Obraz (91)

<:y cicha skąd przychodzisz?

Noc cicha, chata uciszona, w nocy cieniu, w mroki ciemności, w ukrycie wtulona - oto miejsca wspólne obu utworów. Wspólnota motywów nie oznacza jednak ich semantycznej identyczności. W tekście świętego Jana od Krzyża uciszona jest chata, która, według komentarza autora, oznacza duszę¹⁵. Natomiast w Prologu Mickiewicza cichy jest Anioł Stróż i cicha jest noc, ale nie „chatka”, dusza Konrada. Symbolikę nocy cichej zawiera także monolog Więźnia-poety:

Nocy cicha, gdy wschodzisz, kto ciebie zapyta,

Skąd przychodzisz [...]

w. 58-59

Określenie cicha nie zostało tu użyte dla wyrażenia cech nocy kosmicznej. Jest to cichość „niecielesna”, pozazmysłowa, wewnętrzna, duchowa, do której mają dostęp, jak to wynika z całego dramatu Mickiewicza, nie wszystkie dusze ludzkie. Niezmiernie istotne znaczenie dla rozumienia sensów nocy w Dziadach części III ma fakt, że w monologu Więźnia również sen został nazwany światem cichym: .

A sen? — ach, ten świat cichy, głuchy, tajemniczy

w. 69

„Cichy, w cichej nocy cieniu”, „Nocy cicha”, „sen [___} ten

świat cichy” — powtarzalność wyrazu „cichy” w Prologu domaga się poszukania jego obecności i w innych fragmentach Dziadów. Gdy w scenie III rozlega się pieśń Bożego Narodzenia, chór archaniołów śpiewa nad księdzem Piotrem: „Sługo! sługo pokorny, cichy [...]” (w. 204). We wspólnym chórze aniołów i archaniołów motyw ten został powtórzony, a więc jeszcze bardziej uwydatniony:

Pokój, pokój prostocie.

Pokornej, cichej cnocie!

Sługo, sługo pokorny, cichy Wniosłeś pokój w dom pychy [___]

w. 250-254

Motyw cichości obecny jest także w scenie IV: w śnie i Widzeniu Ewy:

ANIOŁ

Lekko i cicho, jak lekkie sny zlećmy.

CHÓR ANIOŁÓW

[...] śpiewając i grając latajmy wiankiem,

Nad czystym, nad cichym naszym kochankiem [...]

Śpiewając i grając latajmy wiankiem

Nad czystym, nad cichym naszym kochankiem [...]

Widzenie

Deszczyk tak świeży, miły, cichy jak rosa [...]

Róża, ta róża żyje!

Wstąpiła w nią dusza, [...]

Mówi, coś mówi - jak cicho, jak skromnie.

Co ty, różo, szepcesz do mnie?

Zbyt cicho [...]

w. 21-35

Również w Ustępie, w jego fragmencie Oleszkiewicz, sen: „przeczucie ciche” (w. 10 5-120) łączy się z płaszczyzną metafizyczną świata przedstawionego w dramacie.

Pojawiający się już w Prologu, a później w wymienionych scenach motyw cichości wyznacza linię semantyczną symboliki nocy w dramacie. W obrazowym języku mistyków dosyć często powracają porównania niektórych stanów duszy ludzkiej do snu. Mistycy twierdzą, że niekiedy dusza pozostaje uśpiona dla siebie samej i dla świata¹⁶. Być może poprzez tego rodzaju porównania należy zbliżać się do zrozumienia nie tylko dwuwersu z Prologu: