ROLA ŁACINY W DZIEJACH11

Stanisław Dubisz

na dwie grupy: wtręty wyrazowe, wtręty w postaci połączeń wyrazowych, tcrium, na podstawie którego wydzielono pierwszą grupę makaronizmów, ) występowanie poszczególnych łacińskich form wyrazowych (w ich ory-ilnej postaci morfologicznej) w polskojęzycznych kontekstach składniowi. Niezależnie od tego niektóre z tych wyrazów wystąpiły także w łaciń-:h połączeniach wyrazowych.

ręty wyrazowe

despercitia (B. Im.) - łac. desperatio ‘zwątpienie, rozpacz’ promovere - łac. promovere, promoveo ‘posunąć naprzód; ruszyć z miejsca’ venerabilis - łac. venerabilis ‘czcigodny’

Spośród tych trzech przykładów na uwagę zasługuje forma B. Im. despe-a, ponieważ w polszczyżnie już od XVI w. występował zaadaptowany adygmatycznie latynizm desperacyja,¹ Jego historię na gruncie języka skiego obrazuje zestawienie form wyrazowych w wybranych opracowa-ch historyczno-językowych i słownikach.

XVI w.: MMorf., s. 64, 167 - desperacyja; XVII w.: RRzecz., s. 29 -peracyja, SPas., I, s. 135-6 - desperacyja; XVIII w.: SL, I, s. 427 - de-racya; XIX w.: SW, 1, s. 447 - desperacja; XX w.: SJPDor., II, s. 99 -estarz. desperacja, SJPSz., I, s. 386 - przestarz. desperacja; SWO, s. 147 •rzestarz. desperacja,²

W kontekście danych z XVI i XVII w. można uznać formę desperatia za Diny makaronizm, charakterystyczny - być może - dla indywidualnego lu Marii Ludwiki Gonzagi, którego występowanie było wynikiem oddzia-vania czynników wcześniej już wymienionych.

Wtręty w postaci połączeń wyrazowych

Wyrażenia:

in mora ‘w zwłoce’

magni momenti ‘wielkiej wagi’

summum periculum ‘największe niebezpieczeństwo’

Venerabilis Fideliter Nobis Dilecte ‘Czcigodny, Szczerze Nam Drogi’ -skonwencjonalizowany incipit listów.

Frazy:

Multum interest medevi ‘wiele się może poprawić/ wiele jest w tym lekarstwa’ Wśród makaronizmów, zarejestrowanych w listach Marii Ludwiki Gonzagi, zdecydowanie przeważają wyrażenia, stanowiące 50% tego niewielkiego zbioru. Na drugim miejscu trzeba wymienić wtręty wyrazowe, na trzecim - pojedynczą frazę. Prawie wszystkie makaronizmy mają w analizowanych tekstach pojedyncze poświadczenia; Wyjątkiem jest skonwencjonalizowany incipit listów. Sposób wprowadzania poszczególnych makaronizmów w obręb tekstów i jakościowe zróżnicowanie ich repertuaru są zgodne ze zwyczajem stylistycznym prozy utylitarnej XVII w.

Uzupełnieniem dotychczasowych uwag jest słowniczek latynizmów, które wystąpiły w listach Marii Ludwiki, ukazujący zarazem notowania poszczególnych form wyrazowych w wybranych opracowaniach historycznojęzyko-wych i słownikach.³

Słowniczek latynizmów

DIFFIDOWAĆ ‘wątpić w co, nie wierzyć w co’; RRzecz. - dyfidencyja ‘brak zaufania, podejrzenie’.

GENERALNY ‘główny, ogólny’; RRzecz - generał; SPas. - generalny, jeneralny; SL - generalny; SJPDor. - generalny; SJPSz.; SWO.

INDUSTRYJA ‘pracowitość, skrzętność; tu: przemyślność, także zasoby finansowe’; MMorf. - industiyja; SL - industrya ‘przemysł’; SW - industr-ja; SJPDor. - przestarz. industria ‘przemysł’; SJPSz.; SWO - przestarz. in-dustria ‘przemysł’, dawne ‘pomysłowość, przemyślność’.

INFORMACYJA ‘wiadomość’; MMorf. - informacyja; RRzecz.; SPas.; SL *- informacya; SW - informacja; SJPDor.; SJPSz.; SWO.

Por. D. Moszyńska, op. cit., s. 63-64.

Rozwiązanie zastosowanych skrótów: MMorf. - D. Moszyńska, Morfologia zapoży-ń łacińskich i greckich w staro polszczyżnie, op. cit.; RRzecz. - H. Rybicka-Nowacka, »CZOWniki zapożyczone z łaciny w języku polskim XVII wieku (na materiale literatury pa-Unikarskiej), op. cit.; SPas. Słownik języka Jan Chryzostoma Paska, pod red. H. Ko-:znej i W. Doroszewskiego, t. I, II, Wrocław 1965, 1973; SL - M. S. B. Linde, Słownik vka polskiego, wyd. III, Warszawa 1951,1.1—VI; SW - J. Karłowicz, A. Kryński* W. Niedź-;dzki, Słownik języka polskiego, wyd. fotooffsetowe, Warszawa 1953, t. I VIII; SJPDor. -wnikjęzyka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, 1.1—XI, Warszawa 1958-1969; SJPSz. »Yownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. I-III, Warszawa 1978, 1979, 1981; /O Słownik wyrazów obcych, op. cit.

Zestaw tekstów materiałowych oraz rozwiązania ich skrótów podano w przypisie 29.