100!09

78 k. l.ustnwski • Od idei du iiitcuriicji europejskiej

W miarę postępów polityki faszystowskiej w Niemczech, projekty geopolityczne von Haushofera zyskiwały coraz szersze uznanie.

Wśród zwolenników Wielkich Niemiec (Grossdeutschland) przez cały okres międzywojenny występowały dążenia do przyłączenia Austrii do Niemiec. Dla realizacji lego wielkoniemieckicgo celu stopniowo zacieśniano więzy gospodarcze, a Berlin wspierał ruch narodowosocjalistyczny w Austrii. Proces ten zbiegi się z likwidacją powojennych ograniczeń wersalskich wobec Niemiec.

Jesicnią 1933 roku Mussolini rozwinął konkurencyjny, wobec planowanej federacji naddunajskiej, projekt integracji środkowoeuropejskiej pod kierownictwem Włoch. Miał on na celu ograniczenie rozwiniętych wpływów francuskich na obszarze środkowoeuropejskim poprzez Małą Enlentę i sojusz francusko-polski. Projekt ten, zwany paktem rzymskim, wszedł w życie w marcu 1934 roku, tworząc preferencje w wymianie handlowej między Austrią, Węgrami i Włochami. Miał też przeciwdziałać rosnącym w Niemczech dążeniom do „w-chłonięcia" Austrii.

Mała Ententa (Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia), powiązana /. francuskim systemem bezpieczeństwa na wschodzie oraz powstała później Ententa Bałkańska (łącząca Grecję. Jugosławię, Rumunię i Turcję), odegrały niewielką rolę. Zdominowała je bardzo ekspansywna polityka gospodarcza Niemiec w południowej i środkowej części Europy, wypierająca wpływy francuskie z państw tego regionu. Obie Entcnty utraciły swe znaczenie po zawarciu, z inspiracji Berlina, paktu przyjaźni pomiędzy Jugosławią i Bułgarią w Belgradzie 24 stycznia 1934 roku. W kilka tygodni później Jugosławia podpisała układ z Wiochami i wbrew postanowieniom Paktu Małej Ententy nie poinformowała o tym swych partnerów. Poparła natomiast jawną agresję Wioch na Abisynię.

Na początku lat trzydziestych rozważano również koncepcję utworzenia węższej federacji środkowoeuropejskiej z udziałem Austrii, Czechosłowacji i Węgier, ze stolicą w Wiedniu. Węgierski badacz Emil Hantos uważał, że zjednoczone państwa basenu naddunajskiego powinny powołać wspólny rynek ekonomiczny, unikając tworzenia unii celnej z Niemcami⁴''. Koncepcję Hantosa wspierali wówczas Andre Tardicu i Viclor Bauer, ale storpedowali ją Niemcy, umacniający tam wpływy gospodarcze.

7. PANEUROPEJSKIE ROZWAŻANIA INTELEKTUALISTÓW

Po wybuchu wielkiego kryzysu światowego w 1929 roku, cześć intelektualistów europejskich wyrażała zaniepokojenie losem narodów Europy. Załamaniu uległa pewność siebie jej mieszkańców oraz ich przekonanie o doskonałości kultury europejskiej⁴' Nastroje katastroficzne wywoływał kryzys gospodarczy, narastanie dążeń totalitarnych, poczucie zagubienia i chaosu Znalazło to odbicie w twórczości Gastona Riou, Juliana Bendy, Oswalda Spenglera, Karla Jaspersa. Jose

ikhi W arszawa IW8.s «)*'

1 IldiUtw, Oe/ WV,rneueii Mjtjtkfeiimj&i Berlin 1933 k W tlccki. HjiimiU-fiti. (A. fu\ihlvnuavki iiHrgratii ciiroripj.i

Oftegi y Gasseta i wielu innych. Próbowali oni poszukiwać środków zaradczych wobec narastania fali nacjonalizmów. Formułowali propozycje zacieśniania współpracy narodów i rozwijania idei jedności europejskiej.

Wyraźne cele federalizacji Europy formułował mniej znany, ale bardzo sugestywny pisarz Gaston Riou. W pracach zatytułowanych Zjednoczyć się lub umrzeć oraz Moja ojczyzna Europa proponował państwom europejskim powołanie federacji europejskiej („ponadpaństwa”), dysponującego władzą w zakresie handlu, finansów, dyplomacji i armii. Preferował umacnianie „ojczyzny Europy", którą uważała za cel lepszy, aniżeli zabieganie o uzgadnianie interesów skłóconych „ojczyzn narodowych”. Pozytywną rolę w tym dziele wyznaczał dla Ligi Narodów.

Julian Benda w Rozważaniach o narodzie europejskim (1933) wzywał do „zrywu intelektualnego" myślicieli europejskich i skuteczniejszego eksponowania wspólnych wartości. Uważał, że w okresie przewartościowań politycznych wartości ogólnoeuropejskie mogłyby ułatwiać współpracę narodów, a zarazem ograniczać destrukcyjny wpływ wybujałych nacjonalizmów. W oparciu o analizy przyczyn rozwoju nacjonalizmów w Europie postulował przezwyciężanie poglądów o inności narodów i domagał się stawania ponad naturalnymi różnioemi między poszczególnymi państwami.

Zaniepokojony narastaniem zagrożeń europejskich niemiecki filozof-egzysten-cjalista Karl Jaspers wydal pracę zatytułowaną Duch Euro py, eksponując przede wszystkim konieczność wzbogacania duchowego społeczeństw kontynentu. Niepokój jego budziło występowanie swoistego paradoksu europejskiego: Rosji przestrzennie bliskiej, a „duchowo dalekiej” i Ameryki przestrzennie dalekiej, a „duchowo bliskiej”. Krytyczną ocenę cywilizacji europejskiej zawierała również praca niemieckiego filozofa Oswalda Spcnglera Upadek Zachodu.

Wybitny hiszpański filozof Ortega y Gasset, w wydanej w 1930 roku książce zatytułowanej Bunt mas, dostrzegał główne zagrożenie dla Europy w postaci amerykanizacji, bolszewizacji i faszyzacji jej kultury. Dowodził, że wzrost liczby mieszkańców doprowadza do prymitywizacji kultury europejskiej, rozbicia wartości europejskich i ułatwia działania dyktatorów. W eseju Rozmyślania o Europie Ortega y Gasset silnie akcentuje współwystępowanie jedności narodowej oraz współprzynależności europejskiej, europejskich zwyczajów, obyczajów, opinii publicznej, prawa i systemu władz. Dowodzi, iż kulturowa jedność Europy „nie jest fantazją, lecz znaną rzeczywistością; fantazją jest natomiast coś wręcz przeciwnego, przeświadczenie, że Francja, Niemcy, Włochy lub Hiszpanie to substancjalne, a zarazem pełne i niezależne rzeczywistości”⁴®. W sugestywny sposób dowodził, że cywilizacja europejska wypracowała swoją tożsamość, a w istocie rzeczy „Europa jest rojem skupiającym wiele pszczół w jednym locie”⁴'¹. Ortega y Gasset zafascynowany dorobkiem kulturalnym Europy i ideą paneuropejską (jako sympatyk hrabiego Coudenhove-Kalergiego) proponował, aby tworzyć jedną organizację wyko-

⁴¹ J. Ortega y Gasset, Rozmyślania o Europie, (w:) tenże. Bum mas i inne puma socjologiczne Warszawa 1982, s. 731.

** Tamże, s. 732.