ROLA ŁACINY W DZIEJACH6

I,

*

c

^% •

222

Stanisław Dubisz

Po tym skrótowym przeglądzie zapożyczeń z języka łacińskiego warto sobie uświadomić to, jakie były przyczyny zapożyczeń (tak z łaciny, jak i innych języków obcych). Można je wypunktować następująco:

- ę^w ola^iie-staropel s ki m;~potrzeba~n azywania~nowych^dc^ygTiató\V ; ^L w okresie średniopolskim: potrzeba nazywania nowych desygnatów,

potrzeba nazywania inaczej (synonimika, stylistyka),

potrzeba formułowania przekazów w stylu wysokim (ekspresja słowa, awansowanie językowe),

potrzeba kultury wysokiej (awans kulturowy). W wypadku zapożyczeń z łaciny tym procesom sprzyjały: wzrost znajomości łaciny związany z rozwojem szkolnictwa, odrodzenie tradycji antycznych, kontrastowa konwencja sztuki Baroku hołdująca zasadzie «jedność w różnorodnością

\

10.3. Sztuka latynizowania i makaronizowania

iużiitfbElement językowi/ (najczęściej wyraz) zapożyczoiLy^z-łaciny i przystosowany do polskiego systemu językowego {mpkctfdmzjji to obcyeTe-

G ‘ ' ’    " ‘ '    ' ' ^    ~• • •

■incnt.języko\y,y (tu: łaciński)jw^nryghmlnpj obcojęzycznej postaci /-Avtret_r ^cytat/Nazwa(lcit\>nizrn/pochodzi 6d fr. jatynisme <— łac. Lątinus ‘łaciński’;. i nazwa makaronizm wywodzi się od/włos. maęarwTT] <\xob\\ę .cząsteczką■> pin.włos.gw. maccherone ^głupiec, gbur_T_pr^stgkj. W XVI w. makaronizo-

waniem nazywano zabawę poetycką po[ęgą[ącą na łączeniu w utworze wier-szowanym składników różnych języków w celu wywołania efektu humory^ stycznego, komicznego. Istotne znaczenie miały tu również i^goTogfepiy_ urabiane na .wzór wyrazów łacińskich lub wtórna latynizacja wyrazów pochodzących z łaciny klasycznej.

Jako nazwa nurtu artystycznego makaronizm nawiązuje dotytułu utworu M. degli Odasiego La maccheronea /(1490). Nurt makaron i czny rozwinął się

— '    "    - |,    ,    ..--*-•—“•*-1^—1    .i..    ■    ......._    _    _    jju.iii ' .Tuli———-

^w Padwie poci koniec XV w/W literaturze polskiej najwybitniejsze tego typu utwory to Carmen macaronicwń (Te eligendo vitae genere j. Kochanowskiego oraz Macaronica, Marfordi Mądzikovii poetae aprobati (1623) S. Orzelskięgo__

Z lingwistycznego punktu widzenia /makaronizmy mogą jaigjLiJj

iwvrazóv^ IzAyiązków^^

trzysła*

(morfemów słowotwoi^aa^i^orf^mów^ikksyjnyęh (końcówek).

^r unkc i ono wanie Jaty ni zmów w przekazach średnioDolskichtwiązało^si [ze zwiększonymi zapożyczeniami z łaciny i pows^ęę.hna znajomościa-u. /podstaw uTwarstwie szlacheckiej [zob. 10.1.; 102n^kon\^jcia^x^i^twzn jBm^óku -szczególnie zasadą kontrastu, konceptu i polifonii językowej, wres; cie z rozwojem sztuki retorycznej w XVII w., kładącej akcent na wzruszanii odwoływanie'się do <<afektów» audytorium (łac. movere).

Funkcjonowanie latynizmów i makaronizmów w przekazach utylitarnyc oraz konwencję makaronistycznej stylistyki ukazuje zamieszczona niżej ant liza epistolografii Marii Ludwiki Gonzagi.¹³

Przedmiot analizy i opisu stanowi leksykalno-frazeologiczny materiał ji zykowy o genezie łacińskiej, zawarty w dwóch krótkich listach Marii Lut wiki Gonzagi. Adresat obu listów - ta sama osoba - nie jest w żadnym z tel stów wymieniony zapewne dla zachowania incognito, co mogło być istoln gdyby listy dostały się w niepowołane ręce. (Oba. bowiem, do tyczyły pomoc /wojskowej, o którą zabiegał król Jan Kazimierz, w związku z walkami ; /Szwedami X.najazdem na Polskę wojsk księcia siedmiogrodzkiego Jerzej Rakoczego. Teksty obu listów zostały sporządzone przez sekretarza, a krób wa Maria Ludwika złożyła tylko pod nimi podpis, o czym świadczą wyraźi różnice w charakterze pisma. Oba jednak listy zostały spisane przez tę san osobę, zapewne pod dyktando królowej. Poniżej przytaczam teksty listo w uwspółcześnionej postaci graficznej i interpunkcyjnej oraz z rozwiązań" mi skrótami, występującymi w oryginalnej wersji rękopiśmiennej.

List I

V. bilis [Venerabilis] Fideliter Nobis Dilecte.

List Wierności Twojej doszedł Nas, z którego zrozumiewamy, co Na względem czasu wchodzenia wojsk Króla Jmci [Jego Mości Miłości] w gierskiego insynuujesz, ale że in mora Nam cenionego terminu summu periculum, bo się wszystkim z tych codziennych prolongacyji - tak wojsk wym, jako i szlachcie - na desperatia prawie zanosi. Przeto żądamy piln

¹³ Zob. St. Dubisz, Lalynizmy i makaronizmy w dwóch listach Marii Ludwiki Gonzi z 1657 r. [w:] Wokół języka. Rozprawy i studia poświęcone pamięci Profesora Mieczysła Szymczaka, Wrocław 1988, s. 121-130.