CCF20090513032

82

I. Indukcja i wyjaśnianie

zależą wyłącznic od sil ciążenia. Jego hcurystyka pozytywna polegała na kolejnym uwzględnianiu oddziaływań między planetami (a nie tylko między planetami a Słońcem), rozmiarów planet, ich kształtów i tak dalej.

Twardy rdzeń programu pełni funkcję narzędzia krytyki hipotez wysuwanych w jego ramach. Jest niejako odpowiednikiem wiedzy zastanej w koncepcji Poppera. Można śmiało powiedzieć, żc twardy rdzeń jest tym fragmentem wiedzy zastanej, który jest istotny dla problematyki danego programu badawczego. Dzięki temu pojęciu problem rewizji wiedzy zastanej został przekształcony w problem rewizji twardego rdzenia programu badawczego, czyli problem kryterium porzucenia lub kontynuacji programu. Rozwiązanie zaproponowane przez Lakatosa przedstawia się następująco.

O programie badawczym mówimy, że jest postępowy⁶⁸, jeżeli kolejne hipotezy H_v ..., H_n wysuwane w jego ramach mają bogatszą treść empiryczną od poprzednich oraz przynajmniej część nadwyżki treści empirycznej jest potwierdzona. Innymi słowy, jeżeli kolejne hipotezy programu spełniają Popperowskie warunki przyrostu wiedzy. Programy postępowe należy kontynuować. Pozostałe programy nazywają się programami degenerującymi się. Tc należy porzucać.

Metodologia naukowych programów badawczych dostarcza więc jasnego kryterium rewizji wiedzy zastanej: należy podtrzymywać te fragmenty wiedzy zastanej, które służą jako twardy rdzeń postępowego programu badawczego, rewidować zaś te, które wchodzą w skład twardego rdzenia degenerującego się programu badawczego. Inną atrakcją tej metodologii jest usankcjonowanie faktu, który z punktu widzenia klasycznego falsyfikacjonizmu musiałby uchodzić za przejaw nieracjonalności uczonych, mianowicie że uczeni często równolegle rozwijają wzajemnie wykluczające się teorie, także teorie zawierające hipotezy jawnie sfalsy fi kowane. Na przykład mechanika klasyczna uchodzi za sfalsyfikowaną, odkąd zaakceptowano teorię względności. Tymczasem oparta na klasycznych założeniach mechanika ośrodków ciągłych (hydromechanika) wciąż, się rozwija, czyli stanowi postępowy program badawczy.

^M Pomijam bardziej szczegółowe rozróżnienia Lakatosa na programy teoretycznie, empirycznie i heurystycznie postępowe.

3. Falsyfikacjonizm i jego trudności

83

Pluralizm

teoretyczny

Nie ma nic dziwnego w tym, że w różnych dziedzinach nauki może istnieć w tym samym czasie więcej niż jeden postępowy program badawczy. Należy zatem przyjąć zasadę pluralizmu teoretycznego, która dopuszcza równolegle rozwijanie konkurencyjnych, niezgodnych ze sobą programów badawczych, gdy wszystkie są postępowe. Nie ma bowiem powodu, by decyzję co do wyboru programu podejmować natychmiast. Można poczekać, aż niektóre programy zaczną sic degenerować. Więcej nawet, nic należy przedwcześnie porzucać programów degenerujących się. Może się przecież okazać, że program degeneruje się nie z powodu swoich wewnętrznych wad, ale z powodu niedostatków pomysłowości uczonych weń zaangażowanych. Trzeba więc poczekać z decyzją, by dać szansę na pojawienie się twórczych pomysłów, które ożywią pozornie bezwartościowe programy.

Racjonalność

odroczona

Anarchizm

epistemologiczny

Taka koncepcja racjonalności odroczonej (postponed rationality) zostawia twórczości naukowej więcej pola od koncepcji racjonalności natychmiastowej (instant rationality), która zaleca bezpardonową dyskwalifikację hipotez sfalsyfikowanych. Tolerancja wszakże tylko wtedy jest światła, gdy ma zakreślone - niekoniecznie sztywne - granice. Powstaje kłopotliwe pytanie, jak długo należy pozwalać programom na pączkowanie lub czekać na ponowny rozkwit programów więdnących. Dlatego Paul Feyerabcnd w dedykacji swej książki Przeciw metodzie*⁹ nazwał Lakatosa „towarzyszem anarchistą”. Feyerabend miał na myśli głoszony przez siebie ana rch i zm epistemologiczny, wedle którego żadnego pomysłu naukowego ani metodologicznego nie należy nigdy odrzucać, każdy pomysł jest dobry (anything goes)^{1 2}. Lakatos oczywiście nie podzielał takiego stanowiska, jednak przedwczesna śmierć (1974) przeszkodziła mu odpowiedzieć, w jaki sposób metodologia naukowych programów badawczych może uniknąć skrajności anarchizmu i podać pozytywne rozwiązanie problemu rewizji wiedzy zastanej.

1

   Zob. P.K. Feyerabend, Przeciw metodzie, tłum. S. Wiertlewski, Wrocław 1996.

2

   Ten trudny do przetłumaczenia angielski zwrot najczęściej przekładano jako „wszystko ujdzie". Jednak uchodzą również rzeczy byłe jakie, Feyerabend zaś próbował dowieść, że rygorystyczna i sztywna metodologia eliminuje pomysły nie byle jakie. Dlatego Kazimierz Jodkowski proponował przekład „wszystko się nada", a Stefan Wiertlewski „nic świętego”.