiedzią na zapytanie biskupa lub synodu.
nie włączano świeckich ustaw cesarskich, chociaż się nimi posługiwano.
najstarsze zbiory były sporządzane w sposób chronologiczny, od VII w. w sposób systematyczny.
do początku XII w. były zbiorami prywatnymi, choć cieszyły się uznaniem w kościele.
nie miały przeważnie tytułów, ich nazwy powstawały od imion autorów (gdy byli znani), odkrywców, miejsca znalezienia.
powstawały w różnych regionach
Zbiory włoskie
Ich historia złączona z tłumaczeniem kanonów wschodnich, które były znane i przyjęte w Rzymie:
Versio Isydoriana sue Hispana - błędnie przypisywany Izydorowi z Sewilli (VI- VIIw.), jest łacińskim tłumaczeniem z V w. kanonów soborów wschodnich. Włączony do Zbioru Hiszpańskiego.
Versio prisca seu itala - nazwa od Dionizego Małego, który wspomina o pewnym dawnym przekładzie. Przekład powstał na terenie Włoch V| VIw.. Różni się od poprzedniego zawartością
Versio Dionysiana - V w. - najlepszy z przekładów. Tłumacz - Dionizy Mały, mnich wychowany na wschodzie, zamieszkał w Rzymie. On też wprowadził nowy system liczenia czasu od narodzin Jezusa. Ukazały się 3 redakcje.
Collectio decretalium Dionysiana jako uzupełnienie przekładu o 38 dekretów papieskich. Oddzielił dekrety papieskie od kanonów soborowych i synodalnych, zawiera indeks, zawiera tylko teksty kanoniczne pomijając inne (dogmatyczne, historyczne). Dedykowane kapłanowi Janowi, który dał inspiracje do jego stworzenia.
Zbiory afrykańskie
Do najazdu Wandalów (429 r. )wiele synodów odbyło się w Północnej Afryce. Na zebraniach synodalnych odczytywano kanony poprzednich synodów i w miarę potrzeby dodawano nowe, włączając wszystkie do uchwał synodalnych i tworząc z nich zbiory, opuszczając powtarzające się kanony. Niestety bez chronologii, stąd trudność ustalenia czasu powstania poszczególnych norm.
Breviarum Hipponense (synod z 393 r.)
Collectio Concilii Carthaginensis XVII - 419 r. - zbiór chronologiczny z 133 kanonów z czasów biskupa Aureliusza. Zw. też Codex Canonum Eccesiae Africanae.
Breviatio canonum Fulgentii Ferrandi - Twórca - Fulgencjusz Ferrandus, diakon na polecenie biskupa Bonifacego streścił kanony wschodnie i afrykańskie z IV - VI w. (ok. 546r.) odsyłając do zbiorów zawierających pełne teksty. Zbiór systematyczny.
Concordia canonum Cresconii - twórca - biskup afrykański, korzystał wyłącznie ze zbiorów Dionizego Małego, dając na początku spis treści. Concordia jest więc systematycznym opracowaniem chronologicznych zbiorów Dionizego
Zbiory galijskie
zbiory zachowano w porządku chronologicznym
praktyka tworzenia podobnie jak w afrykańskich
korzystały z synodów wschodnich, hiszpańskich i rzymskich
Zaliczamy tu:
Statuta Ecclesiae Antiqua (Dawne statuty Kościoła) - V w. - zawierał normy dyscyplinarne, autor najprawdopodobniej duchowny oddany reformie w południowej Galii, możliwy wpływ kościoła w Arles. Autor, miejsce, czas nieznane.
Collectio Arlatensis (Zbiór Kościoła w Arles), przybliżona data 450 r. Samo miasto to znaczny ośrodek działalności synodalnej i prawnej. Treść to w większości postanowienia synodów w Galii.
Collectio Dacheriana - nazwa od pierwszego wydawcy (1672) - zbiór sporządzony w okresie reformy karolińskiej wyrażał dążenia do reformy. Autor wprowadził własny podział materiału na 3 księgi i wybór tekstów (Collectio Dionysio-Hadriana i Collectio Hispana), w przedmowie wyłożone zasady reformy. Można by ten zbiór traktować jako pierwsza próbę naukowego traktowania prawa.
Zbiory hiszpańskie
Synody hiszpańskie w dużej mierze odnosiły się do zachowania dyscypliny kościelnej. Znane były postanowienia soborów i synodów wsch. Bliskie kontakty z Kościołem rzymskim, Galii, Afryki.
Statuta Martini - twórca Marcin, późniejszy biskup Bragi, ok. 563r. postanowienia odnoszą się do duchownych i świeckich
Epitome Hispanica - kon. VI w. pierwsza część to skrót poprzedniego zbioru oraz kanony synodów wschodu, Afryki, Galii, Hiszpanii. Druga część to dekretały papieskie.
Collectio Hispana Chronologica - VI w. zbiór chronologiczny, największe znaczenie obok zbioru Dionizego Małego zw. też Izydoriańskim, błędnie przypisywany św. Izydorowi z Sewilli. Twórcą jest chyba hierarhia kościelna, zatroskana o zachowywanie prawa synodów. Dwie części poprzedzone przedmową i indeksem. W pierwszej wcześniejsze kanony soborów i synodów wschodu, Afryki, Galii, Hiszpanii. Druga - dekretały papieskie - od Damazego do Grzegorza Wielkiego
Collectio Hispana systematica - VII/VIII w. - uporządkowany zbiór chronologiczny i podzielony na 10 ksiąg. Dotycz m.in. duchowieństwa, zakonów, małżeństwa, kar, władzy świeckiej, bałwochwalstwa, prawd wiary.
Zbiory irlandzkie i brytyjskie
Kościół na Wyspach Brytyjskich nie utrzymywał bliskich kontaktów z Rzymem, stąd inne normy dyscyplinarne. Mocno trzymano się w nich tradycji celtyckiej. Ośrodkami życia zakonnego były klasztory, a nie diecezje. Nie organizowano systematycznie synodów. Nie było własnego ustawodawstwa, a jedynie część kanonów synodalnych przejętych ze wschodu i zachodu. Pismo Św. stanowiło podstawę wszelkich norm, a także pisma Ojców i uczonych
Collectio Hibernensis - nieznany autor z Irlandii ok. 700r. Oprócz kanonów prawnych wprowadzono dwa rodzaje pism: - Teksty Pisma św. i Ojców Kościoła (odnoszące się do życia religijnego). Wiele zagadnień moralnych, ascetycznych.
