Obraz (104)

Y CICHA SKĄD PRZYCHODZISZ?

zwał „czasem pierwszym”: „Czas pierwszy poszczególnych epok jest [...] czasem mitycznym absolutnym, całością czasu wszelkiego, gdyż epoki historyczne powtarzają model generalny i wieczny, a więc są tylko powtarzaniem czasu”⁵⁸.

W tym kontekście koniecznym wydaje się przywołanie jeszcze jednego zdania Mickiewicza z Ksiąg narodu polskiego: „[...] a nie było takiej niewoli nigdy na świecie, ani przedtem, ani potem; oprócz Rosji za dni naszych”. A Rosja „za dni naszych” jest przecież i przedmiotem Dziadów części III.

Północ nocy wigilijnej sceny więziennej sygnalizuje przesilenie zła w noc najczarniejszą. A z drugiej strony — nadzieję, jaką niesie Boże Narodzenie w scenie III. Zdarzenia z historii narodowej zostały przez Mickiewicza podniesione do wysokości wielkich zdarzeń świętych i ujęte jako konkretyzacja objawienia w sensie biblijnej najczarniejszej nocy. „Północ” ze sceny i zawiera więc w sobie znaczenie słowa „przesileni e”. Słowo to występuje także w Wielkiej Improwizacji („Dziś mój zenit, moc moja dzisiaj się przesili”; (w. 95). W związku z powyższym narzucają się pyta-niaoto, w którym miejscu kompozycyj nymDziadów części III następuje to „przesilenie” i czy w ogóle następuje? Według logiki symbolu nocy wigilijnej dramat Mickiewicza powinien kończyć się Widzeniem Księdza Piotra. Zastanawiający to fakt, że tak właśnie nie jest. Zygmunt Krasiński finalnym akcentem Nie-Boskiej komedii uczynił wizję Chrystusa i okrzyk Pankracego „Galilaee, vidsti!”. Natomiast Mickiewicz po Widzeniu Ewy i Widzeniu Księdza Piotra wprowadził do swego dramatu sceny historyczne. Noc najczarniejsza historii zawarta jest w scenie VI i VIII (Nowosilcow), a także w Ustępie, gdzie państwo carów reprezentuje zło historii w stanie czystym.

Uwydatniając niejasność, zatarcie wyrazistości semantycznej symboliki nocy wigilijnej (północy jako przesilenia), nie należy w tym miejscu pominąć i następującego fragmentu z Ustępu:

I widzi całe w męczarniach narody,

Czuje, co cierpią, mają cierpieć wieki —

I przewiduje, jak jest kres daleki Tylu pokoleń zbawienia - swobody.

w. 189-192

Obraz powyższy można odczytać jako wyraz pesymistycznego przeświadczenia Oleszkiewicza, że historia jest niemalże permanentnym, mającym daleko swój kres, przesilaniem się zła. Jeśli fragmenty epickie Ustępu powstały wcześniej od partii dramatycznej utworu⁵⁹, to sam fakt, że poeta uznał za stosowne potraktować je później jako część integralną Dziadów, daje podstawę do wysnucia wniosku, że tą decyzją wyeksponował tym samym plan realny swego dramatu, czyli historię jako sferę autonomicznego doświadczenia ludzkiego. Odczytując Dziady od końca, od Ustępu właśnie, odnosi się wrażenie, że ich kompozycja jest dwutorowa semantycznie. Z jednej strony zawarte są w niej sceny wyznaczone przez symbolikę nocy cichej, wiążącą się z historiozofią mistyczną, z drugiej strony — sceny i fragmenty, wypełniające noc zemsty, buntu, noc tragicznego doświadczenia historii przez Konrada. Badacze dostatecznie wyraziście ustalili identyczność bohatera partii dramatycznych utworu z pielgrzymem z Ustępu⁶⁰. W jego części zatytułowanej Petersburg pielgrzym został przedstawiony w obrazach charakterystycznych dla Konrada Wallenroda. Powracają tu, jak w scenie I dramatu, motywy zemsty i mściwości. Kiedy podróżni, widząc żelaza i granity Petersburga, „opuścili z rozpaczą ramiona jak gdyby myśląc: człowiek ich nie zwali”, to Konrad-pielgrzym:

[...] sam jeden, zaśmiał się złośliwie,

Wzniósł rękę, ścisnął i uderzył mściwie W głaz, jakby groził temu głazów miastu.

Potem na piersiach założył ramiona I stał dumając, i w cesarskim dworze Utkwił źrenice dwie jako dwa noże;

I był podobny wtenczas do Samsona,

Gdy zdradą wzięty i skuty więzami