Obraz (90)

k:y cicha skąd przychodzisz?

townym uczuciu nienawiści. Sposób, w jaki zostało to uczucie uzewnętrznione w dramacie, świadczy, że wystąpiło ono z taką siłą i potrzebą więźniów, której nie można powściągnąć i opanować.

Pieśń zemsty jest tu bowiem wybuchem żywiołowym, elementarnym, gwałtownym i tak nieodwołalnym, jakby był człowiekowi czymś wrodzonym. A zatem w scenie więziennej dochodzą do głosu, na dno świadomości więźniów zepchnięte, a wyzwolone właśnie przez zapamiętanie się w nienawiści uczucia dzikie, potępione przez Księdza Lwowicza i Kaprala jako szatańskie. Bohaterowie sceny pierwszej dramatu, mając wolność wyboru między złem a dobrem, wybierają zło: zemstę „i choćby mimo Boga'’. Los ich jednak jest bardziej tragiczny od losu Konrada Wallenroda, ponieważ nie mogą oni wyzwolić się z uczuć nienawiści w zemście czynnej. To niesublimowane w walce bezpośredniej z wrogiem uczucie nienawiści zaprawia ich wyobraźnię wampirycznym sadyzmem. Zemsta zduszona w ciągu „dnia”, w nocy wydobywa się z więźniów z tym większą siłą - jak infernalne zamroczenie, jak koszmarny fantazmat, który opanował myśl, uczucie, całą ich duszę. To właśnie pieśń zemsty, która „krwi żąda, krwi żąda”, została w III części Dziadów wypowiedziana w obrazach wampirycznych. W tym duchu scharakteryzował pieśń zemsty Wacław Borowy: „Grób, upiór, chłeptanie krwi, szarpanie zębami, topór, kaźń, piekło: oto obrazy, które wypełniają tę pieśń, tym okropniejszą, że tak regularnie rytmiczna i stroficzna w swej budowie [...]. Żadna pieśń Halbana nie była wezwaniem tak bezpośrednim, ani tak strasznym”¹⁰.

Otwartymi wszakże pozostają pytania, czy „cały utwór Mickiewicza może być rozumiany jako próba poddania zrozpaczonym patriotom innej drogi postępowania niż zemsta, zemsta na wroga -wprawdzie całkowicie uzasadniona, ale pozostająca w sprzeczności z chrześcijańskim kanonem etycznym”¹¹, czy może zemsta jest tym momentem właśnie, gdzie zdradza się autonomia historii wobec porządku boskiego, a tym samym otwiera się w Dziadach części III wymiar tragiczny historii w takim sensie, jak to pokazuje Konrad Wallenrod. Odpowiedź na sygnalizowane pytania nie może zostać udzielona bez wniknięcia w symbolikę nocy cichej, wyznaczającą płaszczyznę metafizyczną świata przedstawionego w dramacie Mickiewicza oraz w znaczenie nocy - przede wszystkim - w Wielkiej Improwizacji, będącej szczytową jego sceną.

Istotnym fragmentem Dziadów, ze względu na podjętą tutaj problematykę tragizmu, wydaje się Prolog. Materia poetycka początkowej części dramatu została wysnuta z motywów snu i nocy¹². Charakter i kierunek rozwoju ich znaczeń wskazuje już wypowiedź Anioła Stróża:

I za pozwoleniem bożem,

Zstępowałem do twej chatki,

Cichy, w cichej nocy cieniu.

w. 11—13

„Krąg symbolów i przenośni religijno-mistycznych zaktualizowany przez zjawę Anioła - pisał w swej monografii Juliusz Kleiner - zawiera jako elementy częste, znane obraz róży, lilii i zdroju”¹³. Autor w swej interpretacji Prologu pozostaje na poziomie znaczeniowym wyżej wymienionych motywów obrazowych, a przecież inicjalna część dramatu Mickiewicza dotyczy czegoś więcej niż one sygnalizują, bo ontologii symbolu „noc cicha”, który nie jest tożsamy z symbolem mistycznym. Jako tło wydobywające inność i dynamikę semantyczną symbolu noc cicha w Dziadach przywołujemy tutaj tekst mistyczny świętego Jana od Krzyża:

W noc jedną pełną ciemności Udręczeniem miłości rozpalona,

[...]

Wyszłam niespostrzeżona,

Gdy chata moja była uciszona.

Bezpieczna pośród ciemności,

U]

W mroki ciemności, w ukrycie wkulona,

Gdy moja chata była uciszona¹⁴.