Liber ex lege Moysi (księga z prawa Mojżeszowego) - zbiór o charakterze moralno - prawnym. Normy w nim zawarte zaczerpnięto z Ks. Wyjścia, Liczb, Powtórzonego Prawa - stąd jego nazwa.
Księgi pokutne - Libri penitentiales
Zbiory określające pokuty za poszczególne grzechy. Księgi zawierały najczęściej normy prywatne lub niepewnego pochodzenia i odnosiły się do prywatnej pokuty (zakres wew.) Pojawiły się w Irlandii i Anglii w 2 poł. VI w.
Poenitentiale Cummeani - uwzględnia całość celtyckich norm pokutnych, przypisywana opatowi Kummeanowi ze Szkocji - 2 poł. VII w.
Poenitentialia Theodori Cantuariensis - błędnie przypisywane biskupowi Teodorowi kantuaryjskiemu. Posiada wiele błędów (dopuszczalność rozwodów)
Poenitentiale Columbani VIIw.
Misjonarze z Wysp przenieśli ze sobą owe księgi na kontynent do Galii i Niemiec, gdzie tworzono nowe. Z powodu laksyzmu i błędów synody zabraniały korzystania z tych ksiąg.
Księgi liturgiczne
Należą również do źródeł prawa kanonicznego, gdyż zawierają przepisy odnośnie dyscypliny sakramentów. Należą tu : - Sacramentaria i Ordines
Sakramentarz leoniański - przypisywany papieżowi Leonowi I - V w., ale innego autorstwa- zw. też Sakramentarzem z Werony
Sakramentarz Gelazjański - autorstwa papieża Gelazego - Vw. - zawiera formularze mszalne
Sakramentarz Gregoriański - autorstwa Grzegorza Wielkiego VI/VII w. powszechnie przyjęty w królestwie frankońskim.
Ordines Romani - zawierały przepisy sprawowania sakramentów. Z nich wykształciły się późniejsze rytuały i pontyfikały.
Kapitularze frankońskie - pojęcie podziały
W ścisłym znaczeniu kapitularzami zwano edykty królów frankońskich dynastii Karolińskiej do poł XI w. Nazwa od capita - rozdział, w które ujmowano przepisy. Był to więc zbiór wielu dyspozycji prawnych. Podział:
świeckie (mundana)
-wyjaśniające lub uzupełniające (pro lege tenenda)
- wnoszące nowe prawo(per se scribenda)
2. kościelne (eccesiastica)
3. mieszane (mixta)
Kapitularze kościelne były wydawane najczęściej za zgodą biskupów, którzy odprawiali synod. Miały one duże znacznie dla reformy kościoła w królestwie, choć nie tworzyły zbiorów urzędowych. W Kościele miały moc prawa ogólnego.
Capitularia episcoporum - zbiory biskupie
Były to pewnego rodzaju zbiory statutów diecezjalnych, wydawanych na synodach lub poza nimi dla użytku duchownych i świeckich. Nie były to jednak normy prawa partykularnego, ponieważ za ich pomocą biskupi wprowadzali w diecezjach powszechne prawo Kościoła. Powstały od kon. VII - X. Służyły utrzymaniu dyscypliny kościelnej, sprzyjały reformie i jednoczyły Kościół.
Zbiory w państwie frankońskim VIII - IX w. - podział, charakterystyka
Królowie frankońscy dążyli do zjednoczenia Europy pod swymi rządami. Czynnikiem wew. zjednoczenia miało być chrześcijaństwo, dlatego próby wykorzystania Kościoła do celów świeckich. Dopiero później starano się o reformę życia chrześcijańskiego. Taką podstawą reformatorskich działań miało stać się prawa kościelne. Jego odrodzenie stało się przedmiotem troski władzy świeckiej i kościelnej. Wymagało to wyeliminowania wielości i różnorodności zbiorów. Odprawiano więc liczne synody reformacyjne. Starano się nie tworzyć nowych zbiorów lecz przyjąć prawo dawne i powszechne, cieszące się ogólnym uznaniem: - Zbiór Dionizego i Zbiór Hiszpański.
Zbiory sfałszowane IX w. (apokryficzne)
Pomimo wprowadzenia dawnego prawa Kościół w królestwie Frankońskim nie zdołał się uwolnić spod dominacji władzy świeckiej w sprawach majątkowych i obsadzania stanowisk kościelnych. Wyższe duchowieństwo zajmowało się sprawami świeckimi zaniedbując swe obowiązki. Biskupi i papieże byli często bezradni. Dla ochrony dóbr Kościoła i jego niezależności z przyczyny braku autentycznych przepisów, zaczęto tworzyć teksty i prawa fikcyjne. Wyznaczona grupa osób gromadził teksty prawa, fałszowała je i gromadziła w nowe zbiory. Fałszowano m.in.
przypisując zbiór autentyczny komuś innemu
opuszczając bądź uzupełniając coś w tekstach autentycznych
tworzenie fikcyjnych tekstów i przypisywanie ich np. papieżom
Ze znanych sfałszowanych zbiorów:
Statuty Angilramma (Capitula Angilrammi) - miła go otrzymać podobno kapelan Karola Wielkiego w darze od Papieża Hadriana I, co jest nieprawdą. Teksty zostały zmienione by służyć obronie biskupów i duchownych, by nie byli stawiani przed sądami świeckimi lecz kościelnymi w sprawach spornych.
Kapitularze Benedykta Lewity (Capitularia Benedicti Levitae) - w rzeczywistości to zbiór tekstów Pisma św., Ojców Kościoła oraz różnych zbiorów kanonicznych. Cel jak wyżej + wyeliminowanie tzw. biskupów wiejskich.
Dekretały Pseudoizydora (Decretales Pseudoisidorianae) - jest to główny zbiór sfałszowany. Podstawą jest Zbiór Hiszpański do którego dołączono wiele fikcyjnych lub sfałszowanych tekstów m.in. darowizny cesarza Konstantyna na rzecz Kościoła mające być podstawą istnienia Państwa Kościelnego i 30 fikcyjnych dekretów papieskich.
