socjo 9

116 Rozdział 4. Interakcja społeczna a życie codzienne

uprzejmej nieuwagi. Dlatego w windach ludzie często przesadnie demonstrują postawę „nie słucham” i „nie patrzę”, wlepiając wzrok w powietrze, rząd przycisków czy gdzie-kolwielc. byle nie patrzeć w stronę współpasażera. Konwersacje z reguły zamierają albo zostają ograniczone do krótkich zdań. Podobnie dzieje się. gdy w biurze lub w domu rozmowę kilku osób przerywa telefon do jednej z nich. Pozostałym osobom trudno momentalnie okazać kompletną nieuwagę, więc trochę na silę kontynuują rozpoczętą rozmowę.

M a n i p u 1 o w a n i e w r a ż e n i a m i

Goffman i inni autorzy zajmujący się interakcją społeczną stosują w jej analizie pojęcia zaczerpnięte ze świata teatru. Stąd pochodzi na przykład koncepcja roli społecznej. Role to społecznie określone oczekiwania, jakie spełnia osoba o określonym statusie, czyli pozycji społecznej. Bycie nauczycielem oznacza zajmowanie określonej pozycji. Rola nauczyciela polega na zachowywaniu się w określony sposób wobec uczniów. Goffman opisuje życie społeczne tak, jakby było grą aktorów na scenie - albo na wielu scenach, gdyż to, jak przebiega nasza gra, zależy od odgrywanych przez nas w danym momencie ról. Podejście to określa się czasem mianem modelu dramaturgicznego, w którym życic społeczne jest przedstawieniem scenicznym. Ludzie są wrażliwi na to, jak widzą ich inni, i stosują wiele sposobów manipulowania wrażeniami innych, by wywołać u nich pożądane reakcje. Czasami robimy to z premedytacją, ale zazwyczaj dzieje się tak bez udziału naszej świadomości. Na przykład młody człowiek, który wybiera się na spotkanie w interesach, wkłada garnitur i krawat, i okazuje jak najlepsze maniery. Jeszcze tego samego wieczoru, oglądając z przyjaciółmi mecz pitki nożnej, jest ubrany w dżinsy i koszulkę, i sypie dowcipami. 'l'o właśnie jest manipulacja wrażeniami.

Socjologowie chętnie stosują rozróżnienie statusu przypisanego i statusu osiągniętego. Status przypisany lo status „przyznany” jednostce na podstawie jej cech biologicznych, jak rasa, płeć i wiek. Można więc mieć status osoby „białej”, „kobiety” czy „nastolatka”. Status osiągnięty lo status, który jednostka uzyskuje własnym wysiłkiem. Twoim statusem osiągniętym może być status „absolwenta”, „sportowca” czy „pracownika”. Na ogól chcemy wierzyć, że najważniejszy jest nasz status osiągnięty, ale społeczeństwo może być innego zdania. W każdym społeczeństwie pewne statusy mają pierwszeństwo przed innymi i zasadniczo determinują pozycję społeczną danej jednostki. Socjologowie określają to jako status podstawowy (zob. E. C. Hughes 1945; Becker 1963). Najpowszechniejsze statusy zasadnicze opierają się na rasie i płci. Socjologowie wykazali, że podczas spotkania z drugą osobą przede wszystkim zauważamy jej pięć i rasę (zob. Omi, Winant 1994).

Scena i kulisy

Życie społeczne można na ogół podzielić na „scenę” i „kulisy”. Scena to sytuacje i spotkania, w których jednostki odgrywają formalne role. Przedstawienia są często efektem pracy zespołowej, jak wówczas gdy czołowi politycy tej samej partii odgrywają przed kamerami telewizyjnymi scenę jedności i przyjaźni, chociaż serdecznie się nie lubią. Podobnie żona z mężem mogą starannie ukrywać przed dziećmi swoje sprzeczki, solidarnie odgrywając przed nimi harmonijny związek, aby gdy tylko dzieci pójdą spać, rozpocząć zażartą kłótnię.

W kulisach jednostki trzymają rekwizyty i przygotowują się do interakcji w bardziej oficjalnych sytuacjach. Obszary te przypominają kulisy teatralne albo przerwy . i_iręceniu zdjęć filmowych. Poza sceną jednostki mogą bezpiecznie odprężyć się i dać _up_Ust uczuciom i zachowaniom, na jakie nie pozwalają sobie na scenie. Kulisy pozwalają na „przeklinanie, jawne poruszanie tematów seksualnych, bezpośredniość, palenic, niedbały ubiór, «bylc jaki» sposób siedzenia lub stania, posługiwanie się żargonem czy wyrażeniami niezbyt poprawnymi, mamrotanie i wykrzykiwanie, swawolną agresywność i «wyglupianie sic», niezwracanie uwagi na obecnych przy robieniu takich czy innych drobnych gestów, które mogłyby mieć symboliczny charakter, pozwalanie sobie na pogwizdywanie, żucie, ogryzanie, bekanie i wiatry” (Goffman 2000). Najbardziej uprzejma kelnerka może wraz z zatrzaśnięciem drzwi kuchennych zmieniać się w hałaśliwą awanturnicę. Niewiele jest chyba restauracji, które chcieliby odwiedzać klienci, gdyby wiedzieli, co dzieje się w ich kuchniach.

Przestrzeń prywatna

Są różne kulturowe definicje przestrzeni prywatnej. W kulturze zachodniej oznacza ona utrzymywanie dystansu przynajmniej jednego metra podczas interakcji zogniskowanej; stojąc bokiem do siebie, można zbliżyć się bardziej. Na Środkowym Wschodzie odległość ta jest mniejsza niż dopuszczalna na Zachodzie. Odwiedzający te części świata mieszkańcy Zachodu są często zmieszani taką niespodziewaną bliskością fizyczną.

Edward T. Hall, który wiele badań poświęci! komunikacji niewerbalnej, rozróżnia kilka stref przestrzeni prywatnej. Dystans intymny, do pól metra, jest zarezerwowany dla bardzo niewielu kontaktów społecznych. W tej strefie przestrzeni prywatnej mogą się kontaktować jedynie osoby będące w związku dopuszczającym częsty kontakt fizyczny, jak kochankowie czy rodzice i dzieci. Dystans prywatny (od pói metra do około metra) stanowi naturalną przestrzeń spotkań z przyjaciółmi i dobrymi znajomymi. Dopuszczalny jest pewien stopień intymności, ale jest ona ściśle ograniczona. Dystans społeczny, od metra do trzech metrów, to odległość zachowywana zazwyczaj w sytuacjach formalnych, jak wywiad. Czwarta strefa to dystans publiczny, od około czterech metrów, zachowywany przez osoby występujące przed publicznością.

W zwykłej interakcji newralgiczne są strefy wyznaczone przez dystans intymny i prywatny. Reakcją jednostki na ich naruszenie będą próby odzyskania zagarniętej przestrzeni. Mogą one polegać na wpatrywaniu się w intruza wzrokiem mówiącym „Wynocha!” albo odepchnięciu go na bok. Ludzie zmuszeni do przebywania w bliskości, jaka im nie odpowiada, konstruują często coś w rodzaju fizycznej granicy. Tak więc czytelnik przy zatłoczonym stole biblioteki może stertami książek wyznaczyć granice swojej przestrzeni prywatnej (zob. E. T. Hall 1987, 1997).

Podobnie jak w przypadku innych form komunikacji niewerbalnej odgrywa tu rolę także czynnik pici kulturowej. Tradycyjnie mężczyzna cieszy się większą swobodą w korzystaniu z przestrzeni niż kobieta. Dotyczy to także wkraczania przez mężczyzn w przestrzeń prywatną kobiet, z którymi niekoniecznie są intymnie związani czy choćby blisko zaprzyjaźnieni. Gest mężczyzny, który bierze kobietę pod rękę, kiedy idą razem, albo kładzie rękę na jej ramieniu, kiedy przepuszcza ją w drzwiach, może być oznaką przyjacielskiej troski lub uprzejmości. Ale zachowanie odwrotne - kiedy kobieta przekroczyłaby przestrzeń osobistą mężczyzny - jest często interpretowane jako flirt lub zachęta seksualna. Nowe prawodawstwo i standardy dotyczące molestowania seksualnego w wielu kra-