K �jna DIALEKTY POLSKIE78959

157

[u] był tylnym na Mazowszu, zaokrąglonym zaś na obszarach wielkopolsko - m a łop ol s ki cli. "VI* związku z tym, na pewno wczesnym zróżnicowaniem dialektalnym w zakresie sposobów realizowania fonemu [u] pozostaje zachodniowielkopolska (nie obejmująca jednak w>i Kramska), sięgająca po Ostrów, Jarocin, Środę, Szamotuły i Wyrzysk, zob. 27B (por. MAGP 366, 371, 383), wyraźna labializacja i spowodowana tym dyfton-gizacja u: kó^ra 'kura’. pó^sMP, lóVfe, Só^r 'szczur’, kapó^sta, v domóV, b£6-y, k^eSóWa, b£nyy, btóyy, bźuy (Tom 23). Typowe dla Wielkopolski podstawowe zaokrąglenie warg staje się tak wyraziste i dominujące, że wyodrębnia się tworząc dyftong, a redimdantny tu charakter cofnięcia języka pozwala na jego przesunięcie ku przodowi i obniżenie podobnie jak przed innymi spółotwartymi, zob. $ 14. Redukcja wyodrębnionego elementu wargowo śc i doprowadza do zmiany Mó^y bióy, kól‘ra ^ kora. koSuJa - k^oiu-la k-óSuyia ^ k’~óSula. kruSka ^ kruHIca ^ kritWka ^ ^ TcruSka.

Kapn.-zachodnich oraz południowych peryferiach obszarów 27B (po Wolsztyn, Kościan, Śrem, Krotoszyn) notowano oboczne występowanie mono-ftongieznego obniżonego ii na miejscu u: kura, Sur, b£&%, kruk, tutei, lufę, które nieraz dochodzi do ó (zob. Tom 22, TomMaz 58, Gruch). Mono-ftongiczny charakter tych kontynuantów u tłumaczę redukcją wyodrębnionego elementu wargowości, natomiast obniżenie i przesunięcie języka ku przodowi wynika z redundantnego charakteru położenia języka i zapewne z artykulacji poprzednich spółgłosek, skoro w Dąbrowie koło Babimostu i na obszarze Kościan — Rawicz — Krotoszyn — Śrem po tylnojęzykowych, wargowych i w- nagłosie « utrzymuje swój charakter labio-welarny, ale po przedniojęzykowycli jego artykulacja przesuwa się ku przodowi i obniża do u w^rzględnie ó, o.

§ 44. Rozszerzenie artykulacji u przed spółgłoskami spółotwartymi

Szeroko zaznaczający się wpływ spółotwartyeh na zmianę szerokości otwarcia poprzednich samogłosek spowodował między innymi rozszerzenie u w pozycji przed r, co zaznaczało się już w XVI- i XVII-wieeznych rymach typu: mary — który — góry, marmory — góry — chory, natura — skura (St 33) i do dziś można spotkać w typach ymóra, figara na terenie pd. Małopolski (Sromowce, Krzęcin) czy na Mazowszu (np. koło Ostrołęki), por. Kit IV 30.

Znacznie częstsze i na niektórych obszarach prawie powszechne są procesy rozszerzania się artykulacji u w pozycji przed spółgłoską nosową, zwłaszcza gdy grupa nX występuje przed spółgłoską: funt, font, font, grunt, grónt (Dej 77 — 79), póokt. To rozszerzenie, polegające na obniżania języka, miało zapewnić utrzymanie odpowiedniej odległości tyłu ję-