Dekretały Pseudoizydora (Decretales Pseudoisidorianae) - jest to główny i ostatni zbiór sfałszowany. Podstawą jest Zbiór Hiszpański w wersji Augustonensis do którego dołączono wiele fikcyjnych lub sfałszowanych tekstów m.in. darowizny cesarza Konstantyna na rzecz Kościoła mające być podstawą istnienia Państwa Kościelnego i 30 fikcyjnych dekretów papieskich. Przedmowa sugeruje, że autorem jest św. Izydor z Sevilli. Celem zbioru była reforma dyscypliny kościelnej, polegająca na uwolnieniu Kościoła spod dominacji świeckich w kwestii dóbr kościelnych, zapobieżenie procesom świeckim przeciw biskupom i duchownym, a także właściwe ułożenie zależności kościelnej między biskupami i metropolitami z podkreśleniem najwyższej władzy Stolicy Apostolskiej. Ukończony najprawdopodobniej w 852 r.
30. Zbiory od 2 poł. IX -XII - podział, charakterystyka
Zbiory tego okresu mają charakter zbiorów prywatnych,
powstały w oparciu o porządek systematyczny
zawierają ten sam materiał prawny - kanony soborowe, synodalne i dekretały papieskie + prawo rzymskie i germańskie + teksty patrystyczne
sporo miejsca zajmowały ponadto w tych zbiorach kwestie teologiczne - prywat papieża, sakramenty, sprawy ostateczne, pokuta
cel - udostępnienie materiału prawniczego, służba reformie dyscypliny kościelnej
zbiory powstawały na terenie Niemiec, Włoch, Francji
Dzielą się ze względu na czas i miejsce powstania na:
zbiory będące kontynuacją poprzednich i poprzedzających reformę gregoriańską (niemieckie i włoskie)
zawierające ideę reformy gregoriańskiej Grzegorza VII (włoskie)
reprezentujące złagodzone tendencje reformy dyscypliny kościelnej Grzegorza VI i jego zwolenników (francuskie) - Iwon z Chartres
31. Zbiory francuskie z kon. XI - XIIw.
Wyróżnić można tu dwie grupy zbiorów:
- powstałe przed lub niezależnie od Iwona z Chartres
- sporządzone przez Iwona z Chartres i zależne od niego.
Odnośnie pierwszej grupy wyróżnić można dwa zbiory:
- Zbiór z Tarragony - zawierający teksty odnoszące się do reformy gregoriańskiej i kanony synodów wschodnich
- Zbiór z Sargossy - tam znaleziony - autor także zwolennik reformy
W drugiej grupie mamy trzy dzieła Iwona z Chartres, które cechował kompromis między surowością reformy gregoriańskiej a potrzebami i oczekiwaniami kościoła we Galii:
- Tripartita - Zbiór troisty
- Dekret
- Panormia
32. Zbiory Iwona z Chartres (1091 - 1116)
Autor posiadał wykształcenie teologiczne, filozoficzne i prawne. Cieszył się duża powagą u współczesnych. Jego zdanie często było uważane za wiążące. Odczuwał brak odpowiedniego prawa dla Galii, a normy gregoriańskie uważał za zbyt surowe. Widział potrzebę regulacje stosunków władzy kościelnej i świeckiej. Pod jego kierownictwem powstały trzy zbiory:
- Tripartita - Zbiór Troisty - 3 części -
I cz. - dekretały papieskie w większości ze Zbiory Pseudoizydora w układzie chronologicznym
II cz. - kanony soborów i synodów (wschód, Afryka, Galia, Hiszpania) układ chronologiczny + pisma ojców wsch. i zach.
III cz. streszczenie Dekretu Iwona + teksty patrystyczne i z prawa rzymskiego
Ten zbiór był powszechnie znany także i w Polsce. Tchnie duchem reformatorskim ale bez stanowczych wymagań.
Dekret - ok. 1094r. układ systematyczny, czerpał z Dekretu Burcharda i Dekretałów Pseudoizydora + teksty patrystyczne z teologii moralnej i dogmatycznej + teksty historyczne i prawo świeckie. Niestety układ niedoskonały, mechaniczne łączenie różnych tekstów, bez myśli przewodniej.
Panormia - 1094-1095 r. najlepiej systematycznie uporządkowany. Ma 8 ksiąg np. o sakramentach, kościół - jego dobra i księgi kościelne, dni świąteczne, duchowni różnych stopni, prymat Kościoła rzymskiego, prawo karne i procesowe w kościele, małżeństwo, separacja, przestępstwa kościelne. Ten zbiór cieszył się znacznym autorytetem.
Decretum Gratiani - powstanie, nazwa
Nie znane jest nazwisko autora ani jego życiorys. Był najprawdopodobniej kameduła z Bolonii. Zajmował się nauczaniem praw kanonicznego zw. tez teologią praktyczną lub zewnętrzną. Data powstania zbioru jest niepewna. Początkowo przyjmowano rok 1150 -1151. Dziś przyjmuje się powszechnie rok 1140r. . Miejsce powstania - Bolonia.
Nazwy były przyjmowane różne : Decretum, Decreta, Corpus decretorum. Sam autor nazwał zbiór - Concordia discodantium canonum (Uzgodnienie kanonów niezgodnych) lub Conordia canonum
Podział, zawartość Dekretów Gracjana; wartość prawna i naukowa
Trzy części zbioru.
I część zawiera trzy grupy zagadnień ujętych w 101 dystynkcji (distinctiones), a każda z nich teksty źródłowe (auctoritates) stanowiących rozdziały - obecnie nazywanych kanonami. Dystynkcja oznaczał tu zasadę prawną wyrażoną w tytule, której wyjaśnieniu lub udowodnieniu służyły teksty źródłowe. Teksty te Gracjan uzupełnia własnymi wyjaśnieniami.
