44,45

W dziele Cervantesa fantastyka oparta na hiperbolizacji służy tendencjom parodystycznym, ośmiesza nieprawdopodobne przygody bohaterów średniowiecznego romansu rycerskiego, a zarazem — co istotniejsze — jest środkiem wyrazistej charakterystyki psychologicznej i moralnej dwóch przeciwstawnych typów ludzkich: Don Kichota i Sancho Pan-sy. W fantastycznym wyolbrzymieniu typy te nabierają walorów powszechnych, ich rysy uboczne i przypadkowe schodzą na plan dalszy, uwypuklone zaś zostają te, które składają się na ich istotę. Widzimy zatem, że fantastyka łączy się ściśle w obu tych dziełach z realizmem. Elementy realistycznej obserwacji służą jako budulec, z którego powstaje uogólnienie o charakterze fantastycznym. Świat przedstawiony jest organiczną jednością obu tych poziomów. Niektórzy badacze określają paradoksalnie tę sytuację jako „realizm fantastyczny”.

W literaturze osiemnastowiecznej, w okresie oświecenia, fantastyka łączyła się ściśle z tendencjami utopijnymi wyrosłymi z podłoża racjonalistycznego. Źródłem tej fantastyki były racjonalistyczne ideały organizacji społecznej i moralności. W dziełach ówczesnych pisarzy znajdujemy niejednokrotnie modele idealnych społeczeństw, w obrębie których stosunki między ludźmi układały się harmonijnie, zgodnie z rozumem i prawami natury. Owe idealne organizmy społeczne były w dziełach pisarzy osiemnastowiecznych przeciwstawiane rzeczywistym, historycznie konkretnym warunkom społecznym, były światem postulowanym, który na zasadzie kontrastu łączył się ze światem realnym.

Przypomnijmy tu powieść Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, w której tytułowy bohater znalazł się właśnie w takiej krainie idealnej sprawiedliwości, na wyspie Nipu, będącej — zgodnie z zamierzeniami autora — zaprzeczeniem anarchii, bezładu i nieporządku charakteryzującego stosunki polskie. W powieści Krasickiego konkretny obraz polskich warunków, zawarty w części pierwszej, jest przeciwstawiony obrazowi utopijnemu, który jest wykładnikiem zapatrywań autora i stanowi jak gdyby ucieleśnienie jego przeświadczeń na temat problemów organizacji społecznej. Stosunek wzajemny obrazu realistycznego i obrazu fantastycznego układa się zatem następująco: pierwszy z nich odpowiada historycznie konkretnej rzeczywistości, nasycony jest różnorodnymi realiami obyczajowymi, drugi natomiast stanowi próbę ukazania świata, który nie odpowiada wprawdzie żadnej rzeczywistości, ale znajduje wytłumaczenie w pewnym systemie racjonalnie uzasadnionych poglądów i postulatów.

Podobnie w Podróżach Guliwera Swifta bohater wędruje przez liczne krainy, których próżno by szukać na mapach. Wszystkie te państwa olbrzymów, liliputów czy innych na poły ludzkich, na poły zwierzęcych istot są tworami na wskroś fantastycznymi, ale jednocześnie poprzez ich opis autor dokonuje krytyki, przedstawia satyrycznie i ośmiesza współczesne mu stosunki społeczne i polityczne Anglii. Fantastyczna opowieść jest jednocześnie pamfletem na konkretną rzeczywistość społeczną.

Szczególną — choć zupełnie odmienną — rolę odgrywała fantastyka w literaturze romantycznej. Niewątpliwie była tutaj związana z oddziaływaniem ludowości, z wpływami wierzeń ludowych, z najróżnorodniejszymi zjawiskami folkloru, takimi jak podania, legendy, klechdy, baśnie itd., które romantycy na szeroką skalę wprowadzali do poezji. Przykładem tego typu fantastyki są np. Ballady i romanse Mickiewicza.

Romantyzm wprowadził jednak do literatury również fantastykę innego rodzaju. Zrywał mianowicie programowo, nawet w utworach odnoszących się do konkretnych zdarzeń historycznych (jak III część Dziadów czy Kordian), z realnym prawdopodobieństwem przedstawianych sytuacji, z naturalnym następstwem chronologicznym wypadków, z ograniczeniami czasu i przestrzeni. W tego rodzaju uogólnieniu artystycznym, mającym charakter wizji poetyckiej, ulegały rozbiciu faktyczne związki pomiędzy elementami rzeczywistości. Romantyzm jak gdyby przyznał artystom prawo do nietlumaczenia się z fantastyki, prawo do swobodnej gry wyobraźni, tworzącej świat poetycki wedle własnych praw, narzucającej mu kształt nie liczący się z prawami świata realnego. Fantastyka tego typu była literackim odpowiednikiem zasadniczej w prądzie romantycznym sytuacji społeczno-kulturalnej, sytuacji konfliktu pomiędzy jednostką a zbiorowością, pomiędzy doznaniami i poglądami jednostki a normami, nawykami i mniemaniami środowiska społecznego. Kreując fantastyczne światy, romantyczny twórca przeciwstawiał własną wyobraźnię utrwalonym socjalnie sposobom postrzegania i nawykom estetycznym, zjamowal pozycję agresywną względem istniejących poglądów. Świadomy swej indywidualnej odrębności, przyznawał sobie prawo do atakowania zastanych przyzwyczajeń odbiorców, zarówno estetycznych, jak poznawczych i moralnych.

Elementy fantastyki zupełnie wyeliminował dziewiętnastowieczny realizm, a potem naturalizm. Realiści zasadniczym zagadnieniem uczynili strukturalną odpowiedniość świata przedstawionego wobec świata

45