Obraz (106)

<:y cicha skąd przychodzisz?

duszy”. Symbolika snu dostarczyła Mickiewiczowi możliwości dotarcia do tego, co ukryte pod zewnętrzną warstwą państwa carów. Już w Prologu Więzień, budząc się, myśli:

Ty, co bliźnich katujesz, więzisz i wyrzynasz,

I uśmiechasz się we dnie, i w wieczór ucztujesz;

Czy ty z rana choć jeden sen twój przypominasz,

A jeśliś go przypomniał, czy ty go pojmujesz?

w. 118-121

Szczególnie silnie martwotę snów Nowosilcowa akcentuje scena VI dramatu. Diabły wloką jego duszę -

Gdzie się doczesność kończy, a wieczność zaczyna,

Gdzie z sumieniem graniczy piekielna kraina:

I złe psisko uwiążem tam na pograniczu:

w. 89-91

„Uwiązanie” duszy Senatora „na pograniczu”, blisko przestrzeni wewnętrznej sumienia jest przedmiotem igraszek diabłów, ponieważ wiedzą one, że i tak nie dosłyszy on głosów prawej strony. To, co mówi się w tej scenie językiem groteski, podkreśla moralne znaczenia, jakie w dramacie Mickiewicz wiąże ze snem, z „życiem duszy”. Diabeł II daje znamienną odpowiedź:

Pozwól, zabawić się — Co ty o niego drżysz, Gdy poprawi się on, Ja każę święcić się I wezmę w ręce krzyż,

w. .21-25

Również dworactwo otaczające tyrana-cara pozbawione jest moralnej „wrażliwości sennej”:

Usnęli w pijaństwie, w swarach lub rozkoszy,

Zbudzą się jutro - biedne czaszki trupie!

Śpijcie spokojnie jak zwierzęta głupie,

Nim was gniew Pański jak myśliwiec spłoszy.

w. 127-130

Z wypowiedzi Oleszkiewicza wynika, że car dawniej był ostrzegany „sennymi obrazy”, ale w miarę upływu czasu coraz bardziej głuchł na ich „ciche” ostrzeżenia:

Ty nie śpisz, carze! noc już wkoło głucha,

Śpią już dworzanie - a ty nie śpisz carze;

Jeszcze Bóg łaskaw posłał na cię ducha.

On cię w przeczuciach ostrzega o karze.

Lecz car chce zasnąć, gwałtem oczy zmrużą.

Zaśnie głęboko - dawniej ileż razy

Był ostrzegany od Anioła stróża

Mocniej, dobitniej, sennymi obrazy [...]

Anioły Pańskie uszły, a on z wiekiem Coraz to głębiej wpadał w moc szatana;

Ostatnią radą, to przeczucie ciche.

Wybije z głowy jak marzenie liche [___J

w. 105-118

W świetle cytowanych fragmentów nie rysuje się żadna perspektywa na to, by ci, którzy w wymiarze realnym decydują o przebiegu historii - car, Nowosilcow, dworactwo - przypomnieli „choć jeden sen”, co nie daje żadnej nadziei prześladowanym. „Biedne czaszki trupie” - to motyw powracający w różnych odmianach treściowych w Ustępie. Cała Rosja została tu przedstawiona jako kraj, który można podejrzewać o brak „życia duszy”, co wyraża jej obraz jako krainy białej, pustej, trupiej. Podróżnemu marze mieszkańców Rosji wydają się również jak „pusta otwarta i dzika równina”. Tylko pustka przeziera z ich oczu, w których trudno dopatrzyć się „zgiełku duszy”, „ży-