Initium - dystynkcje 1-20 - pojęcie prawa kościelnego i jego źródła materialne - prawo naturalne, zwyczajowe, stanowione, kanony soborowe i synodalne dekretały papieskie, pisma Ojców Kościoła i normy świeckie
tractatus ordinandorum - 21-80 - o osobach święconych, obowiązki i prawa duchownych, przymioty kandydatów, przeszkody, szafarz święceń
epilogus - 81-101 - przymioty biskupów, utrzymanie duchownych, troska o ubogich, stosunek władzy kościelnej i świeckiej
II część - 36 causae (sprawy) - rzeczywiste lub fikcyjne przypadki wymagające rozstrzygnięcia prawnego - sprawy majątkowe, zakonne, małżeńskie
III cześć - 5 dystynkcji - o sakramentach, dniach świętych, sakramentaliach, poście.
Wartość tego zbioru:
prawna - Powstał jako zbiór prywatny i taki charakter posiadał, choć cieszył się znacznym uznaniem, zastępując w praktyce zbiory wcześniejsze. Nigdy jednak nie został zatwierdzony jako urzędowy i autentyczny zbiór. Niektóre jednak przepisy stały się prawem powszechnym, ale nie odnosi się to do Dekretu jako całości. Poszczególne teksty miały taką wartość prawną jaką im nadał ich ustawodawca (papieskie obowiązywały w całym Kościele). Nie miały wartości prawnej dodatki autora odnośnie znaczenia i rozumienia norm prawnych. Mogły uzyskać ją tylko na mocy zwyczaju.
naukowa - zebrana całość ustawodawstwa Kościelnego, metodyczne wyjaśnienie i uzgodnienie tekstów źródłowych - usunięcie sprzeczności, niejasności, powtórzeń. Jest to nie tylko zbiór prawa kanonicznego, ale i pierwszy podręcznik prawa kanonicznego, w którym wielkie znaczenie mają rozważania i objaśnienie autora.
Compilationes antiquae - zbiory dawne
Nazwa na określenie zbiorów, które powstały między Dekretem Gracjana (1140) a zbiorem Grzegorza IX (1234). Przyjęte w nich normy prawne pozostające poza Dekretem Gracjana zostały następnie włączone w zbiór Grzegorza IX. W nauce nazywa się je często zbiorami dekretałów papieskich. W tym okresie umocniony został autorytet papieży, którzy podejmując się rozstrzygania spraw wątpliwych stanowili powszechne i autentyczne prawo. Od XIII w. papieże zabiegali o należyte przechowywanie własnych praw, wyrażała się ona w promulgowaniu autentycznych zbiorów prawa sporządzanych na ich polecenie i obejmujących ich dekretały. Swe prawa papieże często rozsyłali do szkół, które zajmowały się tłumaczeniem i wykładem owych norm papieskich. Przyczyniało się to tworzenia jednolitego systemy prawnego.
Z uznanych kompilacji 5 zyskał znaczenie. Numeracja tych zbiorów (poza 2 i 3 kompilacją) wskazuje na chronologię powstania. Ten sam układ zaczerpnięty od Bernarda z Pawii - podział na 5 ksiąg, które zawierają tytuły i rozdziały (capitula).
Compilatio prima - systematyka zbioru
Teksty prawa pozostające poza Dekretem Gracjana tworzyły nowe zbiory, z których żaden nie obejmował całości materiału, co utrudniało posługiwanie się nimi w praktyce. Potrzebny był jedne zbiór tych tekstów, posiadających wartości dla praktyki Kościoła i dla szkoły bolońskiej. Taki zbiór sporządził Bernard z Pawii (+1213), profesor tamtejszego uniwersytetu, prepozyt kapituły i późniejszy biskup. Powstał on między 1188 - 1192 r. Nazwał go Breviarum extravagantium - zawarł bowiem w nim część tekstów w formie skróconej. Szkoła bolońska nazwała ten zbiór Compilatio prima. Uwzględnił w nich dekretały papieskie, kanony soborów i synodów, pisma patrystyczne, prawo rzymskie i germańskie.
Systematyka - ukształtowana pod wpływem prawa rzymskiego na prawo osobowe, rzeczowe i czynności prawne oraz wyodrębnił prawo procesowe, małżeńskie i karne. Podzielił materiał na 5 ksiąg, te zaś na tytuły, w których teksty prawne zestawione chronologicznie stanowią capitula. Glosatorzy nazwali je:
- iudex - (sędzia, ustawodawca) - źródła prawa, hierarchia i władza w Kościele
- iudicium -(sąd) - prawo procesowe z wyjątkiem karnego
- clerus - (duchowieństwo)- prawa i obowiązki duchownych
- conubia - (małżeństwo) - prawo małżeńskie
- crimen- (przestępstwo) - prawo karne, kary, proces karny
Był to zbiór prywatny, ale mający uznanie. Stał się wzorcem do sporządzania innych tego typu zbiorów
Dekretały Grzegorza IX - cel, podział, zawartość zbioru
Po Dekrecie Gracjana pojawiło się znów wiele zbiorów, zawierających często dyspozycje różniące się między sobą, czy też sprzeczne. Chodziło więc o: - nowe zredagowanie norm prawa kanonicznego
- usunięcie tekstów zbędnych, wyjaśnienie niepewności i sprzeczności
- nadanie niektórym prawom partykularnym mocy prawa powszechnego
- zastąpienie wielu kompilacji jednym, autentycznym i wyłącznym zbiorem
- jasność i pewność prawa kanonicznego w nauczaniu i stosowaniu
Grzegorz IX (1227-1241) to zadanie zlecił Rajmundowi de Penafort, który dokonał tego w latach 1230-1234. Nowy zbiór ogłoszono bullą promulgującą Rex pacificus 1234r. Nazanono go Kompilacją nową, lub szóstą a także Liber extravagantium lub Liber extra. Późniejsza nazwa - Decretales Gregorii.
Podział i zawartość: - 5 ksiąg podzielonych na tytuły zawierające chronologicznie ułożone teksty zwane capitula będące jakby kanonami.
