056

56 POCZĄTKI FILOZOFII

bezinteresowną, wolną i całościową kontemplacją prawdy. Dlatego raz jeszcze dobrze mówi Arystoteles, że ^wszystkie inne rodzaje wiedzy mogą być pożyteczniejsze od niej. ale żadna nie może być lepsza* ¹.

I podkreśleniem tego właśnie momentu chcielibyśmy zakończyć te uwagi, ponieważ obecnie nie kategoria bezinteresowności, lecz przeciwnie, kategoria pożytku lub korzyści zostały postawione na szczycie wszystkiego. Niekiedy w ślad za myślą marksistowską lub z marksizmu się wywodzącą twierdzi się, że zadaniem filozofii nie jest kontemplacja rzeczywistości, ale jej przemiana, i że zatem filozofię starożytną, która chciała tylko rzeczywistość kontemplować, trzeba porzucić na rzecz tej formy filozofii, która zniża się do rzeczywistości po to, by ją zmieniać i kazać zmieniać. Otóż, kiedy tak się twierdzi, to nie proponuje się tylko zastąpienia jednej koncepcji filozoficznej inną, lecz zabija się samą filozofię. Przemiana rzeczywistości może być bowiem jedynie momentem wtórnym, wynikającym z poszukiwanej i odnalezionej prawdy i sama nie jest filozofowaniem, lecz co najwyżej corollarium filozofowania. Przemienianie świata może być jedynie obowiązkiem etycznym, politycznym, wychowawczym i z filozoficznego punktu widzenia nigdy nie może być momentem pierwotnym, ponieważ strukturalnie zakłada, że już na początku wiadomo i jest się pewnym tego, po co, jak, w jakim kierunku i w jakiej mierze chce się dokonać przemiany; zakłada więc zawsze na początku moment teoretyczny (czyli w sensie właściwym filozoficzny) jako moment warunkujący przemianę. Nie warto też stawiać zarzutu wraz z tymi, którzy - czując się niejako winnymi wobec zarzutu ze strony praksizmu - twierdzą, że owszem, przemienianie rzeczywistości nic jest filozofowaniem, ale że jednak dzisiejszy człowiek powinien uprawiać filozofię po to, aby coś zmienić. Także takie stanowisko jest zwodnicze. Kto w takim stanie ducha uprawia filozofię, ten zatraca wolność, a niepokój o przemianę fatalnie uwarunkowuje i mąci moment kontemplacji; niweczy go do tego stopnia, że odwracając cele i wprzęgając się w^f jarzmo pojazdu praktyki, czysta spekulacja przemienia się w ideologię i tym samym przestaje być filozofią.

Tak więc i w tym aspekcie Grecy byli i pozostają mistrzami. Jest się filozofem jedynie wtedy i tylko dopóty, dopóki jest się w pełni wolnym, czyli tylko wtedy, kiedy i jak długo w bezwzględnej wolności kontempluje się i poszukuje prawdy jako takiej, bez dodatkowych powodów, które by do tego skłaniały. To zaś, co jako praktyczny efekt wyniknie z odnalezionej i kontemplowanej praw<dy, jest już zasadniczo poza momentem ściśle filozoficznym. ²

1

Dalszy ciąg przytoczonego wyżej tekstu w przekładzie K. Leśniaka brzmi tak: «Dlatcgo słusznie można by ją uznać za dziedzinę pozaludzką. Na różne bowiem sposoby natura lud/ka jest niewolnicą, tak że według Simonidesa, „tylko bóg mógłby posiadać ten przywilej", ale byłoby niewłaściwe, ażeby człowiek nic poszukiwał wiedzy, którą może osiągnąć. Jeżeli, jak mówią poeci, bogowie są zawistni z natury, to mogłoby się to zdarzyć w tym przypadku i wszyscy wybitni w tej dziedzinie wiedzy mogliby być nieszczęśliwi. Lecz ani bóstwo nie może być zawistne - raczej jak mówi przysłowie, ,.już nic raz bardowie śpiewali fałszywą pieśń’’ - ani też żadna inna wiedza nie może być uznana za bardziej czcigodnąi od tej tego rodzaju. Bo wiedza najbardziej boska jest również najbardziej czcigodna, i jedynie ta wiedza może być na dwa sposoby najhardziej boska. Wiedza bowiem, która byłaby najhardziej odpowiednia dla boga. jest wiedzą boską, a także i wszelka wiedza, która by dotyczyła rzeczy boskich: a tylko ta wiedza posiada obydwie te cechy: bo (1) tylko bóg może być przyczyną wszystkich rzeczy i pierwszą zasadą, i (2) taką wiedzę albo sam bóg może posiadać, albo przynajmniej w najwyższym stopniu. Wszystkie inne rodzaje wiedzy mogą być pożyteczniejsze od niej. ale żadna nie może być lepsza*.

2

Problemy filozofii starożytnej

Powiedzieliśmy, że filozofia chce poznać całość rzeczywistości w sposób racjonalny i dla celów czysto teoretycznych. Jasne jest w szakże, że cała rzeczywistość nie jest monolitycznym blokiem, lecz zbiorem rzeczy od siebie odrębnych, chociaż organicznie i ściśle ze sobą powiązanych. Jasne jest więc, że ogólny problem filozoficzny z konieczności będzie się musiał z czasem podzielić na problemy bardziej szczegółowe i dokładniej określone, powiązane między sobą stosowmie do sposobów i miary', w jakiej łączą się ze sobą elementy rzeczywistości, które są ich przedmiotem. Już a priori jasne jest także to, że w ramach problemu ogólnego te szczegółowe problemy pojawią się nie równocześnie, ale ujrzą światło dzienne w miarę upływu czasu.