ROLA ŁACINY W DZIEJACH4

218 Stanisław Dubisz

mensa, ocet <— goc. akeit <— łac. acetum, 05/0/os/W goc. asilus łac. asinus, wielbłąd <— goc. ublandus <— łac. elephantus ‘słoń’.

W okresie staropolskim również przeważały pośrednie zapożyczenia z łaciny. Pośrednikami byly_w_tym wypadku zwykle dwa języki - czeski i/lub niemiecki. W ten sposób utrwaliły się w polszczyźnie takie formalnoseman-tyczne zapożyczenia wyrazowe, jak: anioł, ewangelia, kościół,    [zob.

5.1.], a także wyjązowe repliki strukturalne, takie jak nn. sumienie <— czes. svedomi łac. conscientia, czyściec <— czes. ćistec <— łac. purgatoriuniy popieleć <— czes. popelec <— łac. rfiey cinerum, wpływ <— czes. v/zv <— łac. injlwcus.

Zapożyczeni^ bezpośredniej z łaciny były w okresie staropolskim stosunkowo nieliczne. Dotyczyły one przede wszystkim tematyki biblijnej (np. balsamy cedr, centurion, manna, palma, trybun), lekarsko-przyrodniczej (np. ce-Zn//<7, cynamon, lawenda), pracy umysłowej - szkoła, urząd, prawo (np. balcałarz, data, kancelaria, mandat, pergamin, rejestr, statut), budownictwa (np. cysterna, kanał), sprzętów i przyborów (np. cyrkiel, korona, organy, tablica), strojów (np. biret, kaptur).

£ Li M

Liczba i zakres tematyczny bezpośrednich wyrazowych zapożyczeń for-malnosemantycznych z łaciny ągigkszyły się znacznie w XVI i XVII w. W największym zakresie dotyczyły one nazw pojęć abstrakcyjnych (np. apetyt, decyzja, deklaracja, natura, propozycja, reforma, reiigia, satysfakcja, termin), nazw wykonawców zawodów (np. aktor, architekt, fizyk, kapelan, polityk, profesor, rektor) i nazw wytworów (np. ampułka, aparat, kałamarz, kolumna, tron). Przykładowe bezpośrednie repliki strukturalne to: ilość <— łac. ąuantitas, jakość <— łac. ąualitas, Rzeczpospolita <— łac. respu-

(,

blica.

r '-■i

Wpływy łaciny na język polski nic ograniczały się tylko do zapożyczeń leksykalnych, choć one właśnie były najczęstsze. De facto elementy o genezie łacińskiej występują we wszystkich warstwach systemu językowego polszczyzny i na różnych poziomach organizacji wypowiedzi.

Przypomnieć zatem należy, że podstawowe znaki literowe występujące w naszym alfabecie są wynikiem przejęcia alfabetu łacińskiego [zob. 7.2.3.]. Genezę łacińską ma paroksytoniemy akcent w wyrazach pochodzenia obcego (niekoniecznie bezpośrednio zapożyczonych z łaciny), zakończonych przyrostkami -ika // -yka, (w M. Ip. i w innych przypadkach, które mają z nimi równą liczbę sylab), np. ak/ustyka, bot/anika, gram/atyka, f/izyka, kl/inika, matem/atyka, pedag/ogika, pr/aktyka, a także w wyrazach zakończonych na

-ik // -yk (w D. Ip. i w innych przypadkach, które mają z nim równą liczbę sylab), np. chemik - ch/emika, muzyk - m/uzyka, polityk - pol/ityka.

Z łaciny zostało zapożyczonych szereg formąntów sufiksalnyeh i prefik-salnych. Z sufiksów rzeczownikowych można tu przykładowo wymienić: ^aofa^ (rabacja, korporacja), -ada // -iada // -inada // -onada (dziecinada, żakinada, burszonada), -ancja (okpiwancja), -antfwnizgant), -ariusz (abe-cadariusz), -ita (Lechita), -izm (wszystkoizm, zamordyzm), -ia (luteria), -jusz (utracjusz), -us (opijus).¹

„W zakresie słowotwórstwa przymiotników odnajdujemy również sufik- I sy obcego pochodzenia. Ich cechą wspólną i wyróżniającą jest to, że uległy 1 one adaptacji morfologicznej, która polegała na połączeniu, kontaminacji z ro- 1 dzimymi przyrostkami przymiotnikowymi. Oto wykaz formąntów przymiot- " nikoyyych zawierających morfemy obce:

jpor. łac. formy zakończone na'jfilis, s)ąd generalny) : jadalny <—

-icz-ny (por. łac. formy zakończone na -icus, stąd fanatyczny, polityczny) : ustawiczny <r- ustawiać;

-yl-ny (por. łac. formy zakończone na -His, np. infantilis, stąd infantyl-ny): gnilny <— gnić;

-ij-ny //-yj-ny (por. łac. formy zakończone na -ia, -io, np. appellatio, stąd apelacyjny) : melodyjny <— melodia;

-iń-ski // -yń-ski (por. łac. formy zakończone na -inus, stąd jlorentyński) : starościński <r- starosta (...).

Formantem czasownikowym, zawierającym obcy genetycznie morfem jesi -izować, np. szujladyzować ‘układać w szuflady; klasyfikować’. Został on wyabstrahowany z rzeczowników na -izm // -yzm, por. polonizm - polonizować.”² . Istotnym strukturalnym wpływem łacińskim w zakresie słowotwórstwć jest wzorzec Ułożeń grecko-łacińskic)i upowszechniony przez Jana Kochanowskiego, por. np. bialogrzywy, bialoskrzydly, chłopobykjllobrdrzeczyć fraszkopis, pisorym, szerokowladny, wiatronogi, wodolejca, zlotoczynny W okresie średniopolskim ten typ kompozycji stał się stałym środkiem kreacji artystycznej i intelektualnej.³

1

   Por. np. K. Waszakowa, Słowotwórstwa współczesnego języka polskiego. Rzeczownik suftksalne obce, Warszawa 1994.

2

   K. Długosz-Kurczabowa, St. Dubisz, Gramatyka historyczna języka polskiego. Słowo twórstwo, Warszawa 1999, s. 48-49.

3

   Por. K. DIugosz-Kurczabowa, St. Dubisz, op. cit., s. 76.