- iudex - (sędzia, ustawodawca) -normy ogólne, urzędy i święcenia w Kościele
- iudicium -(sąd) - prawo procesowe z wyjątkiem karnego
- clerus - (duchowieństwo)- prawo osobowe, majątkowe, zakonne, przepisy o sakramentach, miejscach i czasach świętych
- conubia - (małżeństwo) - prawo małżeńskie
- crimen- (przestępstwo) - prawo karne- materialne i formalne, kary, proces karny
Wartość prawna Dekretałów Grzegorza IX
zbiór autentyczny - ogłoszony przez kompetentną władzę, teksty w nim zawarte bez względu na pochodzenie i pierwotną wartość otrzymały moc prawa (poza tekstami nie będącymi nakazami czy zakazami - inskrypcje)
powszechny - normy w nim zawarte odnosiły się do wszystkich wiernych, których dotyczyły, wszystkie teksty stały się prawem powszechnym (poza tekstami opisowymi, czy historycznymi)
jeden - wszystkie normy w nim zawarte, bez względu na czas powstania promulgowano jednocześnie i pochodziły od jednego ustawodawcy
wyłączny - nakaz posługiwania się tylko nim w szkołach i praktyce Kościoła. Wyłączność względna zbioru - nie znosił wartości prawnej Dekretów Gracjana, ponieważ go nie uwzględniał. Moc straciły tylko normy sprzeczne z Dekretałami Grzegorza. Zachował też moc wszelkie przepisy partykularne w innych zbiorach niesprzeczne z wyżej wymienionym.
Liber sexstus Bonifacego VIII
Dekretały Grzegorz nie zaradzały wszystkim potrzebom Kościoła. Potrzeba było nowych uregulowań w takich sprawach jak: zakony, wyprawy krzyżowe, stosunki państwo-Kościół. Odbyły się 2 sobory w Lyonie, następni papież też wydawali swe ustawy. Początkowo ustawy te dołączano do Dekretałów ale ich liczba wciąż rosłą, powodując niejasność i brak pewności w wyjaśnianiu i stosowaniu prawa. Uporządkowaniem zajął się Bonifacy VIII zlecając to zadanie prawnikom: Wilhelmowi de Mandagoto, Berengariuszowi Frendoli, Ryszardowi Petroniuszowi de Senis. Mogli pomijać, zmieniać i przerabiać prawo, byle by zyskać pewność i jasność. Prace trwały 2 lata.
Zbiór promulgował papież 3.03.1298 bullą Sacrosanctae Romanae Ecclesiae, przesyłają do uniwersytetów.
Nazwano ją Liber sextus - bo była jakby uzupełnieniem Dekretałów Grzegorza IX, składających się z 5 ksiąg. Sam układ zgodny z Dekretałami, choć pewne tytuły pominięto (z braku materiału) - zawiera 76 tytułów i 359 capitula. Uwzględniono kanony soborów liońskich i dekrety papieskie (od Grzegorza IX do Mikołaja III i Bonifacego VIII), dołączono 88 reguł prawnych pochodzących ze szkoły bolońskiej. Pominięto normy prawne mające czasową wartość, zbędne i sprzeczne. Ma on charakter bardziej abstrakcyjny, ogólny i upodobnia się do nowożytnych kodyfikacji.
Cechy i wartość zbioru:
autentyczny - wszystkie teksty prawne w zbiorze są prawem kościelnym
powszechny - normy prawne bez względu na są poprzednią obowiązywalność teraz odnosiły się do całego Kościoła
jeden - jako normy ogłoszone przez jednego papieża w jednym czasie
wyłączny - obowiązywały tylko te normy włączone do zbioru z wyjątkiem tzw. dekretałów zastrzeżonych, które choć nie zawarte w zbiorze obowiązywały (ich nazwy lub treść podaje Liber sextus). Moc prawną utraciły te ustawy z Dekretu Gracjana i Dekretałów Grzegorza, które są sprzeczne z Liber Sexstus
Constitutiones Clementinae
Ustawy wydawał także Klemens V (1305-1314) wraz z ustawami zwołanego przez niego soboru Wienneńskiego(1311-1312). Z powodu zatargów między Bonifacym VIII z królem Francji Filipem IV Pięknym nie włączono jego ustaw do tego zbioru. Powstanie zbioru jest dość zawiłe. Na zakończenie soboru Wienneńskiego papież kazał odczytać uchwały, choć moc obowiązująca miały otrzymać po ostatecznej redakcji i przesłaniu do uniwersytetów. Ogłosił ją jako Liber septimus - stanowiącą dodatek do Liber sextus. Zanim jednak promulgował go bullą Cum nuper (której tekst się zachował) zmarł nagle i zbiór nie został uznany za obowiązujący. Jego następca Jan XXII przejrzał i poprawił ten zbiór promulgując go bullą Quoniam nulla 25. 10.1317. Nazwa Liber septimus nie przyjęła się używano nazwy Constitutiones Clementis V, lub Clementinae.
Obejmuje on tylko konstytucje Klemensa wydana na soborze w Vienne lub poza nim i konstytucje Bonifacego VIII - Super cathedram oraz Urbana IV - Transiturus. Podział na 5 ksiąg - 52 tytuły i 106 capitula. Skrócono i zmieniono niektóre teksty. Po promulgacji Jana XXII - był zbiorem autentyczny, powszechnym i jedynym. Brak było mu jednak wyłączności odnośnie ustaw wydanych po roku 1298. One nadal obowiązywały. Moc utraciły tylko ustawy sprzeczne z tym zbiorem.
Extravagantes
Początkowo nazywano tak dekrety i konstytucje pozostające poza Dekretałem Gracjana. Część z nich włączono do Dekretałów Grzegorza IX i Liber sextus Bonifacego VIII. Ostatecznie nazwa ta przylgnęła do dekretów pozostających poza Klentynami. Nie tworzono z nich nowych zbiorów lecz dołączano do już istniejących, lub łączono chronologicznie bez dbałości o uporządkowanie. Dopiero pod kon. XV w. tym zbiorom ostatecznej redakcji przez Francuza Jana Chappuis. Sporządził on 2 zbiory:
Extravagantes Jana XXII - opracowane systematycznie - 14 tytułów i 20 capitula zawierały 20 dekretałów Jana XXII
Extravagantes communes - powszechne - dekretały, które były powszechnie uznane, choć nie było pewności co do ich znaczenia prawnego. W pierwszej redakcji zebrał 70 dekretałów, w drugiej 74. Podział na tytuły i capitula.
Dzięki temu uwzględniały je późniejsze redakcje prawa kanonicznego. Były to jednak zbiory prywatne, nie nadawały więc zwartym w nich dekretałom powagi prawnej. Zachowały tylko taką powagę jaką nadali im prawodawcy od których pochodziły.
