historia dyplomacji (138)

go poddawała się pod protekcję Karola Gustawa. W imieniu jej układ z przedstawicielem obcego państwa zawierało kilku wojewodów i senatorów określanych jako „Domini senatores et proceres palatinatus utrius-que” (panowie senatorowie i najznakomitsi mężowie obu województw), przy czym dwaj z nich, wojewoda poznański Krzysztof Opaliński i kaliski Andrzej Grudziński, podpisali akt wraz z formułą „suo et totius Palatinatus nomine” (w imieniu swoim i całego województwa). Oficjalnie uznanym mediatorem między szlachtą obu wspomnianych województw był Hieronim Radziejowski występujący w dokumencie jako podkanclerzy Królestwa Polskiego, mimo iż prawomocnym wyrokiem sądu marszałkowskiego z 20 stycznia 1652 r. został skazany na śmierć i wieczną infamię, a wyrok ten mimo zakwestionowania przez Trybunał Koronny zyskał ostateczną aprobatę na drugim sejmie 1652 r. Ze strony szwedzkiej akt kapitulacji podpisał generał Arwid Wittemberg. W tekście zastrzeżona została ratyfikacja traktatu przez króla szwedzkiego. Oczywiście nigdzie nie było mowy o kapitulacji".

„Articuli compositionis pacis” (artykuły ułożenia pokoju) spod Ujścia są przykładem traktatu zawartego z przedstawicielem obcego monarchy bez wiedzy, aprobaty i pełnomocnictw króla i Rzeczypospolitej, są więc wyrazem daleko posuniętej decentralizacji suwerenności. Fakt ten należy specjalnie podkreślić, gdyż aktu podpisanego 25 lipca 1655 r. między dwoma województwami Rzeczypospolitej a dowódcą wojsk szwedzkich w żaden sposób nie można uznać za kapitulację wojskową, co byłoby rzeczą normalną i legalną, lecz za układ międzynarodowy zawarty między częścią Rzeczypospolitej a przedstawicielem obcego państwa. Szwedzi nie zwrócili uwagi na to, że Grudziński, Opaliński i inni dygnitarze podpisujący ten smutny w dziejach Polski dokument nie mieli ku temu żadnej plenipotencji od nikogo. Rzecz ze wszechmiar warta przypomnienia, że Wielkopolanie już po porzuceniu protekcji szwedzkiej zawarli dwukrotnie na własną rękę, w Sulęcinie (grudzień 1656 r.) i we Frankfurcie nad Odrą (marzec 1657 r.), układy z Brandenburgią. Delegaci wielkopolscy na rokowania w Sulęcinie na czele z kasztelanem poznańskim ¹

Krzysztofem Grzymułtowskim zaopatrzeni byli w plenipotencją podpisaną przez Piotra Opalińskiego, wojewodę podlaskiego oraz Wojciecha Szołdrskiego, starostę kaliskiego i innych przedstawicieli szlachty wielkopolskiej. Prawomocność plenipotencji i oczywiście obu traktatów budzi poważne wątpliwości”.

Podobnie — pozwalamy sobie użyć tego słowa — nielegalny był inny akt kapitulantów: ugoda kiejdańska⁷¹ zawarta bez zgody i upoważnienia senatu litewskiego czy nawet sejmików wielkiego księstwa. A dotyczyła¹ jak wiadomo, sprawy tak zupełnie zasadniczej, jak zerwanie unii jagiellońskiej i zastąpienie jej bliżej nieokreśloną unią Litwy ze Szwecją. Jeżeli uznamy ugodę kiejdańską za nielegalną, to również za takie uznać musimy i inne akty z niej wynikłe lub poprzedzające ją, jak np. akt oddania się Bogusława Radziwiłła, koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w poddaństwo królowi szwedzkiemu, sporządzony w formie przysięgi lennej⁷¹.

W związku z poruszonym tu przez nas zagadnieniem bardzo ciekawy zapisek znajdujemy u ówczesnego kronikarza i historiografa, Wawrzyńca Rudawskiego. Pisze on mianowicie, iż panowie litewscy, sprzeciwiający się zdradzie Radziwiłła, postanowili „ne pax fieret inscio Rege ac Republica”⁷¹ (aby żaden pokój nie stanął bez wiedzy króla i Rzeczypospolitej). Było to więc wyraźne wskazanie właśnie na nielegalność zamierzonego przez Radziwiłłów i ich adherentów układu. Również i akt spod Ujścia doczekał się negatywnej oceny współczesnych, co ciekawsze, samych jego kontrahentów. Oto kasztelan poznański Krzysztof Grzy-mułtowski wysłany wiosną 1656 r. do Jana Kazimierza, już jako przedstawiciel zbuntowanej przeciw Szwedom i wracającej do pracowitego monarchy Wielkopolski, usprawiedliwiał jej obywateli przed królem,, twierdząc, że podpisali oni ów układ, gdyż „nie było resistendi sposobu”. Następnie dodał: „Ale i ta nieszczęsna protekcja nomine tyłka trwać zdała się, a re ipsa [w rzeczy samej] zupełna zostawała Waszej Królewskiej Mości wiara, ore [ustami) zaś przychodniemu panu, a corde

⁷⁰ Sprawę układów wielkopolsko-brandenburskich zbadał Władysław Czapliński, "Wyprawa Wielkopolan na Nową Marchię w r. 1656 i układ w Sulęcinie, Roczn. Hist. 23 (1967). Autor wyraża przypuszczenie (s. 277), chyba jak najsłuszniejsze, że Jan Kazimierz nie zaprotestował prawdopodobnie przeciwko układowi w Sulęcinie z powodu kłopotów wojennych. Czapliński dodaje przy tym (Lc.): ..Fakt, że szlachta na własną rękę wchodziła w układy z nieprzyjacielem nie był

niego (tj. króla), niestety, nowością”.

. ⁷¹ J. L. Rudawski, op. cit., s. 180. O dalszych aktach ugody zob. Akta ugody-

Ktejdańskiej 1655 roku, wyd. W. Konopczyński, K. Lepszy, Wilno 1935. Zob. także AGAD, AKW, Szwedzkie, k. llb, nr 76.

⁷⁷ Wilno, 29 VII 1655, ib., nr 77.

⁷¹ J. L. Rudawski, op. cit., 1. c.

Articuli compositionis pacis Serenissimi Regis Suecorum nomine, inter Regni Sueciae Generałem Campi Mareschalcum, Illustrissimum Dominum Arnolphum co-mitem de Wittenberg et inter Utriusque palatinatus posnaniensis et calisiensis, Illustrissimos Dominos Palatinos et Castellanos, Senatores, totamąue nohilitatem unanimiter, medianie Illustrissimo Domino Radzieiewski Poloniae Procancellario, sanciti et promulgati die 15/25 Julii Anno MDCLV, (L. J. Rudawski, Historiarum Poloniae ab ezcessu Vladislai IV ad pacem olivensem usque libri IX, Varsaviae 1754, s. 164 -165. Nieco różny tekst (bez daty dziennej) z podpisem senatorów i pieczęciami zob. AG AD, AK W, Szwedzkie, k. llb, nr 21 (kopia ib., k. lla, nr 14). Na ostatecznym tekście kapitulacji nie figuruje podpis dwóch dygnitarzy, Wojciecha Gaszewskiego i Wojciecha Miaskowskiego, którzy podpisali ów projekt pierwszy, podpisał zaś akt końcowy Andrzej Słupecki, który nie figuruje na tekście z AKW.