K �jna DIALEKTY POLSKIE78911

109

Przejście 5 -w ar jest, jak widać z przykładów, zjawiskiem ograniczonym terenowo i niekonsekwentnym. Zasługuje jednak na uwagę, ponieważ gwary objęte nim wyróżniają się od innych gwar polskich faktem zmniejszenia zasobu fonemów o [3], być może paralelnym do zaniechania zwarcia przy artykulacji 5 w językach czeskim i górnołużyekim.

§13. Zanik wibracji frykatywnego r (f ^ z)

Konsekwencją szeroko reprezentowanej i wyraziście przy realizowaniu fonemów zaznaczanej prywatywnej opozycji miękkości/twardości była nie tylko przedstawiona na s. 104 afrykatyzacja i <1, która doprowadziła do zaniku zwartowybuekowyck [f] [d] i powiązania ze zwartoszczelino-wyrni miękkimi [ć] [3], ale także zmiana artykulacji spółgłoski r i spowodowane tym przesunięcie fonologiezne realizowanego za jej i>ośrednictwem fonemu. Miękkie f powstało z prasłowiańskiej sekwencji *rj (mora : mora, kom : korę) oraz z r' zmiękczonego przez samogłoski przednie w epoce formowania się leehickiej wspólnoty językowej. Silnie zmiękczona spółgłoska r różniła się artykulacyjnie od twardego r podniesieniem środka języka ku podniebieniu twardemu tak samo, jak różni się ż od z, ś od s, ń od n itd. Wtedy przypuszczalnie, kiedy i <? zmieniły się artykulacyjnie na 6 5 (zol), s. 104), wyłączając tym samym [t] [d] z korelacji palatalnośei, czyli pod koniec XII wieku łub nieco później (Eozw I 192), miękkie r zmieniło się na ,.r frykatywne”, o czym na pewno świadczą takie zapisy, jak narzaz 1231, W ochr z 1237 itp. Silne podniesienie środka języka do podniebienia twardego przy artykulacji r spowodowało, że język drgając jak przy artykulacji r przestał dotykać swym końcem dziąseł. Spółgłoska przeto przestała być zwarto-otwartą (spółotwartą). Zbliżenie przy tym środka języka do podniebienia twardego było tak znaczne, że utworzyła się w tym miejscu szczelina, w której tarcie prądu powietrza wytwarzało charakterystyczne dla spółgłosek szczelinowych efekty akustyczne. ISTa skutek więc silnego zmiękczenia (= podniesienia języka.) spółgłoska spół-otwarta r przeszła w spółgłoskę szczelinową (= frykatywną 'trącą’), zachowując jednak charakter głoski wibracyjnej — drganie końca języka. Taką spółgłoskę znaczymy f i nazywamy „r frykaty wnym ” = uszezełino-wionym. była to więc spółgłoska szczelinowa, przy artykulacji której drgał koniec języka. Ten wibracyjny charakter f wyraźnie odróżniał je od &' i ś'.

Omówione zmiany artykulaeyjne r — podniesienie środka języka i wywołane tym oddalenie się jego końca od dziąseł — spowodowały ustalenie się na miejscu [#], szczelinowego wibracyjnego fonemu [f], z czym wiązała się zmiana w zakresie powiązań w systemie fonemów spółgłoskowych. Dawniejsza (sprzed XII wieku) opozycja [i] : [r] była proporcjo-