Corpus Iuris Canonici - pojęcie, skład
Nazwa przyjęta w kościele na określenie grupy zbiorów prawa kanonicznego powstałych od XII-XV w. Należą do nich 3 zbiory autentyczne i 3 prywatne:
Dekret Gracjana - pryw.
Dekretały Grzegorza IX
Księga szósta Bonifacego VIII
Klementyny
Extravagantes Jana XXII - pryw.
Extravagantes communes - pryw.
Powstały jako owoc współpracy najwyższej władzy ustawodawczej (papieży) i uczonych prawników. Nazwa Corpus Iuris Canonici została użyta dopiero w breve Grzegorza XIII Quum pro munere z 1580 r. - zatwierdzającym przygotowywany zbiór, a na stałe weszła w użycie od 1671 r. tj. od wydania lyońskiego tych zbiorów opatrzonych owym wspólnym tytułem. Corpus nawiązuje w swym znaczeniu do ludzkiego ciała składającego się z licznych członków, stanowiących jeden organizm.
Zawarte w nim ustawy nie stały się przez to jedyne i autentyczne. Każda zachowała taką wartość jaką nadał im ich prawodawca.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. - promulgowanie, systematyka
Po Corpus Iuris Canonici - miało miejsce jeszcze 5 soborów:
Konstancji 1414-1418
Bazylejski 1431-1445
Lateraneński V 1512-1517
Trydencki 1545-1563
Watykański I 1869-1870
Które podjęły wiele znaczących uchwał dla reformy kościoła, umocnienia dyscypliny, obrony wiary. Powstały także zbiory prywatne dokumentów papieskich - tzw. Bullaria. Cześć dokumentów wydawała także Kuria Rzymska.
XIX w. przyniósł zmiany spowodowane rewolucją francuską, romantyzmem i oświeceniowymi ideami i nurtami myślowymi i potrzebę zreformowania prawa kościelnego. Początek dał Pius IX - kodyfikacji nie dokończono.
Pius X w 1904 r. zapowiada odnowienie prawa kościelnego i rozpoczyna od ustanowienia komisji kardynalskiej do spraw przyszłej kodyfikacji pod przewodnictwem P. Gasparriego. Komisja ta dobrała sobie konsultorów w liczbie ok. 50 prawników. Zebrano tez propozycje episkopatów krajów europejskich i opinie profesorów. Projekt ukończono po 8 latach (1912). Następnie rozesłano biskupom do zaopiniowania, a w 1916r. podano go do zaopiniowania kardynałom Kurii Rzymskiej. Pius X zmarł nie dokończywszy dzieła w 1914 r. Jego następca Benedykt XV kontynuował prace i 4.12.1916 r. zapowiedział jego promulgację.
Promulgacja nastąpiła 27.05.1917 r. w uroczystość Zesłania Ducha Św. konstytucją Providentissima Mater Ecclesia, obowiązywał od 19. 05. 1918r.
Zbiór prawa nie stanowił już kompilacji lecz kodeks upodobniony do nowożytnych. Odszedł od kazuistycznych dekretałów. Przepisy w krótkich, jasnych normach nakazujących lub zakazujących bez podania motywów.
Układ: 5 ksiąg nawiązujących do kryteriów Instytucji Justyniana i Gajusa. Księgi dzielą się na części, działy, tytuły, rozdziały i artykuły. Najmniejsza jednostka to kanon.
I - Normae generales - ogólne zasady
- ustawa kościelna
- zwyczaj
- rachuba czasu
- reskrypty, przywileje, dyspensy
II - De personis - duchowni
- zakonnicy
- świeccy
III- De rebus - o sakramentach
- miejsca i czasy święte
- kult Boży
- nauczanie
- dobra doczesne Kościoła
- beneficja i inne instytuty niekolegialne
IV - De processibus - sądy kościelne
- proces beatyfikacyjny i kanonizacyjny
V - De delictis et poenis - przestępstwa i kary
cechy:
jeden, autentyczny, powszechny, ekskluzywny
obowiązuje zasadniczo kościół łac., chyba, ze co innego stanowi norma
pierwsza pełna kodyfikacja w historii Kościoła
zwięzłość w formułowaniu norm - usunięto sprzeczności
zwrócił uwagę na rozwój życia religijnego i moralnego
o sprawach zew. dla Kościoła umiarkowanie
Wady:
niewłaściwe rozłożenie materiału - wadliwa systematyka , szczególnie w III księdze
zbytnia zwięzłość w pewnych sprawach powoduje niejasność przy wykładzie
brak konsekwencji terminologicznej i jednolitości w redakcji.
Przesłanki merytoryczne (zasady) kodyfikacji prawa po S.W.II
Po ukazaniu się KPK 1917 r. wciąż pojawiały się nowe ustawy , które z zamysłem Benedykta XV winne być wprowadzone do Kodeksu. Ale postulatu tego nie spełniono. Wydawano nowe zbiory ustaw np. Leges Ecclesiae X. Ochoa - obejmujący lata 1917-1972, chronologiczny, wydany w 4 tomach. Jan XXIII zapowiadając zwołanie Soboru wspomniał też o potrzebie odnowy prawa w duchu aggiornamento i w centrum postawić prawdę o kościele jako ludzie Bożym. Myśl tę podjął Paweł VI, a 6.05.1965 r można uznać za początek prac kodyfikacyjnych. Papież zapowiedział powstanie 2 kodeksów - dla kościoła łacińskiego i dla kościołów wschodnich. W samej redakcji kanonów nowego KPK konsultorów wiązały merytoryczne wskazania, zasady ujęte w 10 punktach:
nowy KPK ma mieć charakter prawniczy - nie zbiór reguł wiary i moralności
przepisy maja obejmować porządek zew., a tam gdzie domaga się tego dobro duchowe, także wew.
przepisy winne nieć na uwadze wzrost życia nadprzyrodzonego i ujawniać ducha miłości, łagodności, umiaru
KPK winien określić pozytywnie zakres władzy biskupa wg dekretu soborowego Christus Dominus
zasada pomocniczości - większa autonomia dla ustawodawstwa partykularnego. Zasady najważniejsze rozstrzygnięte jednakowo dla całości Kościoła. Prawo procesowe winno przybrać ogólniejszą formę, pozwalając trybunałom partykularnym na opracowanie własnych norm.
