ROLA ŁACINY W DZIEJACH10

230 Stanisław Dubisz

Adaptacja asocjacyjno-paradygmatyczna

duslrfjci - łac. industria infórmacyja — łac. infbrmatio okazy ja — lac. ocą

prolongacyja^ lac. prolongatio, fr. prolongation^2]

Wymienione rzeczowniki, chociaż ich podstawy należały w łacinie do kilku grup morfologicznych (słowotwórczo-fleksyjnych), były w podobny sposób adaptowane. Wspólną ich cechą była przynależność do rodzaju żeńskiego i to - w wyniku asocjacji - powodowało, że na gruncie języka polskiego tworzyły one nowy typ rzeczowników żeńskich palatalnych o odmianie zgodnej z rodzimym wzorcem deklinacji palatalnej, kontynuującej dawną długość samogłoski -a (a).^{1 2}

Adaptacja derywacyjno-paradygniatyczna

regimentowe, regipentum termin — łac. terminus

Te leksemy rzeczownikowe zostały zaadaptowane w wyniku skrócenia ich podstaw łacińskojęzycznych poprzez odcięcie cząstek -um, -us. Następnym etapem procesu adaptacji było włączenie form regiment, termin do paradygmatu nieżywotnych rzeczowników męskich, czemu sprzyjało ich spółgłoskowe zakończenie. Rzeczownik termin można także traktować jako wynik adaptacji derywacyjnej bezafiksalno-sufiksalnej. Przy takiej interpretacji proces adaptacji polegałby na redukcji łacińskiego przyrostka -inus i wyposażeniu powstałego w ten sposób tematu w rodzimy polski formant -m, mający tę samą indoeuropejską genezę co łac. -z'/?.³

Adaptacja derywacyjna, sufiksalna, o transpozycyjnej funkcji formantów

diffidować - łac. diffidere, poi. dyjidencyja generalny - łac. generalis, poi. generał insynuować — łac. insinuare, poi. insynuacyja

Przytoczone powyżej formacje są niejako podwójnie motywowane. Mc tywują je łacińskie podstawy wyrazowe i zaadaptowane wcześniej latynizm; pochodzące od tych samych lub zbliżonych (słowotwórczo i znaczeniowe podstaw obcojęzycznych.⁴ Przyjęcie tej interpretacji pozwala na jednoznaczn wydzielenie formantów przyrostkowych, będących wykładnikami proces adaptacji, oraz określenie ich funkcji jako transpozycyjnej: diffidere —> difj dować <r- dyjidencja; generalis -> generalny <— generał; insinuare —> ins) nitować <— insynuacyja. Możliwe jest także traktowanie formacji czasown kowych (diffidować, insynuować) jako bezpośrednich „derywatów” o podstaw łacińskich. Przy takiej interpretacji mielibyśmy do czynienia z adaj tacją derywacyjną, sufiksalną, o strukturalnej funkcji formantów.

Zestaw latynizmów, zarejestrowanych w listach Marii Ludwiki, nie je zbyt liczny - w sumie 9 form i formacji; pamiętać jednak należy o niewie kiej objętości tych tekstów. Przeważają wśród nich rzeczowniki - 6 przykł; dów (industryja, infórmacyja, okazyja, prolongacyja, regiment, termin), kl; sę czasowników reprezentują 2 przykłady (diffidować, insynuować a przymiotników - 1 (generalny). Wobec niewielkiej liczebności tego zbioi podkreślić należy znaczne zróżnicowanie form i typów procesów adaptacy nych: adaptacja asocjacyjno-paradygmatyczna, derywacyjno-paradygmatyc na, derywacyjna - sufiksalna. Wśród analizowanych latynizmów brak prz; kładów ilustrujących adaptację derywacyjnąo modyfikacyjnej lub mutacyjn funkcji formantów.⁵ Jakość latynizmów i procesów ich adaptacji oraz zasc środków morfologicznych, będących wykładnikami tych procesów, wykaz-ją zgodność z ogólnymi tendencjami przejawiającymi się w systemie leks; kalnym i morfologicznym języka okresu średniopolskiego.

Makaronizmy, zarejestrowane w listach Marii Ludwiki, dzielą się wyra

H. Rybicka-Nowacka w monografii : Rzeczowniki zapożyczone z łaciny w języku polskim XVII wieku (na materiale literatury pamiętnikarskiej), Wrocław 1973, jako podstawę poi. prolongacyja podaje łac. prolongare (s. 77), natomiast w Słowniku wyrazów obcych, pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1977, formę prolongacja wywodzi się od fr. prolongation (s. 605). Wydaje się, że w odniesieniu do listów Marii Ludwiki można przyjąć współwystę-powanie motywacji dwujęzycznych.

Por. D. Moszyńska, Morfologia zapożyczeń łacińskich i greckich w staropolszczyż-nie_y Wrocław 1975, s. 28-29, 63-69.

Por. D. Moszyńska, op. cit., s. 38, 52-53.

Do takiego wniosku skłaniają wcześniejsze notowania form dyjidencyja, gener. insynuacyja - por. H. Hybicka-Nowacka, op. cit., s. 30, 45; Tejże, Charakterystyka latyi zmów w relacjach pamiętnikarskich pierwszej i drugiej połowy siedemnastego wieku,Pra Filologiczne’*, 1972, XXII, s. 375.

Por. Encyklopedia wiedzy o języku polskim, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław 197 s. 93-94; także St. Dubisz, op. cit.