historia dyplomacji (267)

niekompletne i niedokładne, stanowią wszakże dobry punkt wyjściowy do dalszych badań.

Stosunki międzynarodowe, które stanowią konieczne tło dla wszelkiej oceny funkcjonowania dyplomacji, są zbadane nierównomiernie. Brakuje właściwie ogólnego zarysu polskiej polityki zewnętrznej w czasach saskich. Najpełniejszy, ale już nie w pełni odpowiadający stanowi badań, dał W. Konopczyński w swych Dziejach Polski Nowożytnej, t. II, Warszawa 1936. Początkowy okres wojny północnej opiera się już tylko częściowo na dawnych pracach K. Jarochowskiego, zwłaszcza Dziejach panowania Augusta II, t. I - III, Poznań 1856 - 1890 (ostatni tom w wydawnictwach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk). Wiele nowego światła na politykę polską tej doby rzuciła bowiem monografia J. Staszewskiego, O miejsce w Europie, Warszawa 1973, która zajęła się wprawdzie głównie stosunkami z Francją, ale przy okazji objęła omówienie organizacji dyplomacji polskiej i saskiej w początkowej fazie panowania Wettyna oraz wyjaśniła założenia jego polityki zewnętrznej. Późniejsze lata wojny północnej opracował najpierw J. Feldman w pracy Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704 - 1709, Kraków 1925 oraz Polska a sprawa wschodnia, 1709-1714, Kraków 1926. I w tym wypadku badania te znalazły kontynuatora, tym razem w J. Gierowskim, który w zbiorze studiów W cieniu ligi północnej, Wrocław 1971 oraz w monografii Traktat przyjaźni Polski z Francją w 1714 r., Warszawa 1965, przedstawił zarówno niektóre problemy polskiej polityki zagranicznej w latach 1706- 1718, jak i funkcjonowanie dyplomacji polskiej i saskiej.

Poważną rolę w badaniach nad tym okresem odgrywa radziecka nauka historyczna. Na czoło wysuwają się badania W. D. Koroluka, częściowo ogłoszone po polsku w zbiorze Polska i Rosja a wojna północna, Warszawa 1954. Z ogłoszonych tylko po rosyjsku podstawowe znaczenie mają studia Russkaja dipłomatija i pod-gotowka wstuplenija Rieczi Pospolitoj w siewiernuju ioojnu oraz Wstuplenije Rieczi Pospolitoj w siewiernuju wojnu, oba w „Zapiskach Instituta Sławianowie<iienija^,, t. 7 i 9, Moskwa 1953, 1954. Do interesujących wyników doszedł też W. A. Artamo-now, zajmując się stosunkami Polski i Rosji z Krymem i Portą po Dołtawie; tezy swe przedstawił w artykule Polsko-russkije otnoszenija 1710 -1714, „Woprosy isto-riografii 1 istocznikowiedenii sławiano-giermanskich otnoszenii”, Moskwa 1973. Słabiej znany końcowy okres wojny północnej zbadała S. A. Fejgina, Alandskij Kon-gries, Moskwa 1959 oraz L. A. Nikiforów, Wniesznaja politika Rosii w poslednije gody siewiernoj wojny, Moskwa 1959. Stale pożyteczna do badań nad polityką jest dawna praca S. M. Sołowiewa, Istorija Rossii.

Znaczny udział w rozwoju badań nad dziejami dyplomatycznymi w początkach XVIII w. mają Szwedzi. Z nowszych prac istotne znaczenie ma syntetyczne ujęcie polityki zewnętrznej Szwecji S. Rosćn, Den svenska utrikespolitikens historia, t. II, Stockholm 1952; o początkach wojny i stosunku do Rzeczypospolitej pisał G. Jonasson, Karl XII och hans rddgivare, Uppsala 1960 oraz Karl XII: s polska politik 1702-1703, Stockholm 1968; dyplomatyczne walki z lat 1704- 1706 przedstawił S. Bockman, Frdn Rawicz till Fraustadt, Lund 1940. Dla końcowego okresu wojny podstawową pozycją pozostaje S. Jagerskiolda, Suerige och Europa 1716 --1118, EkenSs 1937. Wiele studiów z tego okresu zostało opublikowanych w specjalnym wydawnictwie poświęconym temu okresowi Karolińska Fórbundets Arsbok.