zaakcentować ochronę praw osoby
celem ochrony praw osoby należy wprowadzić trybunały administracyjne, rozpatrujące szybko sprawy przewidziane przez prawo
zasada terytorialności w odniesieniu do wykonywania jurysdykcji kościelnej, ale nie może on stanowić elementu konstytutywnego dla ludu Bożego
zredukować liczbę kar, a latae sententiae mają należeć do rzadkości
układ KPK należy zmodyfikować stosownie do dekretów soborowych i kryteriów naukowych
KPK 1983 - promulgacja, systematyka
Promulgacje poprzedziły 2 projekty z 1980 i 1982 r. Papież nie zgodził się na ponowną generalną konsultację, ponieważ przedłużyła by ona znacznie moment tak potrzebnego Kościołowi Kodeksu. Zapowiedź bliskiej promulgacji pojawiła się 23.12. 1982 r. podczas Bożonarodzeniowego spotkania papieża z pracownikami Kurii Rzymskiej. Ogłoszenie nowego KPK nastąpiło w dniu 25.01.1983r. konstytucją apostolską Sacrae disciplinae leges. Tytuł Kodeksu - Codex Iuris canonici auctoritate Joannis Pauli PP. II promulgatus. Obowiązywać zaczął od I niedzieli Adwentu - 27. 11. 1983 r.
Układ:
Zawiera 7 ksiąg - 1752 kanony - poprzedzone wstępem, w którym zamieszczono Konstytucję promulgującą oraz wprowadzenie (prefatio) będące historią kodyfikacji prawa kanonicznego.
I księga - De normis generalibus - 203 kan. -ustawy, zwyczaj, dekret ogólny, akty administracyjne, osoby fizyczne i prawne, władza rządzenia, urzędy kościelne, rachuba czasu
II księga - De populo Dei - 543 kan. - 3 części:
- Icz. - o wiernych - prawa i obowiązki wiernych, szafarze (duchowni), stowarzyszenia wiernych,
- IIcz. - o ustroju hierarchicznym Kościoła - papież, kolegium biskupów, Synod biskupów, kardynałowie, Kuria Rzymska, kościoły partykularne i ich władza
- IIIcz - o instytutach życia konsekrowanego
III księga - De ecclesiae munere docendi - 87 kan. - posługa słowa, misyjna działalność Kościoła, wychowanie katolickie (szkoły, uniwersytety katolickie), środki społecznego przekazu, wyznanie wiary
IV księga - De ecclesiae munere sanctificandi - 420 kan. - 3 części
Icz - sakramenty św.
IIcz - pozostałe akty kultu Bożego
IIIcz - czasy i miejsca św.
V księga - De bonis Eccelsiae temporalibus - 57 kan. - o majątku doczesnym Kościoła, nabycie, administracja, darowizny, alienacja
VI księga - De sanctionibus in Eccelsia - 89 kan. - przestępstwa i kary
VII księga - De processibus - 353 kan, 5 części - o procesach w ogólności, o procesie spornym, proces małżeński, proces karny, proces administracyjny
Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich - historia, kodyfikacja, systematyka
Kościoły wschodnie posiadają bogatą tradycję kanonistyczną nawiązującą do starożytnych zbiorów prawa. Należą tu Kościoły:
aleksandryjski
antiocheński
ormiański
bizantyjski
chaldejski
Kodyfikacja rozpoczęła się w 1927 z inicjatywy Piusa XI, kontynuowana przez Jana XXIII. Paweł VI powołał specjalną Komisję do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego Wschodniego i określił program reformy, opierając go na 2 zasadach - odnowy i podwójnej wierności (rodzimej tradycji i duchowi Soboru Wat. II). Pierwszy projekt wydano drukiem w 1986r. 28.01.1989 projekt przedstawiono papieżowi, który po zasięgnięciu opinii zaaprobował go 14.09.1990. Promulgowany 18.10.1990 konstytucją Sacri canones otrzymując nazwę: Kodeks kanonów Kościołów Wschodnich (Codex canonum Ecclesiarum Orientalium).
Inna systematyka niż w KPK83. Zbior podzielono na 30 tytułów zawierających 1546 kan. Tytuły dzielą się na rozdziały, te składają się z artykułów i numerów. Układ chronologiczny tytułów.
13 pierwszych tytułów dotyczy prawa osobowego - prawa i obowiażki wiernych, hierarchia, zakony i stowarzyszenia
14-15 tytuł - posługa nauczania
16 tyt. - posługa uświęcania
17-18 tyt. - akatolicy i ekumenizm
19-22 tyt. posługa pasterzowania
23 ty. - dobra doczesne kościoła
24-26 tyt. - prawo procesowe
27-28 tyt. - prawo karne
28-30 tyt. - normy ogólne (ustawa, zwyczaj, akty administracyjne, rachuba czasu)
Kodeks respektuje własne prawo każdego z kościołów co do liturgii i hierarchii. Prawa i obowiązki wiernych są zbieżne z KPK83. Wyraźny rys ekumeniczny i pastoralny, a także wierność tradycji wsch. (np. brak kar latae sententiae które nie są stosowane na wsch.) Niektóre rozstrzygnięcia lepsze niż w KPK83 (np. odnośnie małżeństwa). Znaczący wpływ ducha Sob. Wat. II.
Pojęcie oraz istota nauki prawa kanonicznego
Nauka prawa kanonicznego - kanonistyka - to metodyczne, logiczne i systematyczne poznawanie ustaw kościelnych. Przedmiotem badań jest więc prawo kanoniczne jako system ustaw kościelnych. Prawo kanoniczne istniało wcześniej niż nauka prawa kanonicznego. Jeśli chodzi o przynależność kanonistyki jest ona przynależna zarówno do nauk teologicznych jak i prawnych.
Z nauk teologicznych czerpie przedmiot, źródła i cel - wspólnota Kościoła w świetle Bożego objawienia.
Z nauk prawnych metody uprawiania nauki. Jest to więc dyscyplina teologiczna oparta na metodzie prawnej.
