ROLA ŁACINY W DZIEJACH13

oiaiu^iuw uuun/.

tkler dwóch razem tej matce tak dobrych pozbywać się synów; ci^ j i nie-DŚny ojczyźnie paroksyzm, tak ich przez niedyskretne fata simul et setnel >nić wojenników, którzy jej periculosissima incendia hojnie swoją w koż-eh okazyjach gasili krwią; przykra w całej kompanijej tak dobrych, poufali, nikomu nieuprzykrzonych, w kożdej z nieprzyjacielem utarczce podle ku pożądanych i do wytrzymania wszelakich insultów doświadczonych stradać kawalerów.”³²

Pierwsze zdanie przytoczonego fragmentu mowy okolicznościowej Pa-i znajduje następujący komentarz językoznawczy: „Mamy tu styl solennej oryki: 3 zdania względne na wstępie, naśladujące szyk łaciński, amplifi-sję, makaronizmy.”³³ Zdanie to stanowi rozbudowany okres retoryczny, pływ składni łacińskiej sprowadza się do szyku orzeczenia na końcu po-:zególnych zdań składowych oraz rozpoczęcia dwóch pierwszych członów adniowych zaimkiem który {które, u którego), co wprowadza zarazem fi-rę retoryczną anafory. Amplifikacja - zabieg związany z retoryczną in-siicją i elokucją - polega na przytoczeniu maksymy mitologicznej Parki: awa ustanawiam, władcami rządzą, sędziów sądzą (Leges lego, reges rego, lices iudico). Maksymę tę,.a także jej wprowadzenie, formułuje Pasek po dnie, hołdując manierze barokowego stylu makaronicznego.

W przytoczonym fragmencie dominują rozbudowane zdania wiclokrot-; złożone, w których bywają stosowane figury retoryczne dysjunkcji i in-;rsji, polegające na maksymalnym oddaleniu podmiotu i orzeczenia lub :ich członów składniowych, które ze względu na znaczenie powinny wy-pować w bezpośrednim sąsiedztwie. Przykładem zastosowania tych środ-w retorycznych jest zdanie ostatnie w przytoczonym fragmencie. Ta_oik enność składni stylu przemówienia miała działać na psychikę odbiorcy, ała zaskakiwiić_gQjhniiąjyypav\d£dzi_? zmuszać dowysrłku intclektualne-- J pobudzać wrażenia estetyczne. Była to realizacja tej funkcji tekstu reto-;znego, klói^podkreślato łacińskie moveiy nctóra była najważniejsza^wTB-yce okresu Baroku. Teoria retoryczna tego okresu hołdowała - jak wiemy :asadzie maksymalnej ozdobności tekstuoratorskiem i realizację tej zasa-również znajdujemy w przemówieniu Paska. Stosuje on pytania retorycz-(np. Któż sią takiej sprzeciwić może potencyjej?), wyliczenia (np. rowne-

³² J. Ch. Pasek, Pamiętniki, op. cit., s. 106-107.

^u T. Skubalanka, Historyczna stylistyka języka polskiego. Przekroje, Wrocław 1984,

mu przed równym,    owiekowi przed człowiekiem, śmiertelnemu przed śmier

telnym), które prowadzą do paralelizmu składniowego, bardzo liczne epitety (np. ciężki kii makler), metafory (np. chorągiew to matka) i związane z nimi personifikacje (np. gdy mowa o ojczyźnie) oraz porównania (np. „wyroku” śmierci do uchwały parlamentu czy nakazu monarchy). Nagromadzenie figur retorycznych w tym krótkim fragmencie jest bardzo duże. Dla komunikowania treści nie są one niezbędne, nie służą też (w większości) argumentacji, bo ta - wobec przedmiotu wypowiedzi - nie jest konieczna. Są więc przede wszystkim ornamentami, maia spełniać funkcję estetyczną, a także podkreślać panegiryczny charakter wystąpienia. Znajdują zatem uzasadnienie i w teorii retorycznej, i w estetyce Baroku, i w kulturze sarmackiej tego okresu.

XVII-wieczny szlachcic-Sarmata miał ambicje posługiwania się łaciną i posiadania wiedzy o świecie antycznym. Erudycja w tym zakresie była na ogół płytka, taka jakiej nabywano w ówczesnych kolegiach jezuickich, ale pożądana, bo przecież mityczni Sarmaci, od których polska szlachta wywodziła swój rodowód, należeli do świata antycznego. W ozdobnych, okolicznościowych oracjach zaznaczcniesy^ęrudyc^LLznajomości mowy Rzymian było szczególnie wskazane, ponieważ zwiększało autorytet intelektualny mówcy. Zgodnieztym zwyczajem retorycznym postępuje Pasek. Na 220 wyrazów występujących w przytoczonym fragmencie przemówienia 19 to latynizmy, a 42 to makaronizmy. Łącznie więc latynizmy i makaronizmy stanowią ok. 28% wyrazów tekstowych, a zatem co czwarta jednostka leksykalna należy do tej grupy. Do latynizmów możemy przykładowo zaliczyć następujące wyrazy: konstytucyja, oponować, wolumian, opressyja, sekundować, potencyja, dyssocjacyja ‘rozstanie’, koligacyja, klimakter ‘przypadek, nieszczęście’, insult ‘napaść’. Makaronizmy wiążą się z przytaczanymi po łacinie sentencjami (mitologicznej Parki i Arystotelesa), ale występują też w postaci wyrazów i fraz wtrącanych bezpośrednio w tekst polski, np. quali-tatem ‘własność’, fata simul et semel ‘losy razem i naraz’, periculosissima incendia ‘najniebezpieczniejsze pożary’, iactura ‘strata’ itp.

Stulecie od połowy w. XVII do połowy w. XVIII to apogeum „obecności” łaciny w polskich przekazach komunikacji językowej. Po tym okresie rola łaciny w historii polskiej wspólnoty komunikatywnej jest ograniczana i marginalizowana.