10031

WSTĘP

WSTĘP

cii

XV- Warszawie Wokulskiego me ma w,ęc Zamku. P_ałacu Namiestnikowskiego ani Belwederu, bo one dla probl_ema,_yki polskiej teco utworu nie są lak wyłącznie ważne by _mi;ił przesłaniać sprawy istotniejsze ..byc albo mc byc" „aro. llSja Powiedziałby Prus. gdyby to móg, _pod cenzura powiedzieć wpływ złowrog, na zyce polsk.e. ale Zneraia nie tvlko dlatego, ze symbolizują władzę zaborczą. E ogranicza nas we wszystkim, demoralizuje . wyniszcza, ale również dlatego, że my sycąc się emocjami na t|_c niewoli i specjalizując się w jej przezywaniu zaniedbaliśmy swoje obowiązki cywilizacyjne i myślenie kategoriami spole-

czeństwa.    ,    _{_}___•    , ,

Wyrzuty i zarzuty tego rodzaju powtaizaja mc " f alce,

ale najwyrazistsza i najostrzejszą ich formułę cenzor usunął z pierwodruku. Wypowiadał ją tam Suzin, gdy po przyjacielsku próbował wybić Wokulskiemu z głowy pannę Izabelę: ..Ot co was gubi wszystkich Polaków: u was na wszystko, i na handel, i na~politykę. i na kobiety [...] serce i serce... I to jest wasze głupstwo".

Słowa te pochodzą z odcinka, który zdenerwował cenzora. Ale zgorszyłyby one pewno i takich czytelników polskich, którzy podzielali formułę patriotyzmu wpisaną np. w Nad Niemnem Orzeszkowej, a więc czytelników, których ponoć raziło nawet to, że Prus dał Suzinowi nazwisko filarety upamiętnione w scenie więziennej III części Dziadów Mickiewicza (zob. przypis 27 w rozdz. VIII tomu I).

Nie wiemy, jakimi pobudkami kierował się cenzor, zakazując druku tego odcinka, skądinąd najlepszego w naszej prozie XIX-wiecznej przykładu stylizacji mówienia „z rosyjska . Można przypuszczać, że drażniła go kreacja Rosjanina jako rubasznego a egzotycznego oryginała. Albo że nie podobał mu się pomysł Moskala dobrodusznie tolerancyjnego dla polskich uczuć narodowych, Moskala, który uznaje w Wokulskim Polaka, me zaś — urzędowo — mieszkańca Przywiślaris-

kiego Kraju. Albo że skwasił go motyw komitywy Polaka i Rosjanina w stylu me zaprojektowanym przez propagandę carską: Suzin me mieści się w schemacie Rosjanina opiekun czego czy nauczyciela moralności jest zbyt partnerski

Tak być mogło: cenzorzy bywali małostkowi i powierzcho-wni.

Ale mogło być i inaczej. Ta sama warszawska cenzura która kaleczyła Lalkę* tak nietypowo krytyczną wobec tradycji powstania styczniowego, tak zdystansowaną od polskich przekleństw Sybiru i tak otwartą na kontakty polsko-rosyjskie. ta sama cenzura i w tym samym czasie przepuszczała żarliwe stronice hołdu dla mogiły powstańczej w Nad Nie-mneni. Prawda, że Orzeszkowa była mistrzynią szyfru i cenzor mógł zostać przez nią przechytrzony ale nie należy wykluczać. żc Lalka obudziła jego czujność z innego powodu: oto może wyczuł, że we fragmencie z Suzinem została przekroczona zasada, wedle której władze zaborcze przywykły traktować Polaków: zasada prymatu czy nawet wyłączności polityki w polskim życiu duchowym. Wokulski, który tej zasadzie się wymyka, staje się Polakiem dziwnie niepokojącym: pojawia się oto na płaszczyznach, na których może być rzeczywistym kontrahentem Rosjanina. Rosjanin może mu się z czegoś zwierzać, o coś dla siebie istotnego go prosić, a w ogólności rozmawiać z nim. jakby rozmawiał z Francuzem. Anglikiem, z drugim nawet Rosjaninem. ..W postaci Suzina pisał Jan Kott — Prus pokazał podszewkę gospodarczą pozytywizmu i nowy styl ugody z caratem ⁸⁹. Niecała to prawda, skoro cenzor carski zareagował na najciekawszy tej ugody obrazek — zaostrzonym ołówkiem.

’ Krytycyzm Prusa wobec politycznej jednostronności zorientowania polskieeo widać na wielu stronicach Lalki Widać w migawkach nonszalanckiej politykomanu przypadkowych