Istota kanonistyki jest wyjaśnianie w różnych aspektach ustaw kościelnych zawartych w wielorakich zbiorach prawa kanonicznego. Odczytywanie nie tylko treści tych ustaw ale i woli prawodawcy. Kanonistyka prowadzi do teoretycznego i praktycznego rozumienia prawa
teoretyczna znajomość - poznanie zasad ogólnych i filozoficzno prawnych stanowiących fundament każdego prawa, a następnie:
- wykładni tychże zasad, ich rozumienie,
- odnalezienie związków między nimi,
- okoliczności powstania
- celów danych przepisów
- dzieje zawartych w ustawach instytucji prawnych
- rozwiązywanie napotykanych w tłumaczeniu prawa trudności
praktyczna znajomość - właściwe i umiejętne stosowanie przepisów do konkretnej sytuacji
Początki i usamodzielnienie się kanonistyki
Nauka prawa kanonicznego była zapewne w kościele od początku jego istnienia, gdy trzeba było wyjaśniać normy porządkujące życie wspólnoty wiernych. Od V w. powstają pierwsze systematyczne zbiory tegoż prawa. Formalny początek naukowego uprawiania prawa kanonicznego - choć jeszcze na gruncie teologii dały tzw. glosy - wyjaśnienia spisywane na marginesach tekstów kanonów. Pierwsze glosy to IX w. w zbiorze Hadriana. Za czasów Karola Wielkiego prawo kanoniczne wykładano łącznie z teologią dogmatyczną i moralna. Zagadnienia prawa kanonicznego były ściśle związane z teologia i stanowiły rodzaj wniosków praktycznych wynikających z dociekań teologicznych.
Usamodzielnienie się kanonistyki nastąpiło w XII w., gdy Dekret Gracjana dał początek nauce prawa kanonicznego. On też rozpoczął wykładać prawo kanoniczne osobno od teologii i prawa rzymskiego. Traktował on co prawda kanonistykę jako teologię praktyczną zewnętrzną, to jednak odtąd te dwie dyscypliny rozwijały się oddzielnie.
Rodzaje literatury kanonistycznej
Szkoła dekretystów i dekretalistów
Pierwsze prace z zakresu kanonistyki miały charakter glos marginalnych i między wierszowych (interlinearia). Pojawiały się również summy - objaśnienia w których streszczano w sposób systematyczny materiał prawniczy w celu popularyzacji. Komentarze były egzegetycznym , obszernym wyjaśnieniem tytułów prawa. Teoretyczne prace poświęcone skomplikowanym kwestiom prawnym zw. traktatami.
Po Dekrecie Gracjana pojawiła się specjalna grupa uczonych tworząc szkołe dekretystów, którzy pisali glossy do jego dzieła. m. in. Paucapela, Rolandus Bandinelli, Rufinus, Stefanus Tornacenis, Bazianus
dekretaliści - pisali glossy do dekretałów papieskich - Bernardus Papiensis, Petrus Hispanus, Richardus Anglicus, Tancredus
Wpływ prawa rzymskiego na kanonistykę
Kanoniści posługiwali się w wykładach własną metodą i pozostawali pod znacznym wpływem prawa rzymskiego, które wywierało większy lub mniejszy wpływ na systemy prawne aż do XX w. Nic więc dziwnego, że w średniowieczu funkcjonowało powiedzenie "Ecclesia vivit lege romana". Prawo rzymskie wpływało nie tylko na rozwój ustawodawstwa kościelnego ale i na rozkwit kanonistyki. Kanonista nie był już biegłym w teologii ale w prawie rzymskim. Stąd tytuły naukowe np. doktora obojga praw (rzymskiego i kanonicznego). Niosło to też ze sobą pewne niebezpieczeństwa jak choćby niedowartościowanie teologii, a przecenianie elementów natury zew. Ale mimo to powstawały dzieła teologów odnoszące się do prawa.
Ośrodki nauki prawa kanonicznego w średniowieczu
Były nimi przede wszystkim uniwersytety. Do ważniejszych zaliczmy:
Bolonia - od 2 poł XI w.
Paryż - od 1200r.
Cambridg - od 1209r.
Oxford - od 1214r.
Padwa od 1222 r.
Neapol - od 1224r.
Tuluza - od 1229 r.
Siena - od 1240 r.
Salamanka
Rzym - od 1303r.
Piza - do 1343r.
Praga - od 1348r.
Kraków -od 1364 r.
Wiedeń, Kolonia, Ferrara - XIV r.
Prawa uczono także w szkołach katedralnych, a od Soboru Trydenckiego także w seminariach duchownych.
Nauka prawa kanonicznego w Polsce
Proces recepcji prawa kanonicznego nastąpił w Polsce wraz z chrztem Mieszka. Do upowszechnienia tegoż prawa i jego norm przyczynili się w znacznej mierze duchowni uczestniczący w budowaniu i organizowaniu państwa polskiego. Oni też dzięki studiom za granicą wnieśli znaczny wkład w rozwój rodzimej kanonistyki. Sprowadzili do kraju znane w Europie dzieła kanonistyczne:
Dekret Burcharda z Wormacji
Tripartita Iwona z Charters
Dekret Gracjana i Dekretały Grzegorza IX
Compilatio prima Bernarda z Pawii
Kontakty ze Stolicą Apostolską przez biskupów i legatów papieskich goszczących w Polsce wpływały również na upowszechnianie się prawa kanonicznego. Swój wkład miały również sądy kościelne aplikujące prawo powszechne Kościoła do konkretnych spraw.
Z czasem prawa nauczano przy szkołach katedralnych, następnie na uniwersytecie Krakowskim od 1364r. Ośrodkami kanonistyki były:
Akademia Lubrańskiego w Poznaniu (XVIw.)
Uniwersytet Wileński (XVIw.)
Akademia Zamojska (kon. XVIw.)
Uniwersytet Lwowski (XVIIw.)
KUL (1918)
ATK w Warszawie (1954r.)
Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie
Papieskie Wydziały Teologiczne (Wrocław, Poznań, Warszawa)
Wśród znanych kanonistów można wymienić:
- Paweł Włodkowic, Józef Pelczar, Władysław Abraham, Ignacy Grabowski, Tadeusz Silnicki, Piotr Hemperek, Edward Sztafrowski.
28
28