DSC02258

Tworzenie hipotez nie jest wcale takie proste, jak mogłoby się wydawać. Trzeba mieć dużą wiedzę teoretyczną z zakresu objętej badaniami problematyki, dobrą orientację w wynikach dotychczasowych badań na ten lub zbliżony temat oraz pewną intuicję badawczą. Bardzo przydatne mogą być również własne obserwacje i doświadczenia. Tworzenie hipotez wymaga zatem dość dużej aktywności poznawczej badacza lub zespołu badawczego, która obejmuje studiowanie odpowiedniej literatury (merytorycznej i metodologicznej) oraz pracę myślową, której rezultatem będzie ostateczna formuła hipotezy.

Chociaż hipotezom nadaje się wysoką rangę wśród innych czynności badawczych, powszechnie podkreśla się ich znaczenie w badaniach naukowych i uznaje się je za „wszechstronne w nauce”¹⁴⁹, to trzeba również zauważyć, że nie w każdych badaniach zachodzi konieczność tworzenia hipotez, a w niektórych jest to wręcz niepożądane i szkodliwe. Najbardziej pożądane jest tworzenie hipotez w badaniach pedagogicznych o charakterze eksperymentalnym, natomiast niecelowe jest ich formułowanie do problemów badawczych dotyczących tylko opisu i analizy badanych faktów, zjawisk czy procesów, bez wnikania w zachodzące między nimi relacje. Szkodliwość hipotez w takich badaniach polega na tym, że mogą one w sposób tendencyjny i stronniczy wpływać na gromadzenie i selekcję materiału badawczego¹⁵⁰. Takimi badaniami są m.in. badania dotyczące historii myśli pedagogicznej, historii szkolnictwa, funkcjonowania określonego rodzaju placówek opiekuńczo--wychowawczych czy instytucji oświatowych.

Hipotezy ukierunkowują organizację i przebieg badań, ale jak słusznie twierdzi T. Pilch, nie mogą ich zastąpić¹⁵¹. Wymienione wcześniej przez J. Gniteckiego hipotezy zerowe i alternatywne, które wyszczególniają także J. Sztumski i S. Juszczyk¹⁵², określane również jako konstruktywne, są charakterystyczne przede wszyst-

^,J9 Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódż 1987, s. 206.

^,s° M. Lobocki: Wprowadzenie do metodologii..., op. cii., s. 127.

^1,1 T. Pilch: Op. cii., s. 69.

¹⁾² J. Sztumski: Op. ciL, s. 55; S. Juszczyk: Op. cii., s. 55.

kim dla analizy statystycznej¹⁵³. Hipotezy zerowe w statystyce oznaczają jednakowość, równość, niezależność i są obalane, a konstruktywne (alternatywne) oznaczają inność, odmienność, zależność i są uzasadniane¹⁵⁴.

1.8. Zmienne i wskaźniki

Pojęcia „zmiennych” i „wskaźników” pozostają w bliskim związku z problemem i hipotezą badawczą. Przedmiotem badań pedagogicznych, jak wcześniej wspomniano, mogą być fakty, procesy, zjawiska lub osoby (dzieci, młodzież, dorośli, nauczyciele, opiekunowie itp.). Badany obiekt (zjawisko, osoby itp.) charakteryzuje się różnymi właściwościami (cechami). Podejmując się ich badania nie zawsze interesują nas wszystkie właściwości, którymi się badany obiekt charakteryzuje. Trzeba zatem określić, które z tych właściwości będą poddane badaniu. Nawet jeśli badaniem byłyby objęte wszystkie właściwości (cechy) przedmiotu badań, to i tak wskazane jest ich wyszczególnienie. Taka operacja służy bowiem uściśleniu, skonkretyzowaniu problemów badawczych. Dlaczego jednak używa się określenia „zmienna”? Otóż zmienną najogólniej nazywa się te objęte badaniem cechy (właściwości), które mogą przyjmować różne wartości, czyli podlegają zmianie.

W wyjaśnianiu istoty zmiennej autorzy różnych opracowań z zakresu metodologii badań często odwołują się do jej rozumienia przez J. Brzezińskiego: Jeżeli o danej właściwości możemy powiedzieć, że przyjmuje ona różne wartości, to jest to zmienna (ang. varia-ble)'^ss. Za podstawę takiego rozumienia zmiennej przyjął definicję sformułowaną przez F.N. Kerlingera, który twierdzi, że zmienna jest właściwością - cechą (property), która przybiera różne wartości^,56.

¹⁵⁵ S. Juszczyk: Op. cii., s. SS.

¹⁵⁴    Ibid,, s. 55-56.

¹⁵⁵    J. Brzeziński: Elementy metodologii.... op. cii., s, 22. Ibid.

77