ROLA ŁACINY W DZIEJACH2

214 Stanisław Dubisz

11. język angielski - X1X-XX w.

LNajdlużej zatem oddziaływała na polszczyznę właśnie łacina - 11 wie-ków^iastępnic język niemiecki - 9 wieków i język czeski - ćwieków.^rTrzeba przy tym podkreślić, że jedynie wpływy łaciny na polszczyznę i zakres chronologiczny kontaktów łacińsko-polskich obejmują cały ciąg dziejów języka

polskiego. ^---

LPrzcz cały ten okres ^łacina t^yła językienj elity intelektualnej, językiem ! ehtan]ymj/którego znajomość nobilitowała jego^użytkowników."Charakter owego elitaryzmu łaciny i jej zakres komunikacyjny zmieniały się w czasie.

j W okresie slaropolskiinjacina funkcjonowała przede wszystkim jako elitarny język pisany i odtwarzający przekazy pisane subkod mówionylObsłu-Cgivvala przede wszystkim(^akralno-hnjrg^iczni£s/ei^^mu^^iJęzykowej, sferę - ogólnie rzecz ujmując -^urzędową' (kancelaria, dyplomacja, prawo) oraz sferę sztuki słowa w tym czasie na naszym gruncie dopiero stopniowo rozdzielającą literaturę pięknąT^ poetica) od retoryki (ars rhetorica).

Jeśli chodzi ((trzeba tu przypomnieć formację poezji polsko-łacińskiej, której główna faza rozwoju przypada na lata 1470-1543. Reprezentują ją tacy m.in. twórcy, jakffiilip Kallimach j(Buonaccorsi),^on-rad Celtis, Wawrzyniec Korwin^Paweł z Krosną^Jan z Wiślicy,^Mikołaj Hussowski,(Andrzej Krzycki,(^StanisławJ^lozjusz{jan Dantyszek, wreszcie -najwybitniejszy z nich -(Klemens Janicki.(Janicjus).^{1 2}

Charakterystyczna dla średniowiecza jest tzw. ars dictaminis - dosłownie: sztuka dyktowania, przydatna szczególnie w listach oficjalnych, prozie hagiograficzncj, traktatach religijnych, kronikach i pisanych kazaniach. Ta średniowieczna «sztuka dyktowania», opierająca się na osiągnięciach antycznej retoryki, była de facto sztukąredagowania listó^^olTufnentów i innych typów tekstów, które w tym czasie miały charakter paraliteracki. Przystosowanie do tych celów reguł klasycznej teorii retorycznej było dodatkowo umotywowane tym, że redagowano te teksty w języku Cycerona i Kwinty-liana. W XII i ^CLL^jakształtował się swoisty styl łacińskiej prozy paralite-rackicj zwanyj^rsdictan^

W okresie od XII do XV w. powstają pierwsze polskie dzieła, których iądń_si<^pi££ąj}Q^ również w dzieje pol

skiej retoryki. Wymienić tu trzeba pierwszą Kronikę Galla Anonima-Oraz Kronikę Wincentego Kadłubka [zob. 7.1.]. Wiek XV przynosi wspomniane już dzieło Jana Ostroroga Monumentum pro Reipublicae ordinatione conge-stum [por. 9.6.], stanowiące szczytowe dzieło polskiej myśli politycznej i prawniczej średniowiecza. Z tego wieku pochodzą także zapisy wzmiankujące o ważnych wystąpieniach retorycznych. Jan Ostroróg, posłując (w latach 1466-1467) do papieża Pawła II, wygłosił sławną mowę poselską, która na dworze papieskim wzbudziła liczne polemiki. Opierając się na Kronice Wincentego Kadłubka, przypomniał mityczne zwycięstwa Polaków nad Rzymianami, by udowodnić, że naród polski nie gorszy jest od „rzymskiego”. Sławnym retorem był również Filip Kallimach. Wprowadził on do polskiego piśmiennictwa klasyczną łacinę wzorowaną na dziełach Cycerona (Zycioiyi Grzegorza z Sanoka, Mowa do papieża Innocentego VIII, Historia króle Władysława)*--

\\(okresie średniopolskin^ łacina funkcjonowała jako elitarny język pisany i mówiony. W tym okresie zwiększa się znacznie społeczny^kres je użytkowników w po^ównaojjy^okresem staropolskirnT^WiiTże się to z roz-wojem szkolnictwa, przede w5zy5tkimTKoIe^iów-j@guick4chr©Fas5'*-wykszfał-coną wtedy zasadą obyczajową, że łacina powinien władać nie tylko każd) duchowny (jak było w średniowieczu), ale również każdy szlachcic. Znajomość łaciny nobilitowała zatem nie tylko w sensie intelektualnym, ale również w wymi^rze-snołeczno-politycznym.

W wiek^xyjxzwiększa się zatem zasięg łaciny w komunikacji publicz nej, ale w niektórych sferach jej zakres zaczyna być stopniowo ograniczany Pozostaje łacina podstawowym językiem sakralno-liturgicznym w katolicyz mie, ale reformacjajyprowadza w tej funkcji iczyk^aolski [por. 9.6.]. Po łaci

nie zostają sformułowane najwybitnieisze polskie dzieła i trflkPPY naukowi — Mikołaja Kopernika, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Sebastiana Petry cego z PiIżna7~bTT^'esntó^m^ język nauki i intelektualistów

Zarazem jednak po 1560 r. [poj^órj-łacina-przostajc bye-prymamynfjęźy kiem urzędowyTrTi^wTćj sferze jej zasięg będzie się sukcesywnie zmniejsza narzecz języka polskiego. ^ ³

Por. S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1973, s. 172-177; II. Rybicka, Losy wyrazów obcych wjęz)>kupolskim, Warszawa 1976, s. 28; Sl. Dubisz, Wpływy języków* obcych w zakresie słownictwa [w:] St. Dubisz (red.), Nauka o języ>ku dla polonistów, Warszawa 1999, s. 412 Alb.

Por. np. Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, wstęp i opraę. A. Jelicz, Warszawa 1956.

Por. St. Dubisz, Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa 199] s. 18-30.