Stosunkowo wiele uwagi poświęciła przemianom nad Bałtykiem w początkach XVIII w. historiografia brytyjska. Z dawniejszych historyków wciąż aktualny jest J. F. Chance, George 1 and the Northern War, London 1909, omawiający politykę bałtycką Anglii w latach 1709- 1721. Z najnowszych opracowań podstawowe znaczenie ma wnikliwa biografia Karola XII przygotowana przez R. Hatton, Charles

’.Ti*V.Vv

XII of Sweden, London 1968, z gruntowną charakterystyką polityki zewnętrznej Karola XII. Na uwagę zasługują również studia L. R. Lewittera, Russia, Poland and the Baltic 1697 -1721, „The Historical Journal”, t. XI, 1968 oraz Russia and the Treaty of Vienna of 5 January 1719, ib, vol. XIII, 1970. Mniejsze zainteresowanie tą problematyką okazywała historiografia francuska; reprezentatywna dla jej stanowiska jest praca C. J. Nordmanna, La crise du Nord au dćbut du XVIII* siecle, Paris 1962. W historiografii niemieckiej, jeśli pominiemy dawniejsze prace, szczególnie Droysena, wyróżniła się monografia E. Hassingera, Brandenburg—Preus-sen, Schweden und Russland 1700-1713, Munchen 1953, wartościowa materiałowo, choć zgodnie z utartym torem negliżująca rolę Polski i Saksonii.

Dwudziestolecie między zakończeniem wojny północnej a pierwszą wojną śląską należy do najsłabiej opracowanych okresów w polskiej nauce historycznej. Na końcowe lata panowania Augusta II najwięcej światła rzuca monografia E. Rostworowskiego, O polską koronę — Polityka Francji w latach 1725 - 1732, Wrocław 1958, zajmująca się przede wszystkim dyplomatycznym przygotowaniem rozgrywki o następstwo po Auguście. Natomiast walka dyplomatyczna w dobie przedostatniego bezkrólewia nie doczekała się nowych badań od czasów studiów Askenazego, ogłoszonych w Dwu stuleciach, Warszawa 1901. Historycy sascy, których wkład w badania nad działalnością dyplomatyczną w dobie wojny północnej był stosunkowo skromny, zajęli się natomiast nieco wydatniej tym okresem. A. Philip opublikował rozprawę o stosunkach Augusta II z Austrią w latach dwudziestych: August der Starkę und die Pragmatische Sanktion, Leipzig 1910. Walkę Augusta III o tron polski przedstawił R. Beyrich, Kursachsen und die polnische Tronfolge, Leipzig 1913. Natomiast politykę Augusta III w dobie wojny wschodniej scharakteryzował B. Petroff, Die Politik Friedrich August III wahrend der Tilrkenkriege 1736-1739, Leipzig 1902. Ale polityka polska i saska tej doby budziła także niewielkie zainteresowanie innych historyków. Najważniejsza praca rosyjska o wojnie o tron polski pochodzi jeszcze z XIX w. — J. Gerje, Borba za polskij prestoł w 1733 godu, Moskwa 1862, francuska P. Boyć, Un Roi de Pologne et la couronne ducale de Lorraine. Stanislas Leszczyński et le troisi&me traiU de Vienne, Paris 1898, jest niewiele później wydana.

O wiele liczniejsze prace poświęcone zostały polskiej i saskiej polityce zagranicznej w końcowym okresie unii personalnej polsko-saskiej. Okres wojen śląskich najpełniej scharakteryzował F. Skibiński, Europa t Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740 -1745, Kraków 1913. Następne dwudziestolecie stało się terenem badań W. Konopczyńskiego, który obok podstawowej monografii Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kraków 1909- 1911, ogłosił wiele studiów, m.in. w zbiorach Od Sobieskiego do Kościuszki, Kraków 1921, Mrok i Świt, Warszawa 1911. Niestety po Konopczyńskim problematyki tej już nie podjął w szerszym zakresie żaden z historyków, jeżeli nie liczyć dokładnego omówienia rywalizacji i walk o Śląsk, zakończonych pokojem w Hubertsburgu, jakie znalazło się w Historii Śląska, t. I, cz. 3, Wrocław 1963.

W historiografii europejskiej podstawowe znaczenie mają prace dawniejsze A. Ajmetha, Ceschichte Maria-Theresias, t. I - IV, Wien 1863 - 1875, R. Kosera, Ceschichte Friedrichs des Grossen, t. I - IV, Stuttgart 1912 -1914. Z prac historyków saskich można wskazać na wartościową monografię pokoju drezdeńskiego, pokazującą działanie dyplomacji saskiej: R. Becker, Der Dresdner Friede und die Politik Briihls 1745 - 1746, Leipzig 1902, w pewnej mierze także C. V. Beaulieu-Mar-connay, Der Huberstusburger Friede, Leipzig 1871. Wreszcie ogólną charakterystykę dyplomacji tej doby można znaleźć u M. Braubacha, Versailles und Wien von Ludwig XIV bis Kaunitz, Bonn 1952.

477