K �jna DIALEKTY POLSKIE78988

186

por. i(X (zob. § 44), iL, iX (zob. § 40). cX (zob. § 55), tak że właściwość tę można uznać za nie podkreślaną dotąd innowację tego dialektu. Na. innych terenach oX może być wynikiem braku zwężającego oddziaływania następstwa ^półotwartej.

§ 61. -Rozwój i zasięgi koniyuuantów stpol. ó Wytworzone na grancie polskim (zob. s. 145) iloczasowe zróżnicowanie fonemu [o] utrzymało się do XVI wieku jako zjawisko komunikatywnego zaznaczania odrębnych znaczeń wyrazów czy ich form przez przeciwstawienie w nich dłuższej względnie krótszej realizacji fonemu [o], np. bok (== bóg) : bok, uó cdakti: z vósku itd. Temu zróżnicowaniu w zakresie względnego trwania czasu realizacji [o] musiały towarzyszyć redundant-ne — nie spełniające funkcji różnicowania wyrazów czy ich form zróżnicowania w układzie narządów mowy. Można przypuszczać, że tą cechą, która towarzyszyła dłuższej artykulacji przy realizowaniu fonemu [o] i po defonologizacji iloczasu zastąpiła go. stając się jedną z cech fonolo-gieznych, było przede wszystkim zwężenie szerokości otwarcia jamy ustnej podobnie chyba jak to jest w języku słowackim, gdzie długie ó od krótkiego 9 różni się nie tylko dłuższym trwaniem wymawiania, lecz także jest w zakresie artykulaeyjnym głoską bardziej zwężoną, a w zakresie akustycznym głoską bardziej niską niż krótkie u (por. HuZ 88). Utrzymanie języka przy dłuższym trwaniu artykulacji 5 wymagało większego napięcia mięśni, a to powodowało wyższe jego położenie niż przy krótkim, swobodniejszym artykułowaniu 6. W miarę defonologizowania się iloczasu ta cecha wysuwała się na czoło i tą drogą doszło do ustalenia się jej jako nowej cechy fonologicznej. wyróżniającej szerokością otwarcia jamy ustnej fonem zwężony [<>] — zwany potocznie „o pochylonym” zarówno od wąskootwartego [u] jak i średniootwartego [oj. Fonem [ó] razem z paralelnie ustalonym fonemem [e] (zob. s. 175) tworzyły nową parę fonemów zwężonych, przeciwstawiających się zarówno fonemom wąsko- jak i średnico twartyni, co zmieniało dotychczasowy trzystopniowy system wokaliezny na czterostopniowy system fonemów: szerokich, średnio-otwartych, zwężonych i wąskootwartyeh:

\	w		i	u
e	ó	lub	e	ó
e	0		e	o
a			a	d

Prócz tego z defonologizacją iloczasu łączy się dialektalnie zróżnicowane powstanie fonologicznej właściwości różnicującej klasy fonemów samogłoskowych w zakresie ich barwy dźwięku.

Gwary mazowieckie, jak sądzę, w wyniku dawniej już dokonanej defonologizacji udziału warg (por. s. 150) przeciwstawiały